Kultura i historia starożytnej Persji.

Persja to ogromne państwo, zamieszkałe przez kilkadziesiąt ludów, które mówią różnymi językami. Teren pokryty jest wieloma rzekami i pustyniami.

W 700 r. p.n.e., W Persji rządy objęła dynastia Achemenidów. Jednak na początku musiała ona uznać zwierzchnictwo Medów. W 550 r. p.n.e. państwo Medów, najechał król perski Cyrus II. Umocnił tym, swoje rządy w Iranie. W roku 546, Cytrus II, pokonał króla Lidii - Krezusa. Podporządkował sobie, greckie miasta leżące na zachodniej części Azji Mniejszej.

Podjął także, wyprawy w rejony wschodniego Iranu. Cytrus II, podbił w 539 r. p.n.e. Babilonię i nakłonił Żydów do udania się do Palestyny. Zmarł w walkach w 529 r. p.n.e. z koczowniczymi Massagetomami. Jego następcą został Kambyzes II. W 525 r. podbił Egipt, a następnie zaatakował Nubię i Libię. Wcześniej Kambyzes II, próbował zamordować swego brata Bardiję. Ten jednak cudem ocalał i zorganizował powstanie, kiedy brat walczył na obcych ziemiach. Jednak, kiedy Kambyzes, wracał do Persji, umarł w drodze, w Syrii. Na jego następcę wybrano Dariusza I, który pochodził z bocznej linii rodu Achemenidów. Stłumił powstanie i stał się twórcą imperium perskiego. W 518 roku, zorganizował wyprawę na Egipt, a w 513 r. podbił dolinę Indusu. W 512 r. p.n.e. wyruszył przeciw Scytom, jednak zdołał tylko, narzucić swoją zwierzchność Tracji i Macedonii. W tym samym czasie wybuchły powstania greckie, przeciwko Persji. Dariuszowi udało się je stłumić. W 494 r. rozkazał zburzyć Milet. Z tego powodu rozpoczęła się wojna z Grecją, w której Persja przegrała w bitwie, pod Maratonem w 490r. p.n.e. Przygotowując kolejna wyprawę Dariusz zmarł. Na jego następcę wybrano Kserksesa. W latach 480-479, najeżdżał Grecję, jednak nie odniósł zwycięstwa. W późniejszym czasie dochodziło do licznych powstań. Władca Persji tłumił je w Babilonii i Egipcie.

Egipcie 387 r. p.n.e., państwa greckie, oddały pod panowanie perskie zachodnią część Azji Mniejszej, na mocy pokoju Antalkidasa.

Król macedoński Filip II. w 337 r. p.n.e. wezwał do Koryntu poszczególnych przedstawicieli państw greckich, z wyjątkiem Sparty. Celem spotkania miały być dalsze, polityczne losy Grecji, po stoczonych w poprzednim roku walkach. Stworzono Związek Miast Greckich, które znane są, jako Związek Koryncki. Członkowie narady podjęli się zorganizowaniu, wspólnej wyprawy macedońsko-greckiej przeciwko Persji. Dowództwo, objąć miał Filip II.

Dla tego władcy, wyprawa ta, stała się głównym celem w życiu.

Kiedy Filip II, zasiadł na tronie Macedonia, nie miała własnego dostępu do wybrzeża morskiego. Państwa greckie, które miały dostęp do morza, zrzeszone były, w tzw. II Związku Morskim. Były niezależne od władcy macedońskiego. Wykorzystywały ten fakt i bogaciły się na kontrolowaniu eksportu Macedonii. Rosły w potęgę, i mogły dyktować swoje warunki, Filipowi II. Władca postanowił, jak najszybciej usunąć problem i zdobyć dostęp do morza.

Obawiał się zagrożenia ze strony Aten, które było potężne i największe. Postanowił, więc zdobyć jego przychylność. W 357 r. p.n.e. Filip II zdobył Amfipolis i stał się władcą Pydny. Pragnął zdobyć przychylność Związku Chalkidyckiego, który zrzeszał 32 miasta na Półwyspie Chelkidyka. Związek ten był bardzo potężny i Filip II, nie mógł dopuścić, do jego zjednoczenia z Atenami, przeciwko niemu. W 357 roku p.n.e., zawarł dwustronny sojusz, przyłączył Krenides. W 355 r. p.n.e. zdobył Abderę i Maroneję. Na koniec zaatakował Metonę, która była ostatnim ateńskim bastionem, na wybrzeżu Macedonii. W tym samym czasie, sytuacja Grecji, zaczęła się pogarszać. Przyczyną była tzw. III święta wojna w 356 r. p.n.e. Centrum tej wojny, znajdowało się w Tesalii. Interwencja w 357 r., i 354 r. p.n.e., powiodła się i przeciwnicy, próbowali poszukać poparcia u Fokejczyków. Przy ich pomocy pokonano Filipa II, i zmuszono go do wycofania się z Tesalii. W 352 r.p.n.e., Władca macedoński podjął kontrofensywę i Feraj, znalazło się w oblężeniu. Miasta tesalskie, obwołały Filipa II archontem. To stanowisko przywódcze w Związku Tesalskim, było sprawowane dożywotnio. W 325 r. p.n.e., siły macedońsko-tesalskie starły się z wrogiem na Krokusowym Polu. Zwycięstwo Filipa II, ostatecznie umocniło jego pozycję. W dalszej kolejności, władca macedoński ruszył na Termopile. W 348 r. p.n.e., po oblężeniu, zdobył Olint.

Ateny, znając zwycięstwa Filipa II, nie chciały wojny, lecz pokoju z państwem macedońskim. Filip II, przybyłemu w tym celu poselstwu dyktował swoje warunki. Chciał utrzymać dotychczasowy stan posiadania. Został także członkiem Amfikoni Delfickiej. Rok 345 p.n.e., to wojna w Ilirii, władca podporządkowuje sobie tereny dzisiejszej Albanii. Zostaje ranny. W 344 r. p.n.e., wprowadza reformę administracyjną w Związku Tesalskim. W 342 r. p.n.e., wyrusza na Egiry. Władzę, zostawia w rękach brata, swojej żony, Aleksandrowi. W 340 r. p.n.e. Filip II, oblega Perint. Nadal ma problemy z Atenami, którym w tym samym roku, wypowiada wojnę. Podjął jeszcze wyprawę przeciwko Scytom w Dobrudży. Pokonawszy ich, powrócił do Macedonii, i zaczął przygotowania do wojny z Grecją.

W 336 r. p.n.e. władca Macedonii zajmuje Elateję. Odbyła się także bitwa pod Cheroneją w 338 r. p.n.e. W 336 r. p.n.e. Filip II wysłał swoje wojska do Azji Mniejszej, w związku z profanacją świątyń greckich. Latem, tego roku Filip II umiera, następcą tronu, zostaje jego syn Aleksander.

Aleksander, nie otrzymał zwierzchnictwa nad państwami greckimi: Atenami, Spartą, Tebami i Agros. Miały nadzieję, że odzyskają wolność. Aleksander zwołuje, tzw. Związek Koryncki i wyrusza przeciwko Persom. W 334 r. p.n.e. rozpoczyna się atak na Persję. Starcie wojsk odbyło się nad Granikiem. Zwycięstwo odniosły wojska macedońskie. Aleksander podbił stolicę Sadros, a następnie Efez. Wojska perskie zaczęły stawiać opór. Dowódca perski Dariusz, wyruszył przeciwko Aleksandrowi. Zwyciężył Aleksander.

Bitwa pod Gaugamelą, była najważniejszą, jaką Aleksander stoczył przeciwko Persom. Starcie to zostało opisane przez wielu starożytnych pisarzy. Najdokładniejsze i najobszerniejsze relacje, odnajdziemy u Arriana i Kurcjusza Rufusa. Arrian, posiłkował się opisem uczestnika wyprawy, który był naocznym świadkiem. Był nim Ptolemeusz, w późniejszym czasie król Egiptu. Opisy bitwy, pokazują, jak doskonałym dowódca był Aleksander.

Imperium perskie ugięło się pod naporem bitew wojennych. Ostatni król perski Dariusz III, został zamordowany przez satrapę Bessosa. Całe ziemie Persji, weszły pod panowanie Aleksandra.

Sztuka perska była przede wszystkim sztuka dworską. Miała na nią wpływ sztuka innych państw Egiptu, Babilonii, Asyrii i Grecji. Sztuka Persji, korzystając z inspiracji, stworzyła sztukę niepowtarzalną, która pozwoliła innym narodom zachować swoje tradycje. Wysoki poziom sztuki osiągnęło grawerstwo i gliptyka. W Muzeum Pergamońskim i Luwrze, przechowuje się uchwyty, wykonane ze srebra ze złotymi elementami, które przedstawiają uskrzydlonego koziorożca. Największy rozkwit sztuki, przypada na panowanie dynastii Achemenidów. Przerwał ten okres podbój Aleksandra Macedońskiego.

Dariusz I, rozpoczął budowę stolicy Persepolis. Budowle tworzono na tarasach, położonych u stóp skał. Zabudowania pałacowe, były niezwykle ozdobne, portyk, oparty na kolumnach, jest wyjątkowym dziełem. Pałac, Dariusza I, to kolumnowy dziedziniec z budynkami mieszkalnymi. Ściany, pokryte są dekoracją glazurowaną, inspirowana sztuką babilońską. Możemy zobaczyć na nich lwy, skrzydlate gryfy. Wejścia i nisze, pokryte były reliefami. Kolumny, miały nasady dekorowane rzeźbionymi głowami byków, umieszczonymi tak, aby stanowiły oparcie dla belek stropu. Dalszym okresie wykuto Nekropole, grobowce królewskie o trzykondygnacyjnych fasadach. Górna część ozdobiona jest płaskorzeźbą, przedstawiającą króla. Fasad tej budowli ma kształt krzyża. Komora grobowa jest bardzo prosta. Wyżłobiono w posadzce miejsca pochówku, dla króla i jego rodziny.

Drugi okres sztuki perskiej przypada na okres Seleucydów i Partów. Z tego okresu tj. poł. III w. p.n.e. do pol. III w. n.e., zachowały się ruiny świątyni jońskiej w Nurabad, oraz reliefy i monety.

Ostatni okres sztuki perskiej, przypada na okres Sasanidów. Na sztukę tego okresu, ma wpływ kultura Wschodu i Zachodu. Budowane wtedy miasta, miały kształt koła lub prostokąta i otoczone były murami obronnymi. Ozdabiane były reliefami i mozaikami, związanymi z tematyka polowań, wypraw wojennych, oraz sławiące króla. Zachowane ruiny pałaców, odnajdujemy w Biszapurze, Sarwistanie i Firuzabadzie. Budynki wznoszono z kamienia, cegły suszonej i palonej. Swój rozkwit przechodzi miniaturowe malarstwo książkowe i rzemiosło, prace w metalu, wyroby wełniane, jedwabne.

Wśród znalezisk archeologicznych odkryto ceramikę malowaną motywami postaci zwierzęcych i figur geometrycznych. Odnaleziono także, końskie uprzęże, broń, biżuterię.

Tworzono także dzieła literackie. Literatura staroperska, to literatura powstała za czasów dynastii Achemenidów. Są to, inskrypcje naskalne. Były z reguły trójjęzyczne: oprócz staroperskiego, język akadyjski i elamicki. Teksty są krótki i ubogie pod względem słownictwa. Najdłuższy tekst, to inskrypcja Dariusza z Behistunu. Inskrypcję króla Dariusza w Behistunie, odczytał sir Henry Rawlinson, żołnierz i dyplomata. W 1847 r. opublikował swoje tłumaczenie, wraz z komentarzem autorskim. Był to początek asyriologii, czyli nauki o piśmie klinowym. Tekst powstał między 520 r. p. n. e. a 518 r. p. n.e. Jest to trzeci tekst powstały w języku staroperskim. Przed nim istniały dwa krótkie teksty: napisy na pałacu w Pasargadach i na pieczęci królewskiej. Tekst, jest poprawny językowo, jednak w późniejszym czasie, ulega zmianom w kolejnych inskrypcjach, a na końcu staje się językiem martwym.

Inskrypcja behistuńska, opowiada o zwycięstwach wojsk Dariusza, dotyczących walk w latach 522 p.n.e.- 519 p.n.e. Relief, który znajduje się nad napisami, przedstawia syntezę wydarzeń. Wrogowie króla, zostali umieszczeni razem, mimo tego, że niektórzy z nich zginęli wcześniej, niż ci, którzy zostali pojmani na końcu.

Tekst, składa się z 76 akapitów, ułożonych w pięciu kolumnach. Wstęp, to pierwsze dziesięć z nich. Pierwszy opisuje listę tytułów króla Dariusza: "Ja, Dariusz, Wielki Król, Król Królów, Król Persji, Król Krajów, syn Histaspesa, wnuk Arsamesa, Achemenida." - kol. I ak. I. Następnie wymieniono genealogię Dariusza. Zostały wymienione 23 prowincje, którymi władał w 512 r. p.n.e. Jednocześnie, jest to najstarszy spis prowincji w literaturze perskiej.

Opisano także zabójstwo Bardiji, oraz objęcie władzy przez uzurpatora maga Gaumatę. Dalsze akapitu, opisują pokonanie maga i objęcie władzy przez Dariusza, oraz przywrócenie spokoju w państwie. Kiedy Dariusz został ogłoszony królem, wiele prowincji zbuntowało się. Dalej następuje opis tłumienia buntów, zarówno przez króla, lub jego wysłanników.

Wymieniona została lista buntowników:

- Atrina w Elamie

- Nidintu-Bel w Babilonie

- Mirtija w Elamie

- Frawartisz

- Czitratachma

- Frada w Margianie

- Wahiazdata, który obwołał się Bardiją

- Arach w Babilonie

Atria dalszej części inskrypcji umieszczono wskazówki dotyczące przyszłych władców, oraz propozycje postępowania. Król Dariusz obiecuje błogosławieństwa, które spłyną na tych, którzy jego słowa przekażą dalej, a niepowodzenia i cierpienie tym, którzy jego słowa zostawią dla siebie, i będą trzymali w tajemnicy.

Kolumna V, została dodana w 519 r. p.n.e. Liczy sześć akapitów. Opisuje powstanie w Elamie z roku 520 p.n.e. Jego przywódca Atamaita, został zgładzony. Następnie Dariusz opisuje, swoją wyprawę do Scytii, przeciwko Scytom, z roku 519 p.n.e.

Język staroperski, był używany na dworze królewskim, perskiej dynastii Achemenidów. Odnaleziono 21 tekstów, umieszczonych na pałacach, wazach, pieczęciach. Wszystkie spisane pismem klinowym. Persowie stworzyli swoje pismo na podstawie wzoru akadyjskiego. Pismo klinowe, to pismo sylabiczne i głoskowe. Liczy sobie trzydzieści sześć znaków-klinów. Dodatkowo dwa znaki, pokazujące przerwy między wyrazami, jak również te, które oznaczały cyfry. Istniało także osiem ideogramów, do zapisywania skrótem całych wyrazów. Pisano od lewej, do prawej strony.

"Znaki klinowe:

- 3 samogłoski

- 22 spółgłosek (opcjonalnie z samogłoską a)

- 4 spółgłoski z samogłoską i

- 7 spółgłosek z samogłoską u,

Najstarszy zabytek literatury staroperskiej to święta księga Awesta - " święta księga mazdaizmu, powstała ok. VI w. p.n.e. w języku staroirańskim (awestyjskim). Pierwotny tekst został zniszczony w czasie podboju Persji przez Aleksandra III Wielkiego; współcześnie znana Awesta składa się z 5 ksiąg, najważniejsze: Jasna - psalmy liturgiczne i hymny; Gatha (najstarsza część przypisywana Zaratustrze); Wendidad - prawo kanoniczne, przepisy rytualne i zaklęcia; Jaszty - zbiór modlitw do różnych bóstw, zawierający największy zasób wiadomości z mitologii irańskiej okresu przedzaratusztriańskiego. Większość ksiąg wierszowana; są to najstarsze znane formy staroirańskiej poezji sylabicznej".

Czasy śrenioperskie to okres, od V w. p.n.e. do III w.n.e.

Literatura religijna czasów średnioperskich to:

- "Denkard - czyli Czyny religijne - jest to "encyklopedia wiedzy zoroastryjskiej".

- Dadistan-i denig - czyli Orzeczenia religijne, spisane w IX w. w formie pyatń i odpowiedzi.

- Wielki Bundahiszn - czyli Zasady stworzenia, spisane po podboju arabskim. Tematyka mityczna"

Literatura świecka:

- "przede wszystkim różnorodne podręczniki (gry w szachy, zachowania się, wychowania),

- dzieła o tematyce mitycznej (np. Księga królów - poprzedniczka dzieła Ferdousiego)

- dzieła o tematyce geograficznej,

- słowniki (języka awestyjskiego, ideogramów),

- poezja,

- bajki (zwykle pochodzące z Indii)"

Literatra nowoperska, ma swoje początki z dynastią Samanidów. Ma przede wszystkim poetycki charakter. Jej najpopularniejsze gatunki to:

"- kasyda - conajmniej 15 dystychów z rymami aa,ba,ca. Tematyka elegijna, satyryczna, dydaktyczna, religijna. Głównie stosowana w poezji dworskiej.

- gazel, gazal - krótszy od kasydy, liczy od 5-15 dystychów. Ulubiony gatunek mieszczaństwa.

- kita - czyli "urywek", tematyka nieporuszona w innych gatunkach.

- rubajat - czyli czterowiersz, jest to rodzima forma irańska. Reprezentantem tej formy jest Omar Chajjam.

- fard - pojedynczy wiersz, "złota myśl".

- estekbal - tzw. dżawab (odpowiedź), jest to utwór naśladujący inny utwór o tej samej ilości wierszy i tym samym rymie".

Muzyka w Persji, odgrywała ważną rolę. Zawierała w sobie wpływy kultur Mezopotamii, Grecji i Indii. Do tradycyjnych instrumentów perskich możemy zaliczyć: harfę, cymbały, lutnie, różne odmiany fletu, klarnet, obój i bębny.

Religia w czasie panowania dynastii Sasanidów, to zoroastryzm. Przypada ona na czas państwa średnio i nowoperskiego. Wywodzi się z zaratusztrianizmu. Opierała się na zasadzie dualizmu. Walczących ze sobą przeciwstawnych bóstw. Boga światła i dobra Ormuzda i boga ciemności i zła Arymana. Człowiek, który jest złożony z duszy i ciała, ma prawo wyboru: swoimi złymi uczynkami wspiera boga zła, natomiast dobre uczynki potęgują siłę boga dobra.

Kiedy nadejdzie koniec świata, przybędzie mesjasz Saoszjant. Wtedy nastąpi zmartwychwstanie zmarłych i sąd ostateczny, powszechne oczyszczanie ogniem, i niekwestionowane zwycięstwo dobra. Po śmierci człowiek rozdziela się na elementy, a dusza łączy się ze swoją dajną, czyli niematerialnym bytem, który jest odpowiednikiem ludzkiego sumienia. "Etyka zoroastryzmu zawierała się w formule: dobre myśli, dobre słowa, dobre uczynki; wiernych obowiązywał kult ognia oraz szanowanie czystości i świętości wody a także ziemi, (dlatego ciała zmarłych kładziono na dachmach zw. wieżami milczenia, pozostawiając je na pożarcie dzikim zwierzętom i ptakom). Święty ogień (Atar) w świątyni czczono uroczystymi modłami i ofiarą z roślinnego soku halma".