Polska w polityce wielkich mocarstw w drugiej fazie wojny lat 1939-1945

Pod koniec 1942 roku w głębokim kryzysie znalazły się stosunki polko-radzieckie, na co wpływ miało wyprowadzenie wojsk polskich z ZSRR do Iranu oraz wstrzymanie akcji werbunkowej na terenie ZSRR. Pod naciskiem ZSRR na Czechów wstrzymano też rozmowy dotyczące federacji czechosłowacko-polskiej. W trakcie trwającej od listopada 1942 roku do stycznia 1943 roku wizyty premiera rządu emigracyjnego Sikorskiego w USA próbował on przekonać Amerykanów, by polska granica zachodnia opierała się o Odrę i Nysę Łużycką a wschodnia zgodnie z traktatem ryskim. Jednocześnie Sikorski nakłaniał Amerykanów do otwarcia drugiego frontu na Bałkanach w kierunku Polski, by uniknęła ona zajęcia przez Armię Czerwoną. Stanowisko Sikorskiego nie zostało jednak wsparte przez USA a w Casablance w styczniu 1943 roku Stalin i Roosvelt przyjęli zasadę bezwarunkowej kapitulacji Niemiec co oznaczało przejście Armii Czerwonej przez ziemie polskie.

W styczniu 1943 roku ZSRR znowu narzuciło radzieckie obywatelstwo Polakom przebywającym na wcielonych do ZSRR terenach Ukrainy i Białorusi. Interwencje polskie w tej sprawie nie dały żadnego efektu. W styczniu 1943 roku powołano w Moskwie Związek Patriotów Polskich, który zapowiadał powstanie niepodległej Polski połączonej więzami z bratnim ZSRR, jednocześnie bezpardonowo atakując rząd londyński porównując go nawet z hitleryzmem.

W marcu 1943 roku Churchill i Roosvelt ustalili, że będą akceptować żądania ZSRR względem Polski i jej granicy wschodniej oraz, że mocarstwa będą decydować o kształcie Polski. Niedługo potem uległy zerwaniu stosunki polko-radzieckie. Nastąpiło to po tym, gdy w kwietniu 1943 roku Niemcy ogłosiły odkrycie grobów polskich oficerów w lesie katyńskim i oskarżyły o ich popełnienie NKWD. Strona polska zareagowała ze spokojem i powściągliwością i wystąpiła z prośbą o ekspertyzę do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża. Zbiegła się ona z podobnym wnioskiem ze strony Niemiec, co wykorzystał ZSRR. Rosjanie stwierdzili, że Polska zachowuje się nienormalnie i współpracuje z Niemcami. Z 25 na 26 kwietnia 1943 roku ZSRR zerwał stosunki dyplomatyczne z Polską. Powołana przez ZSRR komisja stwierdziła, że mordu na oficerach polskich dokonali Niemcy a miały one miejsce po czerwcu 1941 roku. Tymczasem ekspertyza Czerwonego Krzyża potwierdziła, że jeńcy zamordowani strzałem w tył głowy zginęli wiosną 1940 roku.

W czerwcu 1943 roku odbył się pierwszy zjazd ZPP, na którym wybrano wołdze w osobach Wandy Wasilewskiej, Andrzeja Witosa, Włodzimierza Sokorskiego i Andrzeja Witosa. Głównym celem ZPP stało się tworzenie armii polskiej w ZSRR. Już w maju Moskwa wyraziła zgodę na utworzenie I Dywizji im. Tadeusza Kościuszki a pod dowództwem pułkownika Berlinga a w sierpniu ZPP uzyskało zgodę na tworzenie I Korpusu Polskich Sił Zbrojnych również pod dowództwem Berlinga mianowanego generałem.

Tymczasem zerwanie stosunków polsko-radzieckich spowodowało nasilenie różnicy zdań na kwestie stosunków z ZSRR pośród emigracji polskiej. Sikorski był zwolennikiem negocjacji i wznowienia stosunków z ZSRR. Istniała jednak grupa z generałem Andersem utrzymująca, że strona polska prezentowała stanowisko zbyt ustępliwe. Sikorski był gotowy usuną z wojska i rządu osób przeciwnych jego poglądom. Dla spacyfikowania nastrojów w oddziałach polskich wyruszył z wizytą inspekcyjną na Bliski Wschód. W drodze powrotnej Sikorski wraz z osobami towarzyszącymi zginął w katastrofie lotniczej w Gibraltarze 4 lipca 1943 roku. Nowy rząd utworzył Stanisław Mikołajczyk a dominację zdobyli w nim socjaliści i ludowcy. Mikołajczyk zapowiedział kontynuację linii rządu Sikorskiego i dążenie do nawiązania stosunków z ZSRR. Wielka Brytania i USA dążyły do reaktywacji stosunków polsko-radzieckich. Nie chciały jednak zaakceptować propozycji Mikołajczyka, by działania na tyłach wojsk niemieckich podjęła Armia Krajowa. Przed pierwszą konferencją Wielkiej Trójki w Teheranie Mikołajczyk domagał się, by nie były na niej poruszane sprawy polskich granic. Ze względu na sprzeciw ZSRR i USA nie dopuszczono delegacji polskiej do konferencji w Teheranie, a Sikorski wysłał jedynie do Churchill'a i Roosvelt'a memorandum, w którym zaapelował o wsparcie nawiązania stosunków z ZSRR, podkreślił, że jeśli alianci zachodni nie udzielą gwarancji dla niepodległości Polski nie może być mowy o kształcie granic polskich. Konferencja w Teheranie odbyła się od 28 listopada do 1 grudnia 1943 roku. Churchill i Roosvelt zgodzili się na uznanie zachodniej granicy na Odrze, co zaproponował Stalin. Churchill wysunął wstępny projekt umieszczania państwa polskiego pomiędzy Odrą a linią Curzona, co zostało przyjęte przez Stalina i Roosvelt'a, który nie chciał jednak, by ustalenie to dotarło do prasy ze względu na możliwość niekorzystnego wpływu na wybory prezydenckie w 1944 roku. Stanowisko Wielkiej Trójki w kwestii granic polskiej miał później zakomunikować rządowi londyńskiemu Churchill. Nie uczynił tego ale naciskał na Mikołajczyka, by jednak przyjąć warunki stawiane przez ZSRR, usunąć z rządu osoby, których nie akceptował Stalin oraz zgodzić się na Polskę z linią Curzona jako granicą wschodnią w zamian za nabytki terytorialne na północny i zachodzie. Naczelny wódz generał Sosnkowski domyślał się, że sprawa polska została już przesądzona i twierdził, że należy obstawać przy swoim stanowisku nie mając już nic do stracenia. Mikołajczyk miał jednak na zachowanie niepodległości Polski chociaż kosztem strat terytorialnych. Dlatego też w oficjalnym stanowisku, rząd emigracyjny dopuszczał możliwość dyskusji na temat modyfikacji granic polskich.

Stalin uzyskawszy de facto zgodę Churchill'a i Roosvelt'a na proponowany przez siebie kształt granic państwa polskiego postanowił wygrać jeszcze dodatkowo zaprowadzenie komunistycznej władzy na terenach polskich. Na przełomie 1943 i 1944 roku w Polsce ukonstytuowała się Krajowa Rada Narodowa złożona z osób o poglądach komunistycznych. Na jej czele stał Bolesław Bierut, Edward Osóbka-Morawski i generał Rola-Żymierski. KRN zapowiedziała nabytki na zachodzie uregulowanie granicy wschodniej w porozumieniu z ZSRR, z którym miano związać się bratnim sojuszem, przeprowadzenie reformy rolnej i nacjonalizacji przemysłu oraz powołanie Rządu Tymczasowego. W styczniu powołano Armię Ludową jako zbrojne ramię KRN na czele z generałem Rolą-Żymierskim. Gdy Armia Czerwona przekroczyła granicę z Polską w styczniu 19444 roku KRN nawoływała do witania jej jako wyzwolicielki jednocześnie piętnując rząd emigracyjny.

W czerwcu 1944 roku Roosvelt chcąc pozyskać głosy amerykańskie Polonii zgodził się spotkać z Mikołajczykiem. Oprócz zapewnień o wspieraniu sprawy polskiej Roosvelt niczego nie zaproponował ani nie zadeklarował. Stalin postanowił działać i utworzyć na wyzwolonym spod niemieckiej okupacji obszarze komunistyczny rząd. W tym celu powołano Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, który rzekomo 22 lipca 1944 roku ogłosił swój manifest uznając się w nim tymczasową legalną władzą w Polsce , zapowiadając reformę rolną, nacjonalizację majątków poniemieckich, włączenie do Polski Pomorza i Śląska Opolskiego a także ustaloną z ZSRR granicę wschodnią. Na czele PKWN stanął Edward Osóbka-Morawski, siedzibą został Chełm Lubelski a następnie Lublin. Ze względu na postępy ofensywy radzieckiej na ziemiach polskich jak i działania instalujące w Polsce władze komunistyczne rząd londyński podjął decyzję o wznieceniu powstania. Wybuchło ono 1 sierpnia 1944 roku w Warszawie. Anglicy przez cały sierpień nie zajęli stanowiska względem powstania warszawskiego. Stalin wstrzymał ofensywę na Warszawę i nie podejmował żadnych działań, które przyszłyby powstaniu z pomocą udając perfidnie, że nic o nim nie wie. W sierpniu 1944 roku do Moskwy na rozmowy ze Stalinem przybył Mikołajczyk, Stalin kazał mu negocjować z przebywającą w tym czasie w Moskwie delegacją KRN i PKWN. Ostatecznie rozmowy z przedstawicielami polskich komunistów nie doprowadziły do żadnych rezultatów. Tymczasem Anglicy na skutek znacznych strat przy pierwszych zrzutach dla powstańców podejmowali akcje sporadycznie. Dopiero 30 sierpnia Anglia i USA uznały Armię Krajową za wojsko sojusznicze. Po upadku powstania warszawskiego zasięg władzy władz KRN i PKWN poszerzał się wraz z postępami i ofensywą Armii Czerwonej. Jeszcze w trakcie powstania Mikołajczyk stworzył plan porozumienia z ZSRR, zamierzał on przybyć do Warszawy jeszcze w trakcie walk i powołać rząd z udziałem PPR a następnie zawrzeć porozumienie z ZSRR. Memorandum skierowane do Moskwy zostało odesłane do PKWN, który je odrzucił. W październiku 1944 roku Mikołajczyk udał się ponownie na rozmowy do Mokwy. Churchill przekonywał go do przyjęcia linii Curzona. Dopiero wtedy w Moskwie Mikołajczyk dowiedział się, że linia Curzona została zaakceptowana przez mocarstwa jako wschodnia granica Polski na konferencji w Teheranie. Informacja ta była dla Mikołajczyka szokiem, zwłaszcza, że potwierdził ją Churchill. Pod wpływem nacisków Churchill'a Mikołajczyk zgodził się w końcu na linię Curzona, jednak pomysł Stalina, by przyszły rząd powstał z połączenia rządu londyńskiego i PKWN musiał przedyskutować z członkami swego gabinetu, dlatego wyjechał z Moskwy. Mikołajczyk postanowił wybadać jeszcze stanowisko USA. Roosvelt już po wyborach dał do zrumienia, że granica polska będzie rozstrzygana przede wszystkim przez Stalina. W tej sytuacji 22 listopada 1944 roku Mikołajczyk podał się do dymisji. Na czele nowego rządu stanął Tomasz Arciszewski z PPS. Jego gabinet nie chciał ustępować względem ZSRR. Tymczasem 30 grudnia 1944 roku KRN powołała do życia zgodnie z zapowiedziami Rząd Tymczasowy na czele z Osóbką-Morawskim i wicepremierami Gomułką i Stanisławem Januszem. Fakt ten wywołał protest rządy londyńskiego a także spotkał się z niezadowoleniem ze strony USA i Wielkiej Brytanii.

4 lutego 1945 roku rozpoczęła się konferencja Wielkiej Trójki w Jałcie. 11 lutego ogłoszono, że w kwestii polskiej granicy wschodniej będzie się ona opierać o linię Curzona a granica zachodnia zostanie uzgodniona na konferencji pokojowej. Postanowiono, że Rząd Tymczasowy powinien być poszerzony o inne siły polityczne także emigracyjne a jego celem miało być przeprowadzenie wyborów, które nie miały być poddane międzynarodowej kontroli. Rząd londyński nazwał postanowienia konferencji jałtańskiej piątym rozbiorem Polski i złamaniem zasad Karty Atlantyckiej.

Po zakończeniu konferencji w Jałcie alianci zachodni zaczęli ścierać się ze Stalinem w kwestii tworzenia rządu polskiego. Roosvelt i Churchill stwierdzili, że bardziej niż na przebiegu granic polskich zależy im na stworzeniu demokratycznego rządu. Dlatego też protestowali przeciwko koncepcji Stalina, który chciał jedynie uzupełnić skład Rządu Tymczasowego oraz przeciwko decyzjom i tworzeniu faktów dokonanych przez Rząd Tymczasowy. Wiosną 1945 roku władze komunistyczne były już silnie ugruntowane na terenie Polski, działała Milicja Obywatelska, siły bezpieczeństwa. W marcu 1945 roku doszło do aresztowania czołowych szesnastu przywódców niepodległościowego podziemia polskiego i przewiezienia ich do Moskwy, gdzie wytoczono im proces oskarżając o sianie dywersji na tyłach Armii Czerwonej. W kwietniu 1945 roku premier Rządu Tymczasowego Osóbka-Morawski podpisał ze Stalinem układ o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy. Ostro zareagowali Roosvelt i Churchill domagając się od Stalina zdynamizowania wysiłków na rzecz powołania nowego rządu polskiego jednocześnie odrzucając koncepcje Stalina o uzupełnieniu Rządu Tymczasowego i domagając się wyjaśnień kwestii aresztowania przywódców polskiego podziemia. Po zdobyciu Berlina w maju 1945 roku Stalin ostro replikował na indagacje aliantów zachodnich stwierdzając, że polscy przywódcy podziemia organizowali dywersję na tyłach wojsk radzieckich oraz, że podstawą przyszłego rządu polskiego musi być bezwzględnie Rząd Tymczasowy. Ostatecznie alianci zachodni musieli ugiąć się przed stanowiskiem Stalina i w czerwcu 1945 roku powołano Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, którego skład stanowił poszerzony Rząd Tymczasowy. Premierem został Osóbka-Morawski a wicepremierami Mikołajczyk i Gomułka. Resorty siłowe i ministerstwo spraw zagranicznych obsadzili komuniści. Wobec powstania TRJN swój protest ogłosił rząd Arciszewskiego, natomiast został uznany przez ZSRR, USA, Francję, Wielką Brytanię. Państwa te wycofały poparcie dla polskiego rządu londyńskiego.

Kolejna konferencja Wielkiej Trójki w zmienionym składzie - Stalin, Truman, Attlee podejmowała decyzje co do powojennego ładu w świecie. W sprawie Polski zaakceptowano powstanie TRJN, w kwestii granicy zadecydowano, iż na zachodzie oprze się ona o linię Odra-Nysa Łużycka a państwo polskie uzyska część Prus Wschodnich z Gdańskiem. Ostateczną decyzję miano podjąć na konferencji pokojowej z Niemcami, która jak się okazało nigdy się nie odbyła. Zadecydowano natomiast o przesiedleniu ludności niemieckiej do Niemiec z terenów północno-zachodnich włączonych do Polski. Granica zachodnia na odcinku z NRD została zaakceptowana w układzie zgorzeleckim w 1950 roku a z RFN w 1970 roku. 16 sierpnia 1945 roku rząd polski podpisał z Stalinem układ graniczny, który potwierdzał wschodnia granicę polską na linii Curzona. Jednocześnie uzgodniono wysokość reparacji, które zgodnie z postanowieniami konferencji poczdamskiej Polska miała uzyskać za pośrednictwem ZSRR. Oczywiście Stalin zaniżył absurdalnie ich wartość a dodatkowo uzależnił ich wypłatę od polskich dostaw węgla kamiennego po specjalnej, bardzo niskiej cenie.

W rezultacie II wojny światowej i decyzji wielkich mocarstw państwo polskie zmieniło kształt swoich granic tracąc znaczne terenie na wschodzie, ale przede wszystkim Polska utraciła suwerenność dostając się w orbitę wpływów Stalina i stając się jednym z satelitów Moskwy. Alianci zachodni nie chcieli z powodu Polski popadać w konflikt ze Stalinem, dlatego poświęcili ją ze cenę zaprowadzenia pokoju w Europie i zachowania własnych, tradycyjnych stref wpływów.