Ten najstarszy zabytek literatury polskiej jest utworem lirycznym. Jeśli chcieć by sprecyzować i określić przynależność gatunkową utworu, trzeba by określić ją jako pieśń, a dokładniej: hymn.
W tradycji literackiej jest postrzegana jako pieśń religijna. "Bogurodzica" ma bardzo bogatą tradycję. Pierwsze pieśni kościelne powstały już w IV w. i byty jednym ze sposobów wyrażania wiary i zapisywania dziejów Kościoła i jego twórców. Pieśni religijne pisali święci: Hilary, Ambroży, Augustyn. Byty to hymny wielbiące potęgę Boga. Do dziś znane i popularne są "Te Deum laudamus", "Salve Regina", "Veni Creator". Wraz z powstawaniem tekstów rozwijała się także muzyka kościelna. Papież Grzegorz Wielki dokonał reformy muzyki i śpiewu kościelnego. Gorliwym opiekunem muzyki był biskup Grzegorz z Tours. Powstawały liczne szkoły śpiewacze, przy klasztorach tworzyły się chóry.
Właśnie w takiej atmosferze na gruncie polskim powstała "Bogurodzica". Była wzorowana na uroczystych łacińskich hymnach kościelnych, ale nie jest przeróbką ani przekładem, lecz w pełni oryginalnym utworem.
Jeśli interesowałby nas czas powstania utworu, to musielibyśmy powiedzieć, że jest to najdawniejsza polska pieśńreligijna. Jej najstarsza zachowana wersja, na którą składają się dwie zwrotki rękopisu opatrzonego nutami, pochodzi z roku 1408. Najczęściej za datę powstania pieśni przyjmuje się pierwszą połowę wieku XIII. Z czasem do dwóch najdawniejszych strof (tak zwanej "Bogurodzicy" właściwej) dodawano następne, aż w sumie liczba zwrotek urosła do dwudziestu kilku.
Na pierwszą zwrotkę składa się modlitwa skierowana do Matki Bożej ("Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja") będąca prośbą o wstawiennictwo u Chrystusa ("U twego syna (...) Zyszczy nam, spuści nam") i wyjednanie obfitych łask.
W drugiej zwrotce prośba zbiorowego podmiotu lirycznego skierowana jest do Syna Bożego, aby przez wzgląd na Jana Chrzciciela ("Twego dziela Krzciciela, bożycze, Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze") wysłuchał On modlitw i zesłał proszącym łaskę pobożnego życia, zaś po śmierci dał im życie wieczne ("A na świecie zbożny pobyt, Po żywocie rajski przebyt").
Obie strofy kończą się zwrotem "Kyrie elejson", który w tłumaczeniu brzmi: "Panie zmiłuj się nad nami".
Jeśli zaś chodzi o formę i język "Bogurodzicy", to trzeba zaznaczyć, że dwie najwcześniejsze strofy odznaczają się wysokim kunsztem artystycznym i określane są mianem arcydzieła średniowiecze) poezji polskiej. Są to tzw. kontakia - strofy pełne gier słownych, rymów wewnętrznych, przedzielone stałymi refrenami. Pieśń została napisana zwięzłym językiem, a mimo to ma wyraźnie uroczysty charakter. Cała I zwrotka jest apostrofą - zawiera kilka wołaczy i zdania wyrażające prośbę. "Bogurodzica" jest pisana wierszem asylabicznym (brak jednakowej liczby sylab w wersie), intonacyjno-zdaniowym (wersy to zdania lub ich rozbudowane człony, które mają podobne linie intonacyjne: rosnąca i rosnąco-opadająca, podobne pod względem intonacyjnym wersy mają zazwyczaj układ paralelny - dwa leżące obok siebie są takie same). Ważną rolę pełnią w pieśni rymy. Przede wszystkim wyznaczają koniec wersu - klauzulę lub jego człon. Są najczęściej parzyste. W "Bogurodzicy" można odnaleźć także rymy wewnętrzne i wewnątrzwersowe.
Ze względu na czas powstania język pieśni jest dla współczesnego czytelnika prawie zupełnie niezrozumiały. Występują w niej liczne archaizmy (formy dawne, które już wyszły z użycia). W "Bogurodzicy" można odnaleźć archaizmy znaczeniowe (leksykalne): "zwolena" (wybrana), "przebyt" (pobyt, przebywanie), fonetyczne: "sławiena" (sławiona), fleksyjne: "zyszczy" (1 os. l.p. zjednaj), "spuści" (1 os. l.p. daj, obdarz), składniowe: "bogiem sławiena" (uwielbiona przez Boga).
"Bogurodzica" jest także pierwszym polskim drukowanym utworem poetyckim. Została zamieszczona na wstępie zbioru praw - "Statut Łaskiego" z 1506 r.
