Rewolucja w 1917 roku wyniosła w Rosji do władzy bolszewików. Gdy w październiku 1917 roku, z Finlandii do Piotrogrodu powrócił stojący na czele ruchu bolszewickiego Lenin, doszło do wybuchu powstania skierowanego przeciwko Rządowi Tymczasowemu. Akcja rozwijała się pomyślnie dla bolszewików, którzy zajęli główne punkty Piotrogrodu - poczty, dworce, banki, a także Pałac Zimowy. Członkowie Rządu Tymczasowego zostali aresztowani i osadzeni w twierdzy, a Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich wezwała chłopów i robotników do poparcia rewolucji. II Wszechrosyjski Zjazd Rad przyjął odezwę Lenina "Do robotników, żołnierzy i chłopów", w której ogłoszono zwycięstwo rewolucji i przejęcie władzy przez Zjazd. Uchwalono "Dekret o pokoju" mający wyprowadzić Rosję z wojny, "Dekret o ziemi" oraz dekret dotyczący utworzenia robotniczo-chłopskiego rządu tzw. Rady Komisarzy Ludowych na czele z Leninem.

Zdobywając władzę w październiku 1917 roku bolszewicy posługiwali się populistycznymi hasłami, obiecywali pokój, szczęście, dobrobyt, rozprawienie się z wyzyskiem i wszelkim złem. "Dekret o pokoju" zapowiadał pokój bez aneksji i kontrybucji. Oznaczał on ni mniej ni więcej powrót do sytuacji sprzed wybuchu wojny, a więc pozostanie w granicach Rosji obco narodowych terytoriów. O niepodległości Polski, Litwy, Łotwy i Estonii nie mogłoby być mowy. "Dekret o ziemi" odbierał wszystkim prawo jej prywatnego posiadania, ale dawał możliwość jej użytkowania. Celem bolszewików było pokonanie wewnętrznych wrogów rewolucji i objęcie nią całego byłego imperium rosyjskiego, a następnie przeniesienie poza granice na jak największy obszar.

Po zawarciu przez bolszewików pokoju brzeskiego z Niemcami w 1918 roku, ententa uznała ich za sprzymierzeńców Niemiec i Austro-Węgier i obawiała się, że przekażą im broń otrzymaną wcześniej z Zachodu. Dlatego zdecydowano się na interwencję w Rosji, która miała obalić bolszewików, a jednocześnie wesprzeć toczących z nimi wojnę domową "białoarmistów". W 1918 roku w Rosji wylądowały oddziały amerykańskie, angielskie i japońskie, a wiosną 1919 roku "białogwardziści" zagrozili nawet Piotrogrodowi. Przeciwko bolszewikom zaczęto też występować na wsi, gdzie chłopi nie mogli znieść ciągłego rekwirowania żywności. Wystąpienia te tłumione były krwawo i bezwzględnie przez Armię Czerwoną. Szybko załamała się interwencja zagraniczna.

Po względnym opanowaniu sytuacji w kraju bolszewicy przystąpili do rozszerzania swego panowania. Pochód na Zachód został zatrzymany po klęsce w bitwie warszawskiej, ale na Wschodzie w 1921 roku podbili Gruzję, a następnie inne republiki. W 1922 roku utworzyli Socjalistyczny Związek Republik Radzieckich (ZSRR).

By ratować zdewastowaną i zrujnowaną wojnami gospodarkę Lenin ogłosił w 1921 roku Nową Ekonomiczna Politykę (NEP). Przemysł, usługi i rolnictwo przestawiono na produkcję pokojową. Wprowadzono podatek zbożowy, dzięki któremu chłopi mogli sprzedawać nadwyżki zboża na rynku. NEP zdołała ożywić rosyjską gospodarkę.

Stojący, więc na czele partii bolszewickiej Włodzimierz Lenin zaczął zaprowadzać w państwie porządki mające realizować jego ideologię marksizmu-leninizmu. Po ugruntowaniu władzy nowej grupy decydentów i po śmierci Lenina w 1924 roku ster rządów w ZSRR po walce z Trockim przejął Józef Stalin, Gruzin z pochodzenia. Wkrótce nakazano Trockiemu opuszczenie kraju, a w 1940 roku został zamordowany przez agenta radzieckiego w Meksyku.

ZSRR od 1922 roku był państwem federacyjnym złożonym z republik, w którym dominującym czynnikiem była Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia bolszewików. Władza wykonawcza spoczywać maiła w rękach Rady Komisarzy Ludowych. Powstał o totalitarne państwo, z gospodarką planową. W 1927 roku Stalin doszedł do wniosku, że ZSRR udało się w znacznej mierze odbudować przemysł ciężki i należy przystąpić do jego zdecydowanej rozbudowy. W tym celu opracowano 5-letni plan industrializacji. Zakładano, że gwałtowny rozwój przemysłu nastąpi w okresie kolejnych trzech centralnych planów 5-letnich, w latach 1928-1932, 1933-1937, 1938-1942. W wyniku realizacji planu 5-letbniego powstało 1500 zakładów przemysłowych oraz rozbudowano linię kolejową. Dwukrotnie wzrosła liczba osób zatrudnionych w gospodarce narodowej. Realizowano plan elektryfikacji, podwoiła się produkcja przemysłowa i energii elektrycznej, wzrósł poziom wytopu stali i żelaza, zbudowano kanał Białomorski oraz kanał Moskwa-Wołga. Rozwinięto ruch stachanowców czyli współzawodnictwo pracy. W dziedzinie rolnictwa forsowano przymusową kolektywizację, w trakcie, której zginęło 14,5 miliona ludzi. Życie w państwie było poddane całkowitej i bezwzględnej kontroli, zlikwidowano opozycję, za wszelkie podejrzenia o nieprawomyślność groziło aresztowanie i zesłanie do obozów ciężkiej pracy tzw. łagrów. Tuż przed wybuchem II wojny światowej przeprowadzono czystki w armii, w wyniku pokazowych procesów, w których wyroki były od początku przesądzone na śmierć skazano większość kadry oficerskiej. Także kulturę zaprzęgnięto w służbę systemu. Zaczęto budować kult Stalina, stawiać mu wszechobecne monumentalne pomniki.

W 1936 roku wprowadzono nową konstytucję, która gwarantowała prawa obywatelskie, prawo republik do wystąpienia z federacji, a władzę w państwie przekazywała w ręce Rady Najwyższej. Jej postanowień oczywiście nie respektowano.

W dziedzinie polityki zagranicznej z izolacji ZSRR wyszedł dzięki zawarciu z Niemcami układu w Rapallo w 1922 roku. W latach trzydziestych ZSRR przyjęto do Ligi Narodów, zawarł też traktaty o granicach i dobrych stosunkach z sąsiadami, np. z Polską. Pakt Ribbentrop-Mołotow oznaczał podział wpływów w Europie w wyniku mającego nastąpić konfliktu.

II wojna światowa stała się dla Stalina okazją do zbudowania swojej strefy wpływów. Na mocy uzgodnień w Teheranie, Jałcie i Poczdamie alianci faktycznie zaakceptowali utworzenie radzieckiej strefy wpływów w Europie, która objęła Polskę, Czechosłowację, NRD, Rumunię, Bułgarię, Albanię, Jugosławię i Węgry. Te tzw. kraje demokracji ludowych pełniły funkcje satelitów względem ośrodka centralnego jakim była Moskwa. Stalin powoli zaczął budować tam struktury władzy komunistycznej. Już w czasie wojny szkolono w Moskwie działaczy, których stopniowo wysyłano do poszczególnych krajów satelickich, gdzie organizowali komunistyczną partyzantkę mającą być podstawą kształtowania przyszłych władz komunistycznych. Gdzie było to możliwe Stalin kierował Armię Czerwoną do wyzwalania bratnich narodów od okupacji hitlerowskiej. Następnie budowano struktury partii komunistycznych, które zwykle na drodze sfałszowanych wyborów przejmowały władzę. Jednoczono partie lewicowe w jedną partię komunistyczną, która sprawowała wyłączną władzę. Bezwzględnie pozbywano się opozycji a przeciwników politycznych skazywano najczęściej w sfingowanych procesach stawiając im zarzuty zdrady i współpracy z hitlerowskimi Niemcami. W Polsce przejmowanie władzy przez komunistów rozpoczęło się w lipcu 1944 roku, gdy utworzono Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego będący komunistycznym rządem. Był on złożony głównie z komunistów, a działacze socjalistyczni i ludowcy mieli być jedynie zasłoną dymną. Na czele PKWN stał Edward Osóbka-Morawki. Zanim członkowie PKWN udali się do Polski musieli zgodzić się na ograniczenie suwerenności kraju. Manifest PKWN opublikowano 22 lipca w wyzwolonym przez Armię Czerwoną Chełmie Lubelskim, który wybrano na siedzibę PKWN. 2 sierpnia 1944 roku przeniesiono ją do Lublina. Manifest określał PKWN jako legalną, tymczasową władzę państwa polskiego, której celem było przywrócenie niepodległości. PKWN działać miał na podstawie konstytucji marcowej, jego celem było zwołanie sejmu, który przyjąłby nową konstytucję. Manifest przewidywał reformę rolną i przejecie majątku poniemieckiego. Za gwaranta suwerenności Polski i jej granic uznano ZSRR, zachodnią granicę chciał PKWN oprzeć o Nysę, włączyć do Polski Prusy Wschodnie, Pomorze i Śląsk Opolski. Okres do zakończenia wojny i utworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej nazywany jest okresem Polski Lubelskiej od siedziby PKWN w Lublinie. W kwestiach wojskowych decydowali w tym czasie dowódcy radzieccy, w kwestiach cywilnych PKWN. Na obszarach pozostających pod władzą PKWN z pomocą NKWD i gen. Sierowa zaczęto organizować aparat bezpieczeństwa i milicji. Masowo aresztowano działaczy AK i podziemia oskarżając ich o kolaborację z hitlerowcami. Zgodnie z zapowiedziami 6 września 1944 roku na drodze dekretu PKWN dokonał reformy rolnej. Zapowiedziano parcelację majątków powyżej stu hektarów powierzchni i pięćdziesięciu hektarów powierzchni ornej. W ten sposób miano powiększyć istniejące gospodarstwa poniżej pięciu hektarów oraz przekazać ziemię chłopom jej nieposiadającym. Zgodnie z żądaniami aliantów stawianymi na konferencji w Poczdamie dotyczącymi reorganizacji rządu polskiego i uzupełnienia go o działaczy opozycyjnych z kraju i z zagranicy, którego podstawowym celem miało być zorganizowanie w jak najszybszym czasie wolnych wyborów utworzono 28 czerwca 1945 roku Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, którego premierem został Edward Osóbka-Morawki a wicepremierami Stanisław Mikołajczyk i Władysław Gomułka. Szybko zyskał TRJN uznanie międzynarodowe. Dla odsunięcia w czasie wyborów w czerwcu 1946 roku komuniści zorganizowali referendum, w którym zadali trzy pytania:

  1. czy jesteś za zniesieniem Senatu,
  2. czy jesteś za kontynuacją reform społeczno-gospodarczych,
  3. czy chcesz utrwalenia granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej.

Komuniści propagowali hasło "3 x tak". Na skutek kampanii wyborczej pełnej terroru, zastraszania i fałszerstw referendum zakończyło się po myśli komunistów i większość społeczeństwa miała odpowiedzieć "tak" na wszystkie trzy pytania. W styczniu 1947 roku przeprowadzono wybory do sejmu. W wyniku "cudów nad urną", czyli fałszowania wyników zwyciężył blok partii komunistycznych zdobywając 80% głosów, PSL zaś według oficjalnych wyników-10%. Prezydentem w lutym 1947 roku wybrany został Bolesław Bierut, a premierem mianowano Józefa Cyrankiewicza. W tym samym roku ogłoszono też tzw. "małą konstytucję". W 1948 roku doprowadzono do zjednoczenia partii lewicowych i utworzenia Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.

W celu kontroli i ujednolicenia krajów demokracji ludowych w 1947 roku w Szklarskiej Porębie powołano do życia Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych (Kominform). Kominform był narzędziem ingerencji w sposób działania i organizację partii komunistycznych poszczególnych państw. W celu integracji gospodarek państw socjalistycznych a także uzależnieniu ich i wykorzystaniu na potrzeby ZSRR utworzono w 1949 roku Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG).

W wyniku II wojny światowej zginęło 20-25 milionów mieszkańców ZSRR. Zniszczeniu uległa gospodarka radziecka. W obliczu wojny propaganda propagowała zjednoczenie wokół partii komunistycznej oraz wodza i ojca narodu - Stalina. W partii wymieniono kadry, nadal utrzymano jej biurokratyczny charakter. Stalin odsuwał od wpływów jednych - marszałka Żukowa, Mołotowa, Woroszyłowa a umacniał pozycje innych jak Andrieja Żdanowa odpowiedzialnego za kwestie ideologii czy zajmującego się procesami planowania gospodarki Nikołaja Wozniesenskiego. Skonfliktowani z nimi Beria i Malenkow odsunięci zostali na boczny tor życia politycznego.

Osoby repatriowane po wojnie z terenów, które znalazły się poza granicami ZSRR jak i z terenów przyłączonych do ZSRR oraz jeńcy wojenni trafiały z reguły do więzień i lagrów jako skażone zachodnią ideologią burżuazyjnego kapitalizmu. Dziesięć milionów więźniów wykorzystywano do zakrojonych na szeroką skalę przedsięwzięć gospodarczych.

Ze względu na to, że gospodarka była całkowicie zrujnowana przystąpiono do jej odbudowy. Po zakończeniu działań wojennych przestawiono ją na produkcję pokojową. Główny nacisk położono na rozwój przemysłu ciężkiego kosztem innych gałęzi gospodarki oraz potrzeb konsumpcyjnych społeczeństwa. W dalszym ciągu kładziono nacisk i przeznaczano olbrzymie nakłady na przemysł zbrojeniowy. Ogromne sumy przeznaczano na badania nad bronią atomową. Obronność motywowała przeprowadzanie okupionych ogromną ilością ofiar ludzkich przedsięwzięć takich jako kolej nad Kołymą czy kanał Wołga-Don. Koncentracja środków na przemyśle spowodowała zaniedbanie i niedoinwestowanie rolnictwa, tak, że susza spowodowała klęskę głodu.

W 1946 roku Andriej Żdanow rozpoczął zakrojoną na szeroką skalę akcję usuwania z kultury wszelkich elementów zachodnich i umacniania ideologii, była to tzw. żdanowszczyzna. Forsowano socrealizm, usuwano wszelkie elementy wolnej i niezależnej myśli. Represjom poddano Zoszczenkę, Achmatową, Prokofiewa, Szostakowicza.

Stalin najwartościowszym narodem spośród zamieszkujących ZSRR oznaczył Rosjan. Szczególnym represjom poddano narody zamieszkujące tereny okupowane w czasie II wojny światowej przez Niemców. W republikach napiętnowano elementy narodowe, nawet władze partyjne obsadzano aparatczykami z Moskwy. Formalnie republiki jak Ukraina czy Białoruś zyskały w połowie lat czterdziestych szereg swobód politycznych, których jednak nigdy nie realizowano. Co prawda przyjęto Ukrainę i Białoruś do ONZ, ale było to pociągnięcie czysto propagandowe. Od 1944 roku rozpoczęto akcję antysemicką. Osoby pochodzenia żydowskiego oskarżano o szpiegostwo na rzecz USA bądź Niemiec. Z czasem akcja antyżydowska kierowana przez Żdanowa i Malenkowa zaczęła przybierać coraz skrajniejsze formy z zabójstwami włącznie. Dzięki względnie łagodnemu traktowaniu przez system cerkiew prawosławna poszła na współpracę z komunistami i propagowała rusyfikację oraz zwalczanie odrębności narodowych. Na włączonych w skład państwa radzieckiego terytoriach ZSRR wprowadził swoją administrację, kolektywizację rolnictwa. Na Litwie i zachodniej Ukrainie utrzymywała się antyradziecka partyzantka. Celowym działaniem było stworzenie mocnej liczebnie mniejszości rosyjskiej na Ukrainie, Białorusi, w Mołdawii i republikach nadbałtyckich. Byli to przede wszystkim rosyjscy technicy, specjaliści, działacze partyjni. Okres stalinowski zakończył się w ZSRR wraz ze śmiercią Stalina 5 marca 1953 roku. Faktyczna liberalizacja systemu zarówno w ZSRR jak i krajach demokracji ludowych nastąpiła po XX Zjeździe KPZR w 1956 roku, kiedy to Chruszczow dokonał potnienia okresu stalinizmu i kult jednostki.

Podsumowując - cechą charakterystyczną systemu jakim był stalinizm była osoba dyktatora Józefa Stalina posiadającego pełnię władzy w państwie. Panowała zasada monopartyjności - władza należała do partii bolszewickiej, a parlament był jedynie dekoracją. Nie istniała opozycja, w ZSRR unicestwiano ją fizycznie. Cenzura umacniała ideologię i totalitarne państwo, służyć miał im też ściśle kontrolowany i zideologizowany ruch młodzieżowy. Pod całkowitym nadzorem i na służbie partii znajdowała się armia, jednocześnie stworzono elitarne oddziały wojskowe. W służbę partii i totalitarnego państwa wprzęgnięto kulturę, ZSRR był państwem stanu wyjątkowego, w którym likwidowano opozycję, ludność zmuszano do katorżniczej pracy, umieszczano w obozach koncentracyjnych. Dostęp do szkół średnich i uczelni wyższych umożliwiono szerokim kręgom społeczeństwa, zwłaszcza zaś dzieciom i młodzieży pochodzącym ze środowisk robotniczych. Ze względu jednak na masowość kształcenia, stało ono na bardzo niskim poziomie. Ideologią stalinizmu był komunizm propagujący walkę klas, rewolucję proletariacką, równość mającą zapewnić to samo minimum środków do życia dla całego społeczeństwa. Gospodarka miała być upaństwowiona, bez prywatnej własności środków produkcji czy ziemi, centralnie planowana, z dominującą własnością państwową lub spółdzielczą w postaci kołchozów czy sowchozów. Formalnie bezrobocie nie istniało i każdy posiadał zatrudnienie, faktycznie istniało tzw. bezrobocie ukryte. Ze względu na małą wydajność pracy i poziom życia społeczeństwa był bardzo niski.