"Potop" po raz pierwszy wydrukowano w "Słowie" w latach 1884- 1886. Utwór jest drugą z trzech powieści historycznych wchodzących w skład trylogii Henryka Sienkiewicza. Pisarz wkroczył na teren pisarstwa historycznego opowiadaniem "Niewola tatarska" (1880). Czerpiąc materiał ze starannie opanowanych źródeł i opracowań historycznych (dzieła Twardowskiego, Paska, Kochowskiego), przedstawił główne wydarzenia wojenne II połowy XVII wieku: walki z Turkami, najazd Szwedów, powstanie Chmielnickiego. W Trylogii Sienkiewicz wykorzystał motywy i techniki wcześniejszej powieści historycznej polskiej (Kraszewski, Łoziński) i obcej (Dumas ojciec, walterskotyści rosyjscy). Sienkiewicz świadomie nawiązywał do tradycji epopeicznej. "Potop" powstał w latach 1884- 1886. Autor pisał powieść w czasie nieustających podróży związanych z chorobą żony. "Potop" to trzecie dzieło Sienkiewicza o tematyce historycznej. Sienkiewicz miał na uwadze respektowanie prawdy historycznej, prezentował rzeczywiste wydarzenia, problemy epoki, dążąc do archaizacji języka. W świecie bohaterów Trylogii pojawiał się wzorzec osobowy Polaka, występowało patriotyczne poświęcenie, rycerski honor i dzielność wojenna.
"Potop" ukazuje dzieje najazdu szwedzkiego na Polskę, który miał miejsce w latach 1655- 1657. Akcja powieści rozpoczyna się Wstępem w 1654 roku. Rama chronologiczna obejmuje wypadki od stycznia 1655 roku, kiedy Kmicic zjawia się w Wodoktach u Oleńki, do późnej jesieni 1657 roku, gdy bohater i naród osiągają upragniony cel. Głównym wątkiem jest miłość Andrzeja Kmicica i Oleńki Billewiczówny. Treść "Potopu" stanowi kontynuację dziejów wielu bohaterów znanych z pierwszej części Trylogii. Sienkiewicz wprowadził w powieści całą geografię Polski. Pisarz przygotowywał się bardzo sumiennie do opisania najazdu szwedzkiego, sięgnął do opracowań źródłowych i dzieł literackich. W powieści widoczny jest patriotyzm pisarza, Sienkiewicz wprowadza problemy natury moralnej, przedstawia umiłowanie ojczyzny, poświecenie dla dobra ogółu. Kmicic to człowiek, który postępuje zgodnie z własnym sumieniem. Pisarz ukazał w "Potopie" zryw ujarzmionego narodu i groźbę rozbiorów. Przedstawił również triumf patriotyzmu. Opisując oblężenie klasztoru jasnogórskiego Sienkiewicz sięgnął po stereotyp oblężenia twierdzy, którego wzór można odnaleźć w "Iliadzie" Homera. Obronę Częstochowy połączył z losami Kmicica. Oblężenie klasztoru jest punktem zwrotnym w dziejach najazdu szwedzkiego. Bohaterami powieści, walczący o niepodległość kraju, to ludzie, którzy są nosicielami wartości moralnych i patriotycznych. "Potop" jest powieścią historyczną, ale skupia też w sobie odmiany epopei, baśni i powieści sensacyjnej a nawet westernu. Powieść wyrosła z ideologii "pokrzepienia serc", pisarz ukazał czasy potęgi narodu i bohaterstwa.
Sienkiewicz zastosował stylizację archaiczną, która polegała na doborze pewnych cech dawnego języka i połączenie ich z językiem współczesnym. O powieści historycznej wypowiadał się : "…powieść historyczna nie tylko nie potrzebują być poniewieraniem prawdy dziejowej , ale może być jej objaśnieniem i dopełnieniem. Ona powlecze odpowiednią barwą szare mury wzniesione przez historię." (H. Sienkiewicz, "O powieści historycznej", "Słowo" 1889, Dzieła, t. XLV, s. 113).
Trylogię zamyka w 1888 roku "Pan Wołodyjowski", ostatnie ogniwo cyklu.
