1. Rząd Rzeczypospolitej na obczyźnie w latach 1939 - 1943

Internowanie władz Rzeczypospolitej w Rumunii. 17 września 1939 r. władze polskie obradowały w Kołomyi, kiedy wschodnią granicę Rzeczypospolitej przekroczyły wojska radzieckie. W tej sytuacji podjęto decyzje o opuszczeniu kraju. W nocy z 17 na 18 września 1939 r. władze RP: prezydent, rząd i wódz naczelny, przekroczyły granicę rumuńską w pobliżu miejscowości Zaleszczyki. Wówczas rząd rumuński odmówił najwyższym władzom polskim prawa przejazdu, mimo wcześniej wyrażonej zgody, i internował je.

Powstanie polskiego rządu emigracyjnego. Internowany rząd polski w Rumunii podał się do dymisji. Prezydent Ignacy Mościcki zgodnie z Konstytucją kwietniową mianował 23 września 1939 r. swym następcom ambasadora RP w Rzymie Bolesława Wieniawę - Długoszowskiego. Sprzeciw wobec tej kandydatury zgłosił rząd francuski, w tej sytuacji Mościki przekazał swoje uprawnienia przebywającemu we Francji Władysławowi Raczkiewiczowi, byłemu marszałkowi senatu i prezesowi Światowego Związku Polaków. Nowy prezydent RP zaprzysiężony został 30 września 1939 r. Tego samego dnia został utworzony także nowy rząd polski. Funkcję premiera objął generał Władysław Sikorski, a po rezygnacji Edwarda Rydza - Śmigłego został on mianowany również Naczelnym Wodzem, mającej właśnie powstać Armii Polskiej we Francji. W skład rządu weszli przedstawiciele czterech partii politycznych: Polskiej Partii Socjalistycznej, Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Pracy i Stronnictwa Narodowego. 9 grudnia 1939 r. Raczkiewicz powołał Radę Narodową RP, która miała pełnić funkcje organu doradczego. Przewodniczącym Rady Narodowej został Ignacy Paderewski, a po jego śmierci w lutym 1942 r. Stanisław Grabski. Siedzibą rządu polskiego był na początku Paryż, a od 22 listopada 1939 r. Angers. Rząd gen. Sikorskiego został uznany zaraz po utworzeniu przez Francję i Wielką Brytanię, a także inne państwa zaprzyjaźnione i neutralne. Po klęsce Francji prezydent RP i rząd polski przenieśli się 18 czerwca 1940 r. do Anglii.

Polskie Siły Zbrojne we Francji. Realizacja programu rządowego była możliwa tylko dzięki armii. Planowano utworzenie jej we Francji w oparciu o pobór wśród Polonii francuskiej oraz o kadry wojskowe internowane na Węgrzech i w Rumunii po kampanii wrześniowej. W tej sytuacji rząd polski zawarł umowy z rządami angielskim 18 listopada 1939 r. i francuskim 4 stycznia 1940 r., w sprawie organizowania Armii Polskiej na terytoriach obu państw. Umowa z Francją uzgadniała, że Armia Polska będzie tworzona pod Naczelnym Dowództwem RP, ale w czasie wojny miała ona podlegać naczelnemu wodzowi Francji. W maju 1940 r. Armia Polska we Francji liczyła już 84 tysiące żołnierzy i oficerów.

Układ Sikorski - Majski. 30 lipca 1941 r., za pośrednictwem władz angielskich, doszło do podpisania w Londynie układu między rządami RP i ZSRR. Podpisy pod układem w imieniu swych państw, złożyli polski premier Władysław Sikorski i ambasador ZSRR Iwan Majski. Strona radziecka anulowała traktat radziecko - niemiecki z 1939 r. dotyczący rozbioru ziem polskich oraz godziła się na utworzenie Armii Polskiej w ZSRR pod Naczelnym Dowództwem RP. Ponadto oba rządy zobowiązywały się przywrócić wzajemne stosunki dyplomatyczne, zerwane 17 września 1939 r., a także udzielić sobie wszelkiej pomocy i poparcia w wojnie z Niemcami hitlerowskimi. Natomiast w dodatkowym protokole rząd radziecki zobowiązał się jeszcze do udzielenia amnestii polskim obywatelom więzionym na terytorium ZSRR. Natomiast nie została rozstrzygnięta kwestia granicy polsko - radzieckiej. Strona polska nie uznawała bowiem zmian jakie zaszły na obszarze Wileńszczyzny, Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi.

Armia Polska w ZSRR. Dnia 14 sierpnia 1941 r. podpisano w Moskwie polsko - radziecką umowę wojskową w sprawie tworzenia Armii Polskiej w ZSRR pod dowództwem, mianowanego przez Wodza Naczelnego, gen. Władysława Andersa. Armia ta pod względem operacyjnym podlegała Naczelnemu Dowództwu ZSRR, a organizacyjnie i personalnie polskiemu naczelnemu wodzowi. Uzbrojenie Armii Polskiej miało być dostarczane przez ZSRR oraz częściowo przez Wielka Brytanię. Uzupełniane ono było także o dostawy jakie rząd RP otrzymywał w ramach amerykańskiej pomocy lend - lease. Rejonami formowania Armii Polskiej były Buzułuk (koło Kujbyszewa), Tock i Tatiszczewo, gdzie niebawem zaczęli masowo przybywać Polacy, wywiezieni w głąb ZSRR. Siedzibą dowództwa armii był natomiast Buzułuk. W grudniu 1941 r. przybył do Moskwy na rozmowy ze Stalinem premier i Naczelny Wódz gen. Władysław Sikorski. W ich wyniku podjęto decyzje o utworzeniu nie dwóch dywizji, a 96 - tysięcznej armii. Zmieniono także miejsce formowania oddziałów polskich. Miały to być teraz tereny Powołża oraz okolice Ałma - Aty i Buchary. Następnie po osiągnięciu zamierzonego stanu 27 tys. żołnierzy miało zostać przewiezionych do Iranu, aby dołączyć do wojska polskiego w Wielkiej Brytanii i na Bliskim Wschodzie.

Do Armii Polskiej zaczęli napływać ochotnicy z całego terytorium ZSRR. Większość żołnierzy przybywała z całymi rodzinami. W marcu 1942 r. armia liczyła ponad 66 tysięcy żołnierzy. Władze RP zaczęły się jednak poważnie niepokoić z powodu braku wiadomości o losach oficerów polskich, którzy wcześniej zostali internowani i osadzeni w obozach jenieckich w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku. Oprócz kilku odnalezionych generałów i pułkowników, brakowało nadal ok. 15 tysięcy więźniów.

Pod koniec lutego 1942 r. władze radzieckie zaproponowały gen. Władysławowi Andersowi wysłanie na front wschodni 5 Dywizji Pancernej gen. Boruty - Spiechowicza. Gen. Anders odmówił jednak obawiając się rozproszenia sił polskich. Władze ZSRR zaczęły ograniczać dostawę sprzętu i żywności. W tej sytuacji rząd angielski rozpoczął zabiegi u Stalina w celu wysłania oddziałów Armii Polskiej na Środkowy Wschód. W lipcu 1942 r. podjęto ostatecznie decyzję o ewakuacji wszystkich jednostek polskich do Iranu. W sierpniu 1942 r. opuściło terytorium ZSRR 69 248 osób, w tym 37% stanowiła ludność cywilna.

Zerwanie stosunków polsko - radzieckich. 13 kwietnia 1943 r. Niemcy ogłosiły informacje o odnalezieniu w lasach koło Katynia pod Smoleńskiem masowych grobów polskich oficerów. O tą zbrodnię oskarżyli radzieckie NKWD. Władze radzieckie w odpowiedzi na to oświadczyła, że polscy jeńcy w lecie 1941 r. znajdowali się w rękach niemieckich i przez Niemców zostali wówczas zamordowani. W tej sytuacji rząd Sikorskiego zwrócił się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża z prośbą o wyjaśnienie sprawy. Jednocześnie Niemcy zwrócili się do MCK z własną prośbą o utworzenie międzynarodowej komisji do zbadania zbrodni katańskiej. W związku z tym rząd radziecki ostro skrytykował władze polski za to, iż nie przeprowadziły wcześniej konsultacji z ZSRR w tej sprawie, co przekreślało sens układu z 1941 r. Kreml stwierdził natomiast, że brak przedstawicieli radzieckich w komisji znajdującej się pod kontrolą niemiecką, uniemożliwia bezstronne zbadanie zbrodni katańskiej. Ponadto nawet zarzucono władzom polskim współdziałanie i spisek z Hitlerem. W tej atmosferze w nocy z 25 na 26 kwietnia 1943 r. Związek Radziecki zerwał stosunki dyplomatyczne z rządem RP.

Katastrofa w Gibraltarze. Po zerwaniu przez Związek Radziecki stosunków dyplomatycznych z Polską mocarstwa anglosaskie zaczęły domagać się od rządu gen. Sikorskiego ustępstw. W tej sytuacji przeciw premierowi zawiązała się opozycja wśród oficerów skupionych wokół gen. Andersa, która żądała zmiany rządu. Uważano bowiem, że podjęta wcześniej próba zawarcia sojuszu zawiodła i należy obecnie zaostrzyć kurs w stosunku do ZSRR. Aby uspokoić panujące nastroje gen. Sikorski podjął w połowie maja 1943 r. wyprawę na Bliski Wschód w celu przeprowadzenia inspekcji Armii Polskiej. Pragnął przy tym przekonać opozycję do swoich racji, a następnie planował podjąć kroki zmierzające do wznowienia stosunków polsko - radzieckich. W drodze powrotnej koło Gibraltaru doszło jednak do tragicznego wypadku, w którym zginął gen. Sikorski. Samolot, do którego wsiadł 4 lipca 1943 r. runął po starcie do morza.

Nowy rząd polski na wychodźstwie. 14 lipca 1943 r. utworzony został nowy rząd, którego premierem został Stanisław Mikołajczyk, przywódca SL na emigracji. Program polityczny rządu zapowiadał między innymi ponowieniu prób nawiązania współpracy ze Związkiem Radzieckim.

2. Państwo Podziemne

Służba Zwycięstwu Polski. Już w trakcie kampanii wrześniowej rozpoczęto tworzyć zalążki podziemnego wojska i władz politycznych. W październiku 1939 r. z inicjatywy gen. Michała Tokarzewskiego - Karaszewicza (ps. "Torwid", "Doktor") powstała tajna organizacja wojskowo - polityczna na wzór dawnej POW, która przyjęła nazwę Służba Zwycięstwu Polski (SZP). Naczelny Wódz gen. Władysław Sikorski nie godził się jednak na łączenie działalności politycznej i wojskowej. Ponadto niepokoił go fakt, iż na organizacje podziemną będą mieli wpływ oficerowie sanacyjni.

Związek Walki Zbrojnej. Na początku grudnia 1939 r. gen. Sikorski rozwiązał SZP, a na jej miejsce utworzył Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), który miał być jedyną w kraju organizacją wojskową ściśle podporządkowaną rządowi emigracyjnemu. Ponadto ZWZ miał skupiać ludzi o różnych przekonaniach politycznych. Na czele ZWZ stanął gen. Kazimierz Sosnkowski, przebywający we Francji. W kraju podlegać mu mieli płk Stefan Grot - Rowecki jako dowódca obszaru okupacji niemieckiej i gen. Michał Tokarzewski - Karaszewicz - radzieckiej. Natomiast w czerwcu 1940 r. komendantem głównym ZWZ został gen. Rowecki.

Polityczny Komitet Porozumiewawczy. W lutym 1940 r. odbyło się spotkanie przedstawicieli partii politycznych:

- Kazimierza Pużaka z podziemnej PPS (nazwa konspiracyjna "Wolność, Równość, Niepodległość"),

- Aleksandra Dębskiego z SN,

- Stefana Korbońskiego z SL,

oraz gen. Michała Tokarzewskiego - Karaszewicza i Stefana Grota - Roweckiego.

W jego wyniku powstał Polityczny Komitet Porozumiewawczy (PKP), działający przy ZWZ jako polityczny organ doradczy i opiniodawczy. W czerwcu 1940 r. PKP został przekształcony w Główny Komitet Polityczny. W lipcu 1940 r. w skład Komitetu weszło Stronnictwo Pracy (SP).

Delegatura Rządu RP na Kraj. W grudniu 1940 r. powstała Delegatura Rządu RP na Kraj. Działała on w oparciu o Główny Komitet Polityczny. Na czele Delegatury stał Delegat, mianowany przez rząd na wniosek GKP. Miał on pełnić funkcję łącznika między rządem a krajem. Pierwszym Delegatem został Cyryl Ratajski, działacz Stronnictwa Pracy. Podstawę polityczną Delegatury Rządu miały stanowić cztery stronnictwa:

- Stronnictwo Ludowe - "Roch" (występujące pod kryptonimem "Trójkąt"),

- PPS - Wolność, Równość, Niepodległość (kryptonim "Koło")

- Stronnictwo Narodowe (kryptonim "Prostokąt"),

- Stronnictwo Pracy (kryptonim "Romb").

Delegatura Rządu RP na Kraj była zwierzchnikiem sił zbrojnych w kraju. Jednak niektórzy jej partnerzy, jak SN i SL, zachowywali niezależność zarówno w sprawach politycznych jak i wojskowych

Delegatura Rządu na Kraj dzieliła się na departamenty (odpowiednik przedwojennych ministerstw). Ich zadaniem było prowadzenie działalności politycznej na okupowanych terenach oraz przygotowanie administracji i kadry gospodarczej z chwila wyzwolenia. W terenie rozbudowano także Delegatury okręgowe i powiatowe.

Delegaci Rządu na Kraj

Cyryl Ratajski (SP), grudzień 1940 r. - sierpień 1942 r.;

Jan Piekałkiewicz (SL), wrzesień 1942 r. - luty 1943 r.;

Jan Stanisław Jankowski (SP), maj 1943 r. - marzec 1945 r.;

Stefan Korboński (SL), marzec - czerwiec 1945 r.

Delegatura miała własną podziemną policję, tzw. Państwowy Korpus Bezpieczeństwa. Główny organ prasowy: "Rzeczpospolita Polska". Delegatura ze środków finansowych otrzymywanych od rządu polskiego na emigracji, wspierała m.in. Radę Pomocy Żydom ("Żegota") i Wydział "Żegota" w Departamencie Spraw Wewnętrznych.

Armia Krajowa. 14 lutego 1942 r. ZWZ przemianowana została na Armię Krajową (AK). Zgodnie z zarządzeniami rządu polskiego w Londynie wszystkie dotychczasowe organizacje miały obowiązek podporządkować się AK, która stanowić miała rodzaj podziemnego wojska. Akcja scaleniowa przebiegała jednak bardzo opornie. Poza AK pozostawały Bataliony Chłopskie, część Narodowych Sił Zbrojnych oraz Armia Ludowa. Ponadto nadal działały samodzielnie niektóre zgrupowania partyzanckie.

W kwietniu 1940 r. AK utworzyła Związek Odwetu, przekształcony następnie na przełomie 1942/43 w Kierownictwo Dywersji - Kedyw, które zjednoczyło działające samodzielnie organizacje dywersyjno -sabotażowe: Związek Odwetu, Tajną Organizację Wojskową i "Wachlarz". Zadaniem Kedywu było "nękanie przeciwnika i zadawanie mu coraz mocniejszych ciosów przez akcję dywersyjną i sabotażową oraz stosowanie już w chwili obecnej wobec okupanta odwetu za akcję gwałtu w stosunku do ludności polskiej".

30 czerwca 1943 r. komendanta głównego AK, gen. Stefana Roweckiego aresztowali Niemcy i wywieźli do obozu w Sachsenhausen, gdzie po Powstaniu Warszawskim na rozkaz Himmlera został zamordowany. Nowym komendantem mianowano gen. Tadeusza Komorowskiego (ps. "Bór"), a po nim z kolei w październiku 1944 r. gen. Leopolda Okulickiego (ps. "Niedźwiadek"), który w styczniu 1945 r. wydał rozkaz rozwiązania AK.

Komendanci Główni AK

gen. Stefan Rowecki, 30 czerwca 1940 r. - 30 czerwca 1943 r.;

gen. Tadeusz Komorowski, 30 czerwca 1943 r. - 2 października 1944 r.

gen. Leopold Okulicki, 2 października 1944 r. - 19 stycznia 1945 r.

Główny organ prasowy AK: "Biuletyn Informacyjny".

Ruch ludowy i Bataliony Chłopskie. Podczas okupacji na czele ruchu ludowego stało Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego "Roch". Przywódcą SL był w tym czasie Maciej Rataj, którego Niemcy zamordowali w 1940 r. w Palmirach. Wkrótce po klęsce Francji ruch ludowy przystąpił do tworzenia własnej organizacji wojskowej. We wrześniu 1940 r. powołano do życia grupa bojowa Straż Chłopską ("Chłostra"), a następnie Bataliony Chłopskie (BCh), które miały stanowić podstawową jednostkę do prowadzenia walki z okupantem. Komendantem (BCh) został Franciszek Kamiński (ps. "Trawiński"). W maju 1943 r. komendanci AK i BCh podpisali umowę scaleniową, zgodnie z którą dotychczasowy komendant główny BCh, płk. Franciszek Kamiński miał stanąć na czele nowo utworzonego Oddziału I Organizacyjnego Komendy Głównej AK. Nie wszyscy jednak działacze chłopscy zgodzili się na akcję scaleniową, większość z nich działała nadal samodzielnie, powołując nową organizację Ludową Straż Bezpieczeństwa.

Główne pisma BCh: "Żywią i Bronią", "Powstaniec".

Narodowe Siły Zbrojne. W maju 1941 r. działacze Stronnictwa Narodowego, przebywający w okupowanym kraju, powołali Narodową Organizację Wojskową (NOW), której kierownictwo objął ppłk. Józef Rokicki. Pod koniec 1942 w trakcie przeprowadzania akcji scaleniowej z AK w NOW doszło do rozłamu. Grupa, która nie podporządkowała się AK, połączyła się ze skrajnie prawicowym Związkiem Jaszczurczym i utworzyła Narodowe Siły Zbrojne (NSZ). Pierwszym komendantem NSZ został pułkownik Ignacy Oziewicz. Niektóre bojówki NSZ zwalczały lewicę demokratyczną i rewolucyjną oraz partyzantów radzieckich.

Główne organy prasowe NSZ: "Szaniec", "Placówka".