Okresem stalinizmu w Polsce nazywamy lata 1945 - 1956. Wówczas to, po zakończeniu działań na frontach II wojny światowej rozpoczął się proces budowy nowego ustroju w Polsce, który był ściśle wzorowany na zasadach panujących w tym okresie w ZSRR. Dokładne wyznaczenie czasu okresu stalinowskiego budzi do dziś wiele kontrowersji historyków. Niektórzy z nich za graniczne daty tego okresu podają daty 1947 - 1956.

Aby zrozumieć okoliczności powstania stalinizmu w Polsce, a właściwie jego narzucenia przez ZSRR, należy pamiętać o sytuacji jaka wytworzyła się w Polsce zaraz po zakończeniu II wojny światowej i o metodach represyjnych jakie zastosowały władza wprowadzając, wzorowany na radzieckim, nowy, zbrodniczy ustrój.

Podczas wojny niemal każda polska rodzina straciła kogoś bliskiego. W wyniku okupacji niemieckiej i radzieckiej zginęło ok. 6 mln. obywateli II Rzeczpospolitej, w tym ok. 3 mln Żydów. Liczbę tę powiększały nowe ofiary z końca wojny i rzesze żołnierzy AK wywiezionych na wschód. Wśród zabitych, zmarłych z wycieńczenia w obozach koncentracyjnych i w łagrach znalazło się wielu przedstawicieli polskiej inteligencji. W sumie, Polska straciła ok. 38% obywateli, którzy przed 1939 r. mieli wyższe wykształcenie.

W wyniku działań wojennych zniszczeniu uległy całe miasta i miasteczka. Lewobrzeżna część stolicy - wypalana systematycznie przez Niemców po upadku powstania warszawskiego - została zdewastowana w 75%.

W ruinach i zgliszczach znalazł się Gdańsk i Wrocław, a wiele pomniejszych miasteczek dawnych Prus Wschodnich i Śląska niszczono bezmyślnie jeszcze po zakończeniu wojny. Całkowitej lub częściowej dewastacji uległy w większości zakłady przemysłowe i kopalnie. Nie funkcjonowała kolej, gdyż Niemcy wysadzili prawie wszystkie mosty na większych rzekach: Wiśle, Odrze, Narwi i Bugu. Podobny rozmiar strat odnotowano w rolnictwie. Dodatkowo, już po wojnie, Rosjanie wywozili z ziem zachodnich urządzenia fabryczne, czemu biernie przyglądały się władze polskie, zdominowane przez zależnych od Moskwy komunistów.

Ogólną wartość strat materialnych oszacowano na 258 mld zł parytetu 1927 roku, czyli 13-krotnie więcej niż wynosił dochód narodowy w 1938 roku. Gdy zniszczenia te przeliczymy na jednego mieszkańca naszego kraju, to okaże się że były one najwyższe na świecie.

Dane te nie obejmują jednak zniszczeń i grabieży dokonanych przez Armię Czerwoną.

26 marca 1945 roku Rząd Tymczasowy zgodził się na wywóz do ZSRR majątku uznanego za zdobycz wojenną na ziemiach zajmowanych przez wojska radzieckie.

Zniszczeniu uległo 65 % zakładów przemysłowych. Gwałtownie zmalały zasiewy i plony.

Zrujnowany był jak wcześniej wspominałem transport, zniszczono 33% torów, 65% mostów kolejowych, 80 % parowozów

Trudności ekonomiczne przeplatały się z kłopotami wynikającymi ze zmian granic państwa polskiego. Od Polski odpadły obszary wschodnie, które w ciągu dwudziestolecia międzywojennego scalono z resztą kraju, a w zamian za to odziedziczono po Niemcach bogate, choć zdewastowane ziemie zachodnie, wymagające ponownego zagospodarowania. Polska straciła tez wiele pamiątek kultury narodowej: zasoby biblioteczne i archiwalne, zabytki sztuki sakralnej i świeckiej, przedmioty sztuki użytkowej itd. Okupacja doprowadziła do zubożenia całego społeczeństwa, panowała nędza, sprzyjająca szerzeniu się spekulacji, pijaństwa, rabunków i gwałtów.

Wobec ogromnych zniszczeń ogromne znaczenie miała odbudowa Ziem Odzyskanych.

13 listopada utworzono Ministerstwo Ziem Odzyskanych z Władysławem Gomułką na czele. Na te obszary przybywali coraz liczniej przesiedlani zza Bugu Polacy. W styczniu 1947 roku liczba naszych rodaków na tym terenie wynosiła już 4, 6 miliona osób.

Tak więc w tych niesłychanie trudnych warunkach ekonomicznych i społecznych komunistyczne władze rozpoczęły budowę nowego ustroju, którego najciemniejszy okres to lata 1947 - 1956. Są to czasy stalinizmu.

Opisującą okres stalinizmu należy uwzględnić wszystkie jego aspekty czyli gospodarkę i politykę. Należy równocześnie pamiętać, że przedstawiona sytuacja społeczno-gospodarcza miała decydujący wpływ na postawę polskiego narodu wobec nowej władzy. Polacy byli bowiem wykończeni przedłużającymi się trudnościami rzeczywistości powojennej. Z tego względu narzucenie nowego, stalinowskiego porządku było dużo łatwiejsze. Większość społeczeństwa pragnęła bowiem względnego spokoju i stabilizacji.

Ważną datą tego okresu jest rok 1947. Zgodnie z postanowieniami zawartymi w Jałcie miały się odbyć w Polsce wolne i demokratyczne wybory do Sejmu. W rzeczywistości odbyły się one z całkowitym pogwałceniem wszystkich praw i wolności. Działaczy opozycyjnego PSL, poddano ostrej dyskryminacji. Byli oni aresztowani i oskarżani o kontakty z "reakcją", która powiązana jest z państwami zachodnimi.

" Wybory" zakończyły się całkowitym zwycięstwem partii komunistycznych. Zaledwie 10%, wg oficjalnych danych, uzyskało opozycyjne PSL. Oznaczało to całkowite przejęcie władzy przez komunistów i wyeliminowanie z gry jakiejkolwiek opozycji. Przywódca PSL, Stanisław Mikołajczyk, został zmuszony do wyjazdu z kraju, a działaczy spotkały surowe represje. Również same wyniki wyborów należy uznać za sfałszowane.

Ważnym wydarzeniem było utworzenie w 1948 roku Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Oznaczało to, że na scenie politycznej pozostała tylko ta partia. Mniejsze znaczenie miały pozostające jeszcze na scenie Zjednoczone Stronnictwo Ludowe i Stronnictwo Demokratyczne. W tym czasie następowała dalsza sowietyzacja życia w Polsce. W strukturach polskich władz pracowało wielu działaczy radzieckich, a sprawa ta dotyczyła zwłaszcza Wojska Polskiego, którego kadra oficerska była przeważnie radziecka. Ministrem Obrony był w tym czasie radziecki marszałek - Konstanty Rokossowski.

Podobnie, szefami Informacji Wojskowej byli także Rosjanie - Dymitr Wozniesienski i Antoni Skulbaszewski.

Równocześnie nowe władze podejmowały starania aby zatrzeć wszelkie związki i ślady z czasami, gdy Polska była niepodległym krajem. W tym celu zlikwidowano Święto Konstytucji 3-go Maja, zastępując je nowym - Świętem 22 Lipca. Podobnie postąpiono ze świętem 11 - go listopada.

Zaprowadzanie systemu stalinowskiego w Polsce dotyczyło oczywiście również życia gospodarczego kraju.

Komuniści dążyli teraz do centralizacji decyzji ekonomicznych, przesuwając stopniowo środki ze spożycia na akumulację w przemyśle ciężkim i zbrojeniowym. Było to odbiciem polityki militarystycznej Kremla.

W 1947 roku rozpoczął się Plan 3 - letni, przewidziany na lata 1947 - 1949.

Zakładał on "podniesienie stopy życiowej mas pracujących miast i wsi, powyżej poziomu przedwojennego" przez " utrwalenie ustroju i przebudowę struktury społeczno-gospodarczej kraju". Zakładano, że w 1949 roku nastąpi wzrost produkcji przemysłowej powyżej stanu przedwojennego, a w rolnictwie ten stan miał wynosić 110 % produkcji z lat 1936 - 1938. Dochód narodowy miał przekroczyć, ten z 1938 roku, o 10 %. W 1948 roku komuniści rzucili hasło kolektywizacji wsi.

Powołano do życia państwową Komisję Planowania Gospodarczego, na czele której stanął Hilary Minc.

Władze komunistyczne skorzystały z okazji by przeprowadzić nacjonalizację handlu. Dowodziły bowiem, że przyczyną wzrostu cen jest naturalna skłonność przedsiębiorców prywatnych do spekulacji. Rozpoczęła się tzw. "bitwa o handel". Walkę z prywatnymi handlowcami prowadzono na wiele sposobów. Powstało więc Biuro Cen, które ustalało marże i maksymalne ceny. Powstała Komisja Nadzwyczajna do walki z Nadużyciami, która zaostrzyła represje. Prywatnych kupców obciążano ogromnymi podatkami i opłatami.

W efekcie bitwy o handel liczba przedsiębiorstw prywatnym w handlu detalicznym zmalała ze 131 tysięcy w 1947 roku do 58 tys. w 1949 roku. Jednocześnie liczba państwowych placówek handlowych wzrosła z 22 tys. do 44 tys. w 1949 roku. Osiągnięto tym samym 56 % udział w rynku. W wyniku "bitwy o handel" zmalała sieć handlowa w Polsce. Przy wzroście ilości towarów oznaczało to wydłużenie kolejek, biurokratyzację i pogorszenie obsługi. Mimo ostrych kar bardzo dobrze trzymał się natomiast "czarny rynek".

W latach 1947 - 1949 nastąpił wyraźny wzrost stopy życiowej ludności. Plan 3-letni przyniósł wzrost dochodu narodowego Polski o ok. 43%, co oznaczało wzrost w porównaniu z poziomem przedwojennym. Na skutek przesunięcia granic wzrósł udział przemysłu w tworzeniu dochodu narodowego. Przyrost pracowników z 3,4 mln, na początku planu, do 4,4mln na końcu, pozwoliło zlikwidować bezrobocie. Zagospodarowano częściowo Ziemie Zachodnie, gdzie w 1949 roku mieszkało już ok. 6 mln Polaków.

Pomyślne wyniki Planu zaostrzyły apetyty komunistów, którzy wezwali do podwyższenia zakładanych wyników nowego już planu. Pod koniec 1949 roku dominowało już hasło "Naprzód o Plan 6-letni!".

Po zdobyciu monopolu władzy i skierowaniu gospodarki na tory wyznaczone przez ideologię stalinowską, przystąpiono do walki z kościołem katolickim, który w Polsce miał bardzo silną pozycję. Rozpoczęły się więc masowe aresztowania i procesy pokazowe księży, którym wydawano sfingowane wyroki. Tak stało się np.. z biskupem kieleckim Czesławem i Kaczmarkiem . Kulminacyjnym wydarzeniem związanym z prześladowaniem kościoła była aresztowanie, 26 września 1953 r. Prymasa Polski Stefana Wyszyńskiego. Władze miały nadzieję, że uda im się pozyskać część księży i przejąć w ten sposób kontrolę nad kościołem w Polsce. Okazało się, że jest to dużo trudniejsze zadanie, niż mogło to się wydawać na początku. Niezłomna postawa Wyszyńskiego i oddanie wiernych zniweczyły plany komunistów.

W 1952 roku Sejm przyjął Konstytucję. Dokument był wzorowany na konstytucji radzieckiej, a poprawki nanosił sam Józef Stalin. Zmieniono w niej nazwę Polski na Polską Rzeczpospolitą Ludową. Władza miała odtąd należeć do " ludu pracującego miast i wsi". Polski system produkcji opierać się miał na " uspołecznionych środkach produkcji". Konstytucja wprowadzała organy : administracji państwowej" czyli Sejm, Rada Państwa i Rady Narodowe. Podpisanie nowej konstytucji był kolejnym krokiem da drodze do sowietyzacji Polski. i narzuceniu jej obcego i wrogiego ustroju. Kolejnym podobieństwem do ustroju jaki panował w ZSRR za czasów Stalina, był kult polskiego przywódcy, Bolesława Bieruta.

W kraju zapanował powszechny terror, który dotykał każdego podejrzanego nawet o inne poglądy. Stworzenie poczucia zagrożenia i organizowane pokazowe procesy miały na celu zastraszyć społeczeństwo polski i zapobiec jakiejkolwiek opozycji. Temu służył też rozbudowany aparat bezpieczeństwa - Urząd Bezpieczeństwa i Milicja Obywatelska.

Jednym z ważniejszych tworów komunistów był plan sześcioletni, zakładający przekształcenie całej gospodarki polskiej z ekstensywnej na intensywną. Był to przede wszystkim plan uprzemysłowienia Polski. Zakładano zwiększenie produkcji przemysłowej w 1955 roku o 90% w stosunku do roku 1949, a rolniczej o 40%. Przewidywany wzrost stopy życiowej ludności miał być wyższy o 50-60%. Ostrożne i w pełni realne założenia planu zmieniono w lipcu 1950 roku, w związku z zaostrzeniem stosunków międzynarodowych i wybuchem wojny w Korei. Ze względu na rozbudowę potencjału obronnego postanowiono zwiększyć 3,5-krotnie nakłady na inwestycje, z czego na rolnictwo i leśnictwo przypadło zaledwie 12%. Podwyższenie wskaźników uzasadniano osiągnięciami trzyletniego planu odbudowy.

W oparciu o dostawy radzieckie i niezbyt nowoczesne technologie powstało 27 obiektów przemysłowych, w tym Huta im. W. Lenina pod Krakowem i Huta Warszawa, a także fabryki samochodów na Żeraniu i w Lublinie.

Jednocześnie zwolnione zostało tempo elektryfikacji wsi. Rozwinęły się natomiast nowe okręgi przemysłowe: białostocki, częstochowski, krakowski i lubelski.

Nakłady na przemysł przekroczyły w 1953 roku dwukrotnie poziom z 1949 roku. Rozbudowywano głownie przemysł ciężki, rozpoczęto też budowę zakładów chemicznych w Oświęcimiu. Zapoczątkowano wówczas przemysł lotniczy, stoczniowy, samochodowy i tworzyw sztucznych . Rozwój przemysłu opierał się na ogromnych nakładach pieniężnych i wzroście zatrudnienia. Nie przynosił natomiast wzrostu wydajności pracy.

W tyle za potrzebami przemysłu pozostawało wydobycie węgla i produkcja energii elektrycznej.

Koncentracja na przemyśle ciężkim oznaczała osłabienie nakładów na rolnictwo i na zakłady produkujące dobra konsumpcyjne. Pogorszyło się zaopatrzenie ludności.

W 1951 roku zwiększyły się naciski na kolektywizację wsi. Rozpoczął się brutalny terror wobec jej przeciwników. Chłopom broniącym się przeciwko postanowieniom władz rekwirowano zboże, zajmowano ziemię, budynki. Brutalne represje spotkały chłopów w województwach: warszawskim, białostockim, szczecińskim. Wyniki przeprowadzonej akcji kolektywizacyjnej były fatalne. Doprowadziła ona do spadku produkcji w rolnictwie, a to z kolei odbiło się na zaopatrzeniu miast.

W dalszym ciągu trwała walka z prywatnym handlem. Jej wynikiem było zmniejszenie się udziału w rynku kupców detalicznych do poziomu 7 %. Sklepy zaczęły świecić pustkami, gromadziły się przed nimi coraz dłuższe kolejki. Polityka władz doprowadziła do wzrostu proporcji między popytem a podażą i spowodowała wzrost inflacji.

Jedną z metod zdobycia środków finansowych przez państwo stała się wymiana pieniędzy z 28 października 1950 roku. Stare złotówki miano wymieniać w stosunku 3:100 w przypadku cen i płac, a 1:100 dla gotówki. W ten sposób wszyscy posiadacze gotówki stracili jednego dnia 2/3 swoich oszczędności. Ogółem państwo ukradło obywatelom około 3 mld zł.!

W pierwszym okresie Planu 6 - letniego nastąpiło pogorszenie się warunków życia ludności. Od 1950 roku ceny rosły szybciej niż płace.

W wyniku pogarszającej się sytuacji w trakcie realizacji Planu dochodziło do wystąpień robotniczych min. na Górnym Śląsku, które brutalnie stłumiły oddziały M.O i wojsko.

Podobnie jak w pozostałych krajach komunistycznych, rozwiązanie trudności gospodarczych upatrywano w dążeniu do samowystarczalności i ograniczaniu roli handlu zagranicznego. Było to związane z nasilaniem "zimnej wojny" i blokadą ekonomiczną ze strony państw zachodnich. W styczniu 1952 roku Stany Zjednoczone pozbawiły Polskę klauzuli najwyższego uprzywilejowania. Usunięcie lub ograniczenie Polski na rynkach zachodnich uzależniało całkowicie industrializację kraju od dostaw dóbr inwestycyjnych, maszyn, urządzeń i niektórych surowców z ZSRR.

W roku 1953 napięcia gospodarcze i społeczne doprowadziły do zmęczenia klasy robotniczej. Państwowe inwestycje w rolnictwie ograniczały się do zaopatrzenia gospodarstw państwowych i spółdzielczych w traktory i zwiększenia produkcji nawozów sztucznych. Wyraźnie zaniedbana gospodarka chłopska, nadmiernie obciążona wprowadzonym obowiązkowym skupem zboża, ziemniaków, trzody chlewnej i mleka oraz progresywnymi podatkami niszczącymi średnie i większe gospodarstwa chłopskie, nie była w stanie zwiększyć produkcji. Odwrotnie, przymus administracyjny towarzyszący powstaniu spółdzielni produkcyjnych powodował jej regres. Dopiero w latach 1954-1955 chłopi uzyskali nieznaczne ulgi i pomoc w sprzęcie rolniczym.

W czasie realizacji założeń planu sześcioletniego nastąpiły poważne zmiany w strukturze społecznej i zawodowej ludności. Polska została przekształcona w kraj przemysłowo-rolniczy. Liczba robotników przekroczyła 4 mln. Burzliwy rozwój ilościowy klasy robotniczej zmienił tradycyjne oblicze miast i osiedli robotniczych. Wychodźcy ze wsi z trudem przystosowywali się do pracy w wielkich przedsiębiorstwach.

Symbolem osiągnięć planu sześcioletniego była odbudowa zniszczonej przez II wojnę światową Warszawy.

Realizację Planu 6-letniego zakończono w 1955 roku. Wobec planowanego wzrostu dochodu narodowego o 112 % nastąpił oficjalny wzrost o 73%. Zatrudnienie wzrosło o 56 % wobec planowanych 60 %. Rozwój gospodarczy wynikał nie ze wzrostu wydajności pracy ale ze wzrostu nakładów kapitału. Najgorsza była sytuacja w rolnictwie, gdzie wzrost produkcji wyniósł zaledwie 13 % wobec planowanych 50%. W przeliczeniu na jednego mieszkańca dawało to tylko 1%. Rolnictwo nie przekroczyło więc produkcją poziomu nawet sprzed II wojny światowej. W porównaniu z innymi krajami komunistycznymi nie udało się w Polsce wprowadzić programu kolektywizacji wsi. W 1955 roku objęła ona tylko 9 % powierzchni użytków rolnych.

Śmierć Stalina w marcu 1953 roku nie przyniosła nagłej zmiany w Polsce. Można powiedzieć, że wręcz przeciwnie, terror nasilił się jeszcze. Po śmierci wodza podjęto wiele działań mających na celu pokazanie społeczeństwu, że dotychczasowa linia polityczna będzie kontynuowana. Na mocy podjętych uchwał zmieniono np. nazwę Katowic na Stalinogród, Pałac Kultury i Nauki otrzymał imię Józefa . Stalina, o obok miał stanąć pomnik wodza. Dopiero po pewnym czasie zauważyć można było nieznaczne, kosmetyczne z pozoru zmiany. Zlikwidowano więc znienawidzony przez Polaków Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, a w jego miejsce powołano Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego. W 1954 roku z więzienia wyszedł Władysław Gomułka, oskarżony o "odchylenia prawicowo-nacjonalistyczne". Z wolna ten jeden z najgorszych okresów w historii Polski dobiegał końca.

W 1956 roku zakończył się w Polsce okres stalinowski , a wraz a nim pewien okres w gospodarce. Na XX Zjeździe KPZR Nikita Chruszczow ujawnił i potępił część zbrodni Stalina. Zapowiedział też powrót do cech ustroju komunistycznego sformułowanych przez Lenina. Oznaczało to również pewną zmianę w prowadzeniu polityki przez cały blok komunistyczny, w tym Polskę. Mimo pewnej odwilży, w Polsce przez cały późniejszy okres, aż do 1989 roku nie udało się wyjść z narzuconych przez ZSRR surowych rygorów ideologicznych.