Konstytucja marcowa.

I. Mała konstytucja.

20 lutego 1919 roku Sejm Ustawodawczy przyjął tymczasowe zasady funkcjonowania państwa, zwane mała konstytucją. Na ich mocy do czasu uchwalenia ustawy zasadniczej władzę ustawodawczą miał sprawować Sejm, zaś Naczelnik (Józef Piłsudski) miał być wraz z rządem najwyższym wykonawcą uchwał sejmowych (władza wykonawcza).

II. Ustawa zasadnicza Rzeczpospolitej Polskiej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy 17 marca 1921 roku (tzw. konstytucja marcowa).

b). Podział konstytucji.

Konstytucja składała się z siedmiu rozdziałów, poświęconych odrębny zagadnieniom. Rozdział I - Rzeczpospolita; Rozdział II - Władza Ustawodawcza; Rozdział III - Władza wykonawcza; Rozdział IV - Sądownictwo; Rozdział V - Powszechne prawa i obowiązki obywatela; Rozdział VI - Postanowienia ogólne; Rozdział VII - Postanowienia przejściowe.

b). Władza ustawodawcza.

W myśl konstytucji Rzeczpospolita Polska była był republiką parlamentarną. Organa jej władzy podzielono, zgodnie z Monteskiuszowską zasadą, na organa ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze. Władza ustawodawcza należała do Sejmu i do Senatu. Kadencja obu izb parlamentarnych wynosiła 5 lat. Izby te były wybierane w wyborach 5-przymiotnikowych: powszechnych, tajnych, bezpośrednich, równych i proporcjonalnych przez wszystkich obywateli, którzy ukończyli 21 lat (Sejm) i 30 lat (Senat) z wyjątkiem wojskowych. Bierne prawo wyborcze przysługiwało obywatelom, którzy ukończyli 25 lat (Sejm) i 40 lat (Senat). Sejm składał się z 444 posłów, Senat zaś z 11 senatorów. Konstytucja dawała Sejmowi i Senatowi wyłączność w stanowieniu prawa, choć prawo inicjatywy ustawodawczej posiadał także rząd. Projekt ustawy przyjęty przez Sejm musiał być zaakceptowany przez Senat, który mógł zwrócić projekt Sejmowi wraz z proponowanymi przez siebie poprawkami. Tekst poprawionej ustawy, Sejm mógł przyjąć zwykłą większością lub go odrzucić większością 11/20 głosów. Poza tym, iż Sejm stanowił wszelkie prawa publiczne i prywatne, posiadał także następujące uprawnienia: wybierał prezydenta i kontrolował rząd; egzekwował odpowiedzialność parlamentarną i konstytucyjną poszczególnych ministrów. Senat brał także udział w wyborze prezydenta oraz jak już wykazano posiadał możliwość wnoszenia poprawek do ustaw sejmowych. Posłowie, którzy byli reprezentantami całego społeczeństwa, korzystali z immunitetu parlamentarnego, mieli prawo zwracać się do rządu z interpelacjami, a także wybierali ze swego grona marszałka sejmu, sekretariat i komisje sejmowe. Sejmowi podlegała także Najwyższa Izba Kontroli (NIK), której prezes był przed nim odpowiedzialny.

c). Władza wykonawcza.

Władza wykonawcza należała do prezydenta i rządu. Wyboru prezydenta dokonywało Zgromadzenie Narodowe (wspólne posiedzenie Sejmu i Senatu) raz na 7 lat. Do uprawnień prezydenta należało zwoływanie, otwieranie, odraczanie i zamykanie sesji sejmu. Mógł on także rozwiązać Sejm, ale jedynie za zgodą 3/5 senatorów, co w praktyce było prawie niemożliwe. Oprócz powyższego prezydent mianował prezesa Rady Ministrów (premiera). Prezydent podpisywał także ustawy, ale jedynie łącznie z premierem i odpowiednim ministrem (każdy akt prezydenta wymagał kontrasygnaty odpowiedniego ministra). Rola prezydenta była więc dość ograniczona i sprowadzała się głównie do funkcji reprezentacyjnych, koordynacyjnych i akceptacyjnych.

Rada Ministrów złożona była z ministrów, którym przewodniczył premier. Była ona swego rodzajem organem wykonawczym sejmu - realizowała jego uchwały, a także odpowiadał przed nim. Rząd miał też prawo inicjatywy ustawodawczej. Wszyscy ministrowie byli mianowani przez prezydenta i ponosili odpowiedzialność zarówno parlamentarną, jak i konstytucyjną. Kierowali oni poszczególnymi resortami, realizując odpowiednie uchwały.

c). Władza sądownicza.

Władza sądownicza oparta była na zasadach niezawisłości i nieusuwalności sędziów, prawa do korzystania z immunitetu sądowego, jawności rozpraw, mianowania sędziów przez prezydenta oraz rozpatrywania spraw zagrożonych ciężkimi karami oraz przestępstw politycznych przez sądy przysięgłych. Konstytucja prócz powyższego dzieliła władze sądowniczą na trzy części: sądy powszechne, sądy szczególne oraz sądy w zakresie stosunków polityczno-prawnych. Do sądów powszechnych należały: Sąd Najwyższy, Sądy Apelacyjne, Sądy Okręgowe oraz Sądy Grodzkie (od 1928 roku). Do sądów szczególnych zaliczano: Sądy wojskowe, Sądy pracy (od 1928 roku) i Sądy w zakresie stosunków publiczno-prawnych. Do orzekania o legalności aktów administracyjnych powołano Najwyższy Trybunał Administracyjny.

d). Obowiązki i prawa obywatelskie.

Do podstawowych obowiązków obywatelskich należały: wierność dla państwa, przestrzeganie jego praw, służba wojskowa, ponoszenie świadczeń i ciężarów publicznych ustanowionych na mocy ustawy. Do podstawowych praw obywateli należały natomiast, gwarantowane przez konstytucję: ochrona życia, wolności i mienia bez względu na różnicę pochodzenia, narodowości, rasy czy religii, a także równość wszystkich wobec prawa. Nie uznano także żadnych przywilejów rodowych. Urzędy publiczne miały być dostępne dla wszystkich obywateli. Własność uznano za jedną z głównych podstaw ustroju i porządku prawnego. Poza tym konstytucja marcowa gwarantowała także: nietykalność mieszkania, wolność wyboru miejsca pobytu, zajęcia, swobodę wyrażania myśli, wolność prasy, tajemnicę korespondencji, prawo wnoszenia petycji oraz tworzenia związków. Została także szeroko ujęta zasada wolności sumienia i wyznania. Mimo tego pojawił się w niej zapis, iż Kościół katolicki zajmuje w państwie naczelne stanowisko wśród innych równouprawnionych wyznań. Ponadto ta sama konstytucja gwarantowała wolność badań naukowych, obowiązek nauki w szkołach podstawowych oraz samorządowych, prawo do ubezpieczeń społecznych, opiekę państwa nad dziećmi pozbawionymi opieki rodziców, a także zakazywała ona pracy młodocianych i kobiet w warunkach szkodliwych dla zdrowia. Obywatelom przyznano też prawo do wynagrodzenia za szkody wyrządzone przez organa państwowe.

e). Zmiana konstytucji.

Zmianę konstytucji mógł dokonać Sejm i Senat większością kwalifikowaną 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy posłów i senatorów., natomiast stałej rewizji konstytucji dokonywać miało co 25 lat Zgromadzenie Narodowe większością 3/5 głosów. Konstytucja ta miała wejść w życie z dniem jej ogłoszenia, zaś inne postanowienia, które wymagały odpowiednich ustaw - po wejściu w życie tych ustaw. Uchwalenie tej konstytucji zamknęło, teoretycznie przynajmniej, proces tworzenia prawa polskiego. Konstytucja marcowa została ogłoszona w "Dzienniku Ustaw" w maju 1921 roku.

f). Charakter konstytucji.

Konstytucja marcowa wzorowana była na francuskiej ustawie zasadniczej i należała do licznych ówczesnych konstytucji republikańskich, choć uważana była za najbardziej demokratyczną z nich wszystkich. Charakteryzowała się przewaga władzy ustawodawczej nad wykonawczą, co było jej główną wada.

Ze względu na specyfikę województwa śląskiego na mocy Ustawy Konstytucyjnej z dnia 15 lipca 1929 roku powołany został Sejm Śląski. Składał się on z 48 posłów i zatwierdzał wszystkie uchwały dotyczące Śląska.

III. Nowela sierpniowa.

2 sierpnia 1926 roku została przyjęta przez sejm tzw. nowela sierpniowa, która osłabiła władzę ustawodawczą, a wzmocniła władzę wykonawczą - głównie prezydenta, który miał odtąd prawo rozwiązywania parlamentu oraz wydawania dekretów z mocą ustawy, które wymagały zatwierdzenia przez Sejm. Nowela ta były zewnętrznym świadectwem początków zmian ustroju państwa w kierunku bardziej autorytarnym. Władza prezydenta zostanie wzmocniona na mocy konstytucji z 23 kwietnia 1935 roku, która ograniczy w poważnym stopniu uprawnienia Sejmu.