w starożytnym Rzymie wszystkie cesarskie akty prawne (edykty, dekrety, mandaty). Także w dawnej Polsce wszelkie ustawy sejmowe nazywano konstytucjami. Dopiero z czasem termin ten zaczął być używany jako określenie dla ustawy zasadniczej wyposażonej w najwyższą moc prawną i regulującej ogólne zasady ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa, kompetencje głównych organów władzy oraz prawa i obowiązki obywatelskie.
Pierwszym takim aktem prawnym na świecie była ustanowiona w 1787 r. konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, a drugim (a zarazem pierwszym w Europie) polska konstytucja z 3 V 1791 r.
Ustawa ta przygotowana była przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i grupę jego współpracowników określaną jako stronnictwo patriotyczne (Ignacy Potocki, Stanisław Małachowski, Hugo Kołłątaj, Scipione Piattoli). Ustawodawcy kierowali się monteskiuszowską zasadą trójpodziału władzy.
Konstytucja ta nadawała państwu polskiemu charakter dziedzicznej monarchii konstytucyjnej (po śmierci Stanisława Poniatowskiego tron miała przejąć saska dynastia Wettinów) - zniesiono więc wolną elekcję. Zachowano federacyjny charakter państwa polsko-litewskiego, ale zniesiono dotychczasowy dualizm urzędów.
Głównym organem władzy wykonawczej była Straż Praw, w skład której wchodził król (jako przewodniczący), prymas, 5 ministrów (Policji, Pieczęci, Interesów Zagranicznych, Wojny, Skarbu), następca tronu i marszałek sejmu. Straży Praw podlegały wszystkie Komisje Wielkie (Policji, Wojska, Skarbu, Edukacji Narodowej) wraz ze stojącymi na ich czele ministrami nie wchodzącymi w skład Straży. Akty królewskie wymagały kontrasygnaty jednego z ministrów i wprowadzono zasadę parlamentarnej odpowiedzialności rządu.
Głównym organem władzy ustawodawczej był dwuizbowy parlament wybierany na dwa lata, zawsze gotowy i przyjmujący ustawy większością głosów (zniesiono liberum veto i konfederację). W skład izby poselskiej wchodziło 204 posłów wybieranych na sejmikach przez szlachtę posesjonatów (szlachta-gołota traciła więc część praw politycznych) oraz 24 tzw. plenipotentów (pełnomocników miast) mających prawo głosu w sprawach dotyczących miast i stanu mieszczańskiego. W senacie zasiadało 132 senatorów (wojewodowie, kasztelanowie, biskupi, ministrowie) mających prawo weta zawieszającego. Wprowadzono też niezawisłe sądownictwo.
W skład konstytucji weszła także ustawa o miastach królewskich z 18 IV 1791 r., która zapewniała mieszczaństwu nietykalność osobistą, swobodny zakup dóbr ziemskich, dostęp do urzędów i godności (ułatwiona nobilitacja), udział w sejmie, zniesiono podział na zajęcia mieszczańskie i szlacheckie. Konstytucja zapowiedziała też wzięcie chłopów pod opiekę prawa i rządu, wolność osobistą dla przybyszów z zagranicy, tolerancję dla dysydentów religijnych (ale religią panującą był katolicyzm). Prawa zawarte w tej konstytucji mogły być rewidowane jedynie przez ekstraordynaryjny Sejm Konstytucyjny, który miał zbierać się co 25 lat.
Została podpisana w Dreźnie 22 VII 1807 r. przez Napoleona I i oparta była na konstytucji francuskiej z 1800 r. Wprowadzała w Księstwie rządy konstytucyjno-monarchiczne.
Władca (król saski i książę warszawski) skupiał w swoim ręku pełnię władzy wykonawczej i inicjatywę ustawodawczą, obsadzał też wszystkie stanowiska państwowe. Jednak jego rządy były całkowicie uzależnione od Napoleona. Sprawowanie władzy wykonawczej władca powierzył Radzie Stanu i Radzie Ministrów. Rada Stanu opracowywała projekty ustaw sejmowych, kontrolowała działalność rządu, pełniła funkcję trybunału administracyjnego. Rząd składał się z 6-osobowej Rady Ministrów (Skarbu, Sprawiedliwości, Spraw Wewnętrznych i Wyznań, Policji, Wojny) oraz ministra - sekretarza stanu. Rząd posiadał dużą samodzielność. Dwuizbowy parlament zajmował się podatkami, prawem cywilnym i karnym oraz systemem menniczym. Nie miał większego wpływu na pracę rządu ani nie pełnił funkcji kontrolnych. Senat składał się początkowo z 18, a od 1809 r. z 30 senatorów powoływanych dożywotnio przez króla (biskupi, wojewodowie, kasztelanowie). Izbę poselską tworzyło 60 posłów (od 1809 r. - 100) wybieranych na sejmikach ziemskich oraz 40 deputowanych (od 1809 r. - 66) wybieranych na zgromadzeniach gminnych. W izbie poselskiej zasiadali też członkowie Rady Stanu. Prawa polityczne były ograniczone cenzusem majątkowym, a prawa cywilne regulował wprowadzony w 1808 r. kodeks Napoleona, który dostosowano do warunków polskich. Wprowadzony został podział administracyjny kraju na departamenty i powiaty.
Została nadana 27 XI 1815 r. przez cara Aleksandra I, a jej głównym twórcą był książę Adam Czartoryski. Zatwierdzała ona połączenie Królestwa Polskiego z Rosją poprzez osobę wspólnego władcy i wspólną politykę zagraniczną (unia personalna).
Król kierował władzą wykonawczą, posiadał inicjatywę ustawodawczą i prawo weta wobec uchwał sejmu, mianował wyższych urzędników, był zwierzchnikiem sił zbrojnych, miał prawo do zmiany konstytucji oraz zwoływania i rozwiązywania parlamentu. W czasie jego nieobecności zastępował go namiestnik.
Organem władzy wykonawczej była też Rada Stanu, która posiadała kompetencje ustawodawcze i kontrolne. Wyłoniono z niej Radę Administracyjną, która pełniła rolę rządu składającego się z pięciu komisji (Przychodów i Skarbu, Spraw Wewnętrznych i Policji, Wojny, Sprawiedliwości, Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego).
W parlamencie obok króla i nominowanych senatorów (biskupi, wojewodowie, kasztelanowie) zasiadali także posłowie wybierani w oparciu o cenzus majątku i wykształcenia (77 posłów wybierano na sejmikach, a pozostałych 51 wystawiały gminy). Sejm podejmował uchwały w sprawach przedstawionych przez króla (cywilnych, karnych, administracyjnych), kontrolował rząd, zatwierdzał budżet i zaciągi do wojska. Konstytucja gwarantowała też niezawisłe sądownictwo, polską oświatę, system monetarny, miary i wagi. Urzędy i wojskowe stopnie oficerskie miały być zagwarantowane tylko dla Polaków. Potwierdzała też nietykalność majątkową i osobistą obywateli, wolność i równość wyznań chrześcijańskich, wolność słowa; językiem urzędowym był język polski, a armia polska nie mogła być użyta przez cara poza Europą.
Konstytucja ta gwarantowała więc Królestwu Polskiemu bardzo szeroką autonomię, jednak car bardzo szybko zaczął łamać zawarte w niej postanowienia.
Pierwszą Małą Konstytucję uchwalił Sejm Ustawodawczy 20 II 1919 r. Regulowała zasady działania sejmu, rządu i Naczelnika Państwa (Józef Piłsudski), aż do czasu uchwalenia Konstytucji Marcowej w 1921 r. Jej mocą naczelną władzę w państwie sprawował Sejm Ustawodawczy, przed którym byli odpowiedzialni Naczelnik Państwa i rząd.
Naczelnik reprezentował Rzeczpospolitą na zewnątrz, był najwyższym wykonawcą uchwał sejmowych, w porozumieniu z sejmem powoływał rząd, ale każdy jego akt państwowy wymagał kontrasygnaty odpowiedniego ministra.
Po raz kolejny taką przejściową konstytucję uchwalono 19 II 1947 r. i obowiązywała ona aż do uchwalenia Konstytucji PRL w 1952 r. Nawiązywała częściowo do podstawowych założeń Konstytucji Marcowej oraz do ogłoszonego w 1944 r. manifestu PKWN. Najwyższym organem ustawodawczym był sejm złożony z 444 posłów wybieranych na 5-letnią kadencję i kontrolujący rząd. Organami władzy wykonawczej byli: rząd, Rada Państwa i prezydent. W konstytucji tej zachowano pewne pozory demokracji, ale skomplikowany podział funkcji ustawodawczych i wykonawczych stwarzał warunki do wyłączenia sejmu z jego tradycyjnych uprawnień i podporządkowania woli partii komunistycznej wszystkich organów państwa.
Uchwalona została przez Sejm Ustawodawczy 17 III 1921 r. Jej mocą państwo polskie przybrało charakter parlamentarno-gabinetowej republiki demokratycznej, w której władza zwierzchnia należała do parlamentu. Zmian w konstytucji dokonać mógł tylko parlament kwalifikowaną większością 2/3 głosów. Założono też, że co 25 lat Zgromadzenie Narodowe miało dokonywać ewentualnej rewizji konstytucji większością 3/5 głosów.
W sejmie zasiadało 444 posłów wybieranych na 5-letnią kadencję w 5-przymiot-nikowych wyborach (powszechnych, bezpośrednich, tajnych, równych, proporcjonalnych) przez obywateli, którzy ukończyli 21 lat. Bierne prawo wyborcze przysługiwało obywatelom powyżej 25 roku życia. Sejm miał wyłączne prawo ustawodawcze, uchwalał budżet, podatki, kontrolował władzę wykonawczą, ratyfikował traktaty międzynarodowe, powoływał Najwyższą Izbę Kontroli (odpowiedzialną przed sejmem). W nadzwyczajnych okolicznościach marszałek sejmu zastępował prezydenta.
111 senatorów wybierali obywatele, którzy ukończyli 30 lat, natomiast bierne prawo wyborcze do senatu przysługiwało obywatelom po ukończeniu 40 roku życia. Senat miał prawo zgłaszania poprawek do ustaw sejmowych, a za zgodą 3/5 senatorów prezydent mógł rozwiązać parlament.
Prezydenta wybierało Zgromadzenie Narodowe na 7-letnią kadencję. Miał on prawo zwoływania, otwierania, zamykania i odraczania sesji sejmowych, powoływania rządu spośród większości parlamentarnej, był zwierzchnikiem sił zbrojnych i reprezentował państwo na zewnątrz.
Rząd sprawował władzę wykonawczą, z której rozliczany był przez parlament. Mógł przedkładać projekty ustaw oraz decydować o kierunku polityki.
Konstytucja gwarantowała obywatelom prawo do wolności osobistej, przekonań, sumienia, słowa, nauki, stowarzyszania się, ochrony życia i własności oraz cały pakiet praw politycznych. Określała też strukturę administracyjną państwa, a sądownictwo opierała na zasadzie niezawisłości i nieusuwalności sędziów, których powoływał prezydent.
Podpisana została 23 IV 1935 r. przez prezydenta Ignacego Mościckiego i kończyła proces przebudowy ustroju państwa polskiego z demokratyczno-parlamentarnego na autorytarny. Nadrzędną rolę przypisywała państwu i dla jego dobra wzmacniała władzę wykonawczą kosztem niektórych praw obywatelskich.
Kompetencje prezydenta były bardzo szerokie: powoływał premiera i rząd, zwoływał posiedzenia parlamentu (który mógł rozwiązać), miał prawo weta wobec ustaw sejmowych, był zwierzchnikiem sił zbrojnych, reprezentował państwo na zewnątrz, zawierał i ratyfikował umowy międzynarodowe, mianował najwyższych urzędników państwowych, miał prawo wydawania dekretów z mocą ustaw i zgłaszania kandydata na swojego następcę. Odpowiadał jedynie przed Bogiem i historią. Rząd odpowiedzialny był jedynie przed prezydentem. Utrzymana została niezawisłość sędziów.
Parlament był dwuizbowy. Sejm składał się z 208 posłów wybieranych na 5-letnią kadencję w 4-przymiotnikowych wyborach (zniesiono proporcjonalność), a czynne prawo wyborcze do sejmu przysługiwało obywatelom po ukończeniu 24 roku życia, bierne natomiast po ukończeniu 30 lat. Sejm pełnił funkcję ustawodawczą i uchwalał budżet. 96-osobowy senat w 2/3 wybierany był przez specjalne kolegia wyborcze, a 1/3 jego składu mianował prezydent. Senat mógł wysuwać projekty ustaw i współdecydować o budżecie państwa. W nadzwyczajnych okolicznościach marszałek senatu zastępował prezydenta. (nowela sierpniowa).
Uchwalona została przez sejm 22 VII 1952 r. i była wzorowana na konstytucji ZSRR z 1936 r. Poprawki nanosił w niej sam Stalin. Zawierała wiele elementów propagandowych i pojęć obcych dla polskiego prawa państwowego. Wraz z nią zmieniono formalną nazwę państwa polskiego na Polską Rzeczpospolitą Ludową.
Zrywając z tradycyjnym trójpodziałem władz, konstytucja ta wprowadzała pojęcie organów władzy państwowej (sejm, Rada Państwa, rady narodowe) i organów administracji państwowej (rząd i ministerstwa).
Najwyższym organem władzy państwowej był sejm ("wyraziciel woli ludu pracującego") wybierany co 4 lata w 4-przymiotnikowych wyborach (powszechne, tajne, równe, bezpośrednie). Czynne prawo wyborcze posiadali obywatele powyżej 18 lat, a bierne przysługiwało od 21 roku życia. Sejm teoretycznie kontrolował Radę Państwa, ale w praktyce był tylko posłusznym wykonawcą woli PZPR.
Rada Państwa była naczelnym organem władzy ("kolegialnym prezydentem") i sprawowała zwierzchnictwo nad radami narodowymi. Do jej kompetencji należało zarządzanie wyborów do sejmu i zwoływanie jego sesji, wydawanie dekretów z mocą ustaw, mianowanie i odwoływanie ambasadorów, ratyfikacja umów międzynarodowych, wprowadzenie stanu wojennego. W przerwach między sesjami sejmu RP przejmowała jego kompetencje.
Naczelnym Organem administracji państwowej była Rada Ministrów teoretycznie powoływana i odwoływana przez sejm. Rząd miał koordynować działalność ministerstw, uchwalać i przedstawiać sejmowi projekty budżetu i planów gospodarczych, realizować ustawy, kierować polityką zagraniczną. Teoretycznie niezawisłe sądy miały stać na straży ustroju państwa.
W konstytucji PRL szeroko przedstawiono prawa i obowiązki obywateli. Nie miało to większego znaczenia, gdyż przez cały okres istnienia PRL konstytucji nie przestrzegano, a w rzeczywistości o wszystkim decydował Komitet Centralny PZPR.
Konstytucję tę nowelizowano aż 24 razy (m.in. w 1976 r. wprowadzono zapis o przewodniej roli PZPR i obowiązkowym sojuszu z ZSRR). Przekształcona w 1989 r. w Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej obowiązywała aż do 17 X 1997 r., kiedy to wprowadzona została konstytucja uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe 2 IV 1997 r.
Nie znalazłeś tego, czego szukasz na Bryku?
Jest tutaj pełno osób, które moga Ci pomóc!
Zadaj pytanie i otrzymaj szybką odpowiedź.
