Wybrane motywy mitologiczne w literaturze i sztuce przedstawię i opowiem o nich w różnych epokach.
Mit to zazwyczaj opowieść o przeszłości, nieznanego pochodzenia, mająca za zadanie wyjaśnienie
W sposób alegoryczny i symboliczny sens wszelkich zwyczajów oraz wierzeń, ale także wszelkich zjawisk naturalnych związanych przede wszystkim kultem religijnym oraz magią. Mit jest bowiem opowieścią o tym wszystkim co było, co kiedyś tam na początku świata się zdarzyło. Opowiada więc on o tym kim byli pierwsi bogowie, jak powstał człowiek i w jaki sposób powstały wszelkie możliwe światy. Głównymi bohaterami mitów były przede wszystkim osoby boskie. Za pośrednictwem mitów próbowano wyjaśnić wszelkie naturalne zjawiska przyrodnicze oraz uzasadnić i zinterpretować rzeczywistość przyrodniczą oraz społeczną. Mit w zdecydowany sposób wpływał na sferę wszelkich praktyk życiowych. Na samym początku miał on formę ustną i przekazywano go sobie właśnie w ten sposób, dopiero z czasem stał się on opowieścią zapisywaną, nie religijną wyłącznie lecz bardziej literacką, często zbliżał się on ku fantastyce. I w ten oto sposób powoli zmieniał się i przybierał nowe kształty. W chwili obecnej naukowa interpretacja mitu przyjmuje, że jest to każde wyobrażenie, ale także przeświadczenie zbiorowe pozbawione racjonalnego - naukowego wyjaśnienia. Mit jest bowiem wyrazem marzeń oraz pragnień określonej grupy ludzi, wynikających z ich ogromnych potrzeb wewnętrznych. Bywa jednak i tak, że mity są narzucane społeczeństwu przez elity tego społeczeństwa, które w ten oto sposób pragnie realizować swoje określone zadana i cele. Niewątpliwie taki charakter mitotwórczy miała wielka ideologia zbiorowa, jaką był faszyzm.
Mit tworzy własne wzory osobowe, wzory postępowania i zachowań oraz rozumienia i interpretowania otaczającego świata i zachodzących w nim zjawisk. Mit badany jest między innymi przez takie dziedziny nauki jak religioznawstwo i etnografię.
Mit w literaturze.
Występuje on bardzo często jako sposób odwołania się do archaicznych i ludowych opowieści, ale bywa również wewnętrzną tendencją twórczości, polega to na tym, że stara się on upodabniać literaturę pod pewnymi względami do mitów właśnie. Ma to bowiem swe uzasadnienie w związkach jakie zachodzą pomiędzy tworzoną literaturą i powstającymi mitami. Pomiędzy literaturą a mitem istnieje bowiem przede wszystkim związek genetyczny - historyczny. Literatura powstaje bowiem właśnie wtedy kiedy, mit przestaje być przedmiotem wiary a staje się tworem niezależnym, który może być oceniany jako wartość moralna, estetyczna czy poznawcza. Literatura folklorystyczna czerpie swe wątki, motywy oraz bardzo często postacie właśnie z mitu, na jego podstawie kształtuje bowiem swe własne formy i nowe kształty. Czerpie ale dokonuje jeszcze innej ważnej rzeczy, literatura bowiem przekształca pierwotny mit, porządkuje go, często go racjonalizuje i przede wszystkim dokonuje jego interpretacji. Zdarza się i tak, że wchodzi ona w polemikę z racjami które zawarte są w danym micie.
Literaturę i mit łączy jeszcze inny bardzo interesujący związek. Zarówno literatura i mit są specyficznymi sposobami myślenia o świecie i jego interpretacji. Szukają odpowiedzi na takie same odwieczne pytania nurtujące człowieka i całą ludzkość. Te problemy to przede wszystkim poszukiwanie podstawowego sensu życia człowieka na tym świecie. Uzasadniają zasadność istnienia człowieka jako koniecznego elementu kosmosu.
Teksty literackie oraz teksty mitów posiadają pewne wspólne elementy. I są to synteza konkretu i uniwersalności, a także metaforyczności oraz połączenie między zupełnie wydawać by się mogło sprzecznymi cechami świata i kosmosu. I tak na przykład pomiędzy życiem, a śmiercią, niebem a ziemią, kulturą a naturą.
Obecność mitu w literaturze nazywa się mitologizmem.
Ponadczasowy charakter ma niewątpliwie mit o Narcyzie. Przypomnijmy więc jego historię. Narcyz był młodzieńcem, którego znały wszystkie nimfy. Uwielbiał on bowiem nieustannie przesiadywać w lasach i górach. Odznaczał się nieprzeciętną urodą dlatego też wszystkie nimfy się w nim bardzo kochały. Jego natomiast żadna z nich zupełnie nie interesowała. Zajęty był jedynie łowami i one stanowiły przedmiot jego wielkiej miłości. Pewnego razu zmęczony i spragniony pochylił się nad strumieniem, w którym ujrzał swe odbicie. To co ujrzał w tafli wody zachwyciło go i obudziło nowy rodzaj miłości, niezwykłej bo miłości do samego siebie. Narcyz od tej chwili zakochał się sam w sobie. Wszystko co do tej pory stanowiło przedmiot jego zainteresowań nagle straciło swój sens, od tej chwili Narcyz zapomniał o całym świecie. Wpatrywał się jedynie w swe odbicie, zafascynowany tym co widział. Wreszcie umarł, a przyczyną jego śmierci była niewypowiedziana tęsknota za sobą samym. Na grobie w którym złożono jego ciało wyrósł kwiat. Miał on białe płatki i złote serce. Kwiat ten nazwano narcyzem.
Narcyz jest symbolem wielkiej próżności, niespełnionej i niezaspokojonej miłości człowieka do samego siebie, jest on również symbolem kapryśności i samouwielbienia.
Literatura ten typ postaci bardzo często ośmiesza i z niej kpi. Przykładem takiej osoby jest bohaterka utworu Bolesława Prusa pod tytułem "Lalka". Izabela Łęcka bo o niej tu mowa jest piękną arystokratką, niezwykle wyniosła i ponad miarę dumną. Niezwykle chłodna osobą gardząca innymi ludźmi. Łęcka uważała się za osobę lepsza od innych według niej pospolitych ludzi, gardziła nimi i tej pogardy przed nimi nie kryła. Oziębła, wyrafinowana i nie zdolna do jakichkolwiek uczuć, po prostu zwykła piękna ale prawdziwie zimna lalka, zakochana w równie pięknej, ale zimnej rzeźbie. Ona, właśnie podobnie jak Narcyz, łamała serca wielu osób, tak naprawdę niezdolna do prawdziwej miłości.
Literatura korzystała z wielu mitów będących pomysłem dla wszelkich utworów dramatycznych. Tak dzieje się na przykład w przypadku opowieści o rodzie Labdakidów. Ich dzieje stały się punktem wyjścia do opowieści o niezwykłej kobiecie, jaką niewątpliwie była Antygona.
Historia jej rodu bierze swój początek z mitu o Lajosie, jemu to właśnie wyrocznia przepowiedziała, że zabity zostanie przez swego własnego syna, który dokona również zabójstwa swej matki.
Chcąc uchronić się przed przepowiednią Lajos i Jokaście porzucili swe niemowlę - swego syna w górach, chcąc w ten oto sposób ratować się przed wyrocznią.
Dobre serce sługi Lajosa ulitowało się nad dziecięciem i ten oddał chłopca oddał je innym rodzicom Polibosowi i Meropie. To oni właśnie nazwali go imieniem Edyp. Kiedy Edyp dorósł niechcący usłyszał, ze Polibos i Merope nie są jego rodzonymi rodzicami i postanowił odszukać swoich prawdziwych rodziców.
Stało się jednak tak jak głosiła przepowiednia: Edyp nieświadomie zabił swego ojca, potem ożenił się z własna matką i miał z nią czworo dzieci między innymi właśnie wspomniana już przeze mnie Antygonę. Po wypełnieniu się przepowiedni Jokasta popełniła samobójstwo poprzez powieszenie a Edyp wykuł sobie oczy i wyruszył na wieczna tułaczkę. Antygona powróciła do Teb, w tym mieście jej dwaj bracia Eteokles i Polinejkes walczyli o władzę w państwie. W efekcie rozlicznych kłótni Polinejkes został wygnany z państwa przez swego brata, udał się do sąsiedniego kraju, gdzie wziął za żonę córkę króla Argosa, i przekonał swego teścia aby przygotował wojenną wyprawę przeciwko Tebom. Tak się też stało, doszło do wojny, w której polegli obaj bracia, a władcą Teb został Kreon. Ten właśnie mit jest podstawa dla tragedii Sofoklesa pod tytułem "Antygona".
Homer "Iliada"
Podobne powiązanie literatury z mitem można odnaleźć w wielkim greckim eposie jakim jest "Iliada" Homera.
Epos ten najstarszy obok "Odysei" powstał prawdopodobnie około IX - VIII w. p. n. e. i podzielony jest na 24 księgi. Jest on opowieścią o wojnie jaką przez dziesięć lat toczyli Grecy z mieszkańcami Troi w Azji Mniejszej. Powodem tej strasznej wojny jeśli Wierzyc mitom było porwanie pięknej Heleny, żony Menelaosa, przez królewicza trojańskiego Parysa. W bezpośredni sposób przedstawione są jednak wydarzenia z 50 dni ostatniego roku wojny. Opowiada ona bowiem historię gniewu Achillesa, najdzielniejszego wodza wyprawy.
Ów gniew spowodowany był wielkim sporem Achillesa z Agamemnonem o Bryzeidę. Achilles odmawia udziału w walce co powoduje sprowadzenie na Greków licznych nieszczęść. Przełomowymi wydarzeniami są takie wydarzenia jak kłótnia Achillesa z Agamemnonem, atak Trojan na okręty greckie, śmierć Patroklesa przyjaciela Achillesa, pojedynek Achillesa z Hektorem, wędrówka Priama do obozu Greków - prośba o wydanie ciała syna. Czy wreszcie mityczna historia konia trojańskiego jako symbolu doskonałego podstępu niosącego śmierć i zagładę ale jednocześnie zwycięstwo. Wszystkie te przytoczone przeze mnie wydarzenia służą Homerowi do tego aby nakreślić wielki panoramiczny obraz wielkiej trojańskiej wojny, która tak naprawdę była przecież jedynie lokalna sprzeczka a stała się wyniesiona przez poetę do rangi wielkiego wydarzenia dziejowego. "Iliada" jest bez wątpienia arcydziełem sztuki poetyckiej ponieważ dostarcza czytelnikowi wszelkich informacji dotyczących obyczajów, religii, zwyczajów instytucji ustrojowo-społecznych istniejących w czasach Homera ale także znacznie wcześniej. Wiele zapisanych w niej mitów weszło na stałe do kanonu najświetniejszych dzieł literatury światowej ale także ich wpływ można zauważyć w twórczości malarzy, poetów i pisarzy.
Uniwersalizm mitów to przede wszystkim ponad czasowa ich aktualność we wszelkich aspektach życia. To ponad czasowy charakter postaci, wątków i bohaterów. Wszelkie te aspekty bardzo często powracają w literaturze malarstwie i sztuce.
Temat wojny trojańskiej podejmowany był chętnie również i przez twórców współczesnych. Wolfgang Petersem stworzył niezwykłe dzieło filmowe nawiązujące do tematyki "Iliady", "Odysei" oraz "Eneidy". We wszystkie te trzy opowieści w sposób rozbudowany wplótł szereg mitów i podań greckich. Nie jest to jednak bezpośrednie nawiązanie do starożytnych eposów lecz bardziej dzieło przeznaczone dla odbiorcy, który wychowany jest na wzorcach antycznych, do których nawiązanie nie sprawi odbiorcy dzieła filmowego, a co za tym idzie przesłania które twórca chciał widzom przekazać.
W kinie nie po raz pierwszy pojawił się motyw wojny trojańskiej lecz teraz za sprawą tego twórcy udało się stworzyć niezwykle efektowne dzieło. Scenariusz do tego filmu napisał David Benioff, który pisząc go postawił przede wszystkim na elementy realistyczne tej opowieści. Brak więc tu greckich bogów, którzy u Homera odgrywają główną i niepodważalnie doniosłą rolę w wydarzeniach wojny trojańskiej. Najważniejszą role odgrywa tu przede wszystkim piękna Helena, której w oczywisty przecież sposób ta wojna dotyczy.
Autor scenariusza postanowił ukazać piękną Helenę nie tylko jako znudzona małżeńskim życiem kobietę ale również a może przede wszystkim jako kobietę bardzo nieszczęśliwą, żeby wręcz nie rzec że osobę tragiczną. Ów tragizm wynikał bowiem z głębokiego przeświadczenia o swoim losie, który jeśli ma być szczęśliwym losem musi być zbudowany na śmierci i rozpaczy wielu innych osób. Petersem zwolennik kina widowiskowego takie też spektakl przedstawia swoim widzom. Uwielbia on wszelkie efekty specjalne oraz zachwyca produkcją będącą wielkim widowiskiem. Każdy z bohaterów Petersena muszą stawić czoło nie tylko przeciwnościom losu ale przede wszystkim sobie samym walcząc ze swoimi wadami, namiętnościami i słabościami.
Zrealizowany w ten sposób film "Troja" jest wielka metafora treści zawartych w zwykłych wydawać by się mogło mitach greckich.
Ponadczasowy charakter mają też niektóre mitologiczne postacie takie jak na przykład Nike. Atenie-Dziewicy zbudowano w Atenach wielka świątynię zwaną Partenon. W tej to właśnie świątyni znajdował się wielki posąg bogini Ateny, który to posąg był dziełem Fidiasza. Bogini stała oparta swą lewą ręką na tarczy, spod której to tarczy wychylał się wąż. Natomiast w prawej dłoni bogini trzymała skrzydlata boginię zwycięstwa Nike. Traktowano ja jako symbol potęgi i przeznaczenia. W miarę upływu czasu zmieniało się wyobrażenie o tej interesującej bogini. Z czasem bowiem postrzegano ją jako Nike z Samotaki - taka jak rzeźba, która pomimo zmiennych kolei losu przetrwała aż do naszych czasów. Nike ta pozbawiona jest rąk i nóg. I pewnie dlatego ten symbol bardziej przemawiał do twórców niż mitologiczna bogini, towarzyszka Ateny.
Dzieje się tak na przykład w wierszu Zbigniewa Herberta pod tytułem "Nike, która się waha". Już sam tytuł skłania czytelnika do zastanowienia się gdyż poeta odwraca pewne ponadczasowe symbole i obdarza potężną boginie niezwykle ludzkimi cechami. Nike Herberta podlega ludzkim odczuciom i rozterkom już sam tytuł informuje nas o tym, nasza opisywana bogini waha się. Dlaczego? Ponieważ w przypływie ludzkich uczuć, pragnie zatrzymać i w ten sposób ocalić życie młodzieńca, który zginie w bitwie. Pragnie go pocałować w czoło. Poeta polemizuje z wszechobecną dotychczasową tradycją literacką, która zawsze głosiła pochwałę śmierci jeśli ta miała miejsce w chwili obrony ojczyzny. Jego Nike daleka jest od mitologicznej Nike. Herbert bowiem swa bohaterkę wyposażył w wiedzę i w świadomość czym tak naprawdę jest wojna i jakie niesie ze sobą spustoszenie i śmierć. Pomimo wszystko Nike pozostaje taka jaka stworzyli ja twórcy, ale w głębi swego posagowego zdawałoby się serca doskonale wie jak powinna się zachować. Walczy ze zwykłym i zarazem przecież niezwykłym w jej przypadku pragnieniem aby zachować się po prostu po ludzku.
Mit niekwestionowanej bogini zostaje za sprawą Herberta podważony i skłania a czytelnika do rozważań na temat słuszności takiego postępowania głównej bohaterki. Dla Herberta jego bohaterka jest najpiękniejsza wtedy właśnie kiedy się waha. Wtedy właśni ujawnia się jej ludzki, wrażliwy charakter. Wtedy jest niezwykle kobieca i piękna zarazem. To czuła, wrażliwa i mądra kobieta, która pomimo wszystko musi pozostać twarda i niewzruszona jak kamień z którego przecież powstała.
W starożytności mity miały ogromne znaczenie i odgrywały bardzo ważną rolę. Były bardzo ważnym czynnikiem konsolidującym społeczeństwo, stanowiącym twórczy składnik kultury oraz pełniły funkcje religijne i światopoglądowe i poznawcze. Stanowiły wytłumaczenie wszelkich zjawisk przyrodniczych, które przerażały ówczesnych Greków.
Współcześnie mity mają zupełnie inne znaczenie. Przede wszystkim bowiem zmieniła się nasza religia i wiedza o otaczającym nas świecie. Nadal jednak uwielbiamy sięgać do mitów gdyż są one dla nas bezcennym źródłem niesamowitych i fascynujących opowieści.
