Abolicjonizm - ruch postulujący zniesienie niewolnictwa, który działał w Ameryce od XVII do XIX w.
Absolutyzm - forma ustroju, w którym całą władza spoczywa w rękach władcy
Anarchizm - ruch polityczno - społeczny postulujący zniesienie państwa uważanego za instytucję przyczyniającą się do powstawania nierówności społecznych
Aneksja - włączenie przez państwo obszaru, który pozostawał pod władzą innego państwa
Anglikanizm - kościół narodowy w Anglii
Animozja - uraza, niechęć, pretensja
Anschuss - doktryna postulująca wcielenie Austrii do III Rzeszy
Antagonizm - konflikt, wrogość, złe stosunki
Antropogenia - religijne lub mitologiczne wyobrażenia na temat pochodzenia człowieka
Arbitraż - procedura służąca rozstrzyganiu sporów przez wyznaczoną za zgodą obu stron instytucję
Asceza - ograniczanie życiowych potrzeb (np. poszczenie)
Asymilowanie - wchłanianie poprzez oddziaływania dominującej kultury
Autochtoni - mieszkańcy rdzenni, tubylcy
Banita - osoba wygnana
Białe Plamy - nieopisane przez badaczy i historyków fragmenty dziejów w wyniku zakazu władzy
Bohema - środowisko artystów, które cechuje swobodny styl życia
Buddyzm - filozofia stworzona przez Buddę, głosząca, iż w swoim życiu człowiek powinien dążyć do wyzwolenia się od cierpienia poprzez osiągnięcie stanu wygaśnięcia pragnień (nirwany).Buddyści, których jest współcześnie około 600mln (głównie na kontynencie azjatyckim), wierzą, że jakość kolejnego wcielenia jest zależna od praktykowania medytacji i ascezy oraz przestrzegania moralnych zasad
Bulla - oficjalne pismo papieskie
Burżuazja - najbogatsi mieszkańcy miast (termin w użyciu od XV w.)
Cech - organizacja zawodowa zrzeszająca rzemieślników
Charyzmatyczny - obdarzony szczególnymi cechami osobowości, dającymi posłuch i autorytet
Cytadela - budowla warowna w mieście, która służyła w celu jego obrony lub też kontrolowania mieszkańców
Cywilizacja - ogół efektów ludzkich prób opanowania żywiołów natury w celu zaspokojenia materialnych potrzeb
Danina -świadczenia, które poddani musieli płacić państwu
Dekadencki - zmierzający ku końcowi, mający cechy, które wróżą upadek
Dekolonizacja - rozpoczęty po zakończeniu II wojny światowej proces likwidowania kolonii
Dekomunizacja - proces zmierzający do usunięcia z publiczno życia osób oraz regulacji związanych z systemem komunistycznym
Demagog - przywódca ludu w starożytnych polis, a obecnie polityk, który stara się wywrzeć wpływ na ludzi za pomocą swoich retorycznych umiejętności
Denominacja - zmniejszenie nominału pieniądza, ale przy utrzymaniu takiej samej wartości
Denuncjacja - oskarżenie, tajne doniesienie, donos
Deportacja - zesłanie, wydalenie
Despotia teokratyczna - państwowy ustrój, w który, władzę sprawuje jednostka będąca jednocześnie religijnym zwierzchnikiem albo wcieleniem bóstwa
Dewaluacja - zmniejszenie wartości państwowej waluty w odniesieniu do wartości złota albo waluty zagranicznej
Dogmat - stwierdzenie religijne, które przyjmuje się za pewnik
Doktryna - założenia i poglądy, które składają się na spójną podstawę określonej koncepcji - prawnej, religijnej itp.
Dyktator - osoba skupiają w swoich rękach władzę wojskową i cywilną
Dyrektoriat - organ rządzący w okresie 1795-1799r. we Francji, w którego składzie zasiadało pięciu urzędników. Troszczyli się oni głównie o interesy najbogatszych obywateli
Dysydenci - opozycjoniści w okresie panowania komunizmu, którzy opuścili szeregi partii komunistycznych, ponieważ nie popierali odejścia władzy od ideałów socjalistycznych
Dziesięcina - podatek płacony Kościołowi, którego wartość wynosiła jedną dziesiątą dochodów lub plonów
Egalitaryzm - postulat wprowadzenia równości pomiędzy wszystkimi ludźmi
Eksterytorialny - obszar wyłączony spod obowiązywania miejskiego prawa mocą umowy międzynarodowej
Embargo - zakaz wwożenia lub wywożenia danego towaru na obszar innego państwa
Epigon - osoba kontynuująca trendy w sztuce czy polityce, które już się przeżyły
Episkopat - wszyscy biskupi danego kraju
Epoka historyczna - wyróżniony okres dziejowy, który cechuje się odrębną od innych specyfiką. Epoka prehistoryczna, jest epoką wspólną dla ludzkości - obejmuje okres od 4mln lat temu do końca IV tys. p.n.e. Cywilizacja europejska dzieli się na następujące epoki:
- starożytność - II tys. p.n.e. do V w.
- średniowiecze - V w. - XV w.
- nowożytność - XVI w. - XIX w.
- nowoczesność - XIX w. - dziś
Epos - poemat sławiący legendarnych bohaterów, który opiera się na podaniach i mitach
Etos - wartości i normy, które są właściwe dla danej grupy
Falanga - szyk bojowy, który składa się z czterech lub ośmiu szeregów hoplitów. Falangę zreorganizowali Macedończycy, którzy podnieśli liczbę szeregów i dokonali zmian w uzbrojeniu
Federacja - związek państw, który posiada własne instytucje, a każde z państw członkowskich sprawuje część władzy
Feudalizm - model społeczeństwa, państwa i gospodarki, w którym występują zależności wasalne
Filozofia - (z łacińskiego - umiłowanie mądrości), próba poznania sensu życia oraz istoty bytu na drodze rozumowej. Wyróżnia się naukę wartościach, poznaniu i bycie
Folwark - gospodarstwo rolne, które należało do feudalnego pana. Produkty pochodzące z folwarku były przeznaczone na handel, natomiast prace rolne wykonywali głównie pańszczyźniani chłopi
Frakcja - ugrupowanie powstałe wewnątrz partii politycznej
Genealogia - rodowód albo lista przodków
Geruzja - w starożytnej Sparcie rada starców, w której zasiadało dożywotnio 28 gerontów
Globalizacja - proces polegający na powstawaniu więzi kulturalnych oraz społecznych, które maja światowy zasięg
Gremium - wszyscy członkowie danego zespołu lub grupy
Hakata - organizacja nacjonalistyczna w Niemczech, która prowadziła antypolską propagandę i wpierała germanizację w zaborze pruskim. Działała po koniec XIX w.
Haracz - danina składana tureckiemu sułtanowi przez chrześcijańskich poddanych
Hegemonia - dominacja jednego państwa, miasta lub narodu nad innym
Hellenizacja - proces przejmowania greckiej kultury, języka oraz obyczajów przez inne ludy
Herezja - religijny pogląd, który jest sprzeczny z doktryną oficjalną Kościoła
Historia - nauka zajmująca się badaniem dziejów w oparciu o źródła historyczne
Holokaust - eksterminacja ludności żydowskiej w trakcie II wojny światowej przez niemieckich nazistów
Hołd lenny - uroczysta ceremonia, w trakcie której wasal w zamian za otrzymaną w użytkowanie ziemię składał przysięgę wierności seniorowi
Hoplita - piechur ciężkozbrojny w starożytnej Grecji, którego uzbrojenie ważyło około 35 kg
Ideologia totalitarna - to ideologia, w której państwo sprawowało kontrolę nad wszystkimi aspektami życia swoich obywateli
Ikonoklazm - zakaz oddawani czci posągom i ikonom w kościołach wschodnich
Imperializm - polityka prowadzona przez mocarstwa, które dążą do zwiększenia swojego wpływu na świecie, by umocnić swoje imperium
Imperium - państwo, które powstało w wyniku podporządkowania sobie innych podbitych obszarów. Obszary te służą jako zaplecze surowcowe i żywieniowe dla państwa
Indoktrynacja - oddziaływanie władzy na obywateli, które ma wymusić na nich pożądane zachowanie
Industrializacja - uprzemysłowienie, szybki rozwój przemysłu
Inflacja - podniesienie cen towarów, które spowodowane jest obniżeniem wartości pieniądza
Infrastruktura - elementarne instytucje i urządzenia, które są niezbędne dla sprawnego funkcjonowania społeczeństwa i gospodarki
Inkorporacja - włączenie, wcielenie
Internacjonalizm - przyznanie prymatu więziom ponadnarodowym nad narodowymi
Interrex - zastępca króla w czasie bezkrólewia
Interwencjonizm - aktywna polityka państwa w sferze gospodarczej, która ma na celu m.in. zmniejszenie bezrobocia
Inwestytura - ceremonia, w trakcie której następowało przekazanie przez seniora lenna wasalowi
Inwigilacja - nadzór, obserwacja, szpiegowane
Izolacjonizm - zawężenie polityki państwa jedynie do spraw wewnętrznych, a polityka zagraniczna dotyczy jedynie ochrony interesów własnych
Judaizm - religia wyznawana przez ludność żydowską, religia monoteistyczna
Kanclerz - osoba, która kierowała kancelarią i sprawowała kontrolę nad zagraniczną polityką
Kanon - ogólnie przyjęty wzór
Karawela - jednopokładowy żaglowiec z trzema masztami (XV - XVII w.)
Kartel - porozumienie zawarte między przedsiębiorstwami by wspólnie ustalić ceny, podział rynku i wielkość produkcji
Kasta - zamknięta grupa zawodowa lub społeczna
Klauzula - warunek albo zastrzeżenie, które umieszczone jest w układzie, umowie lub traktacie
Kodyfikacja - zebranie wszystkich praw w jednym dokumencie
Kolaboracja - współpraca z władzą lub okupantem, która nie jest aprobowana przez większą część społeczeństwa
Kolaż - mieszanka różnych elementów, stylów
Kolektywizacja - zniesienie indywidualnych gospodarstw rolnych i utworzenie z nich ogromnych rolnych przedsiębiorstw socjalistycznych
Kolonizacja - zajęcie danego obszaru przez obcy dla niego lud
Komunizm - ustrój zakładający wspólnotę wszystkich dóbr i zniesienie własności prywatnej
Konfederacja - to związek państw, który został utworzony w celu osiągnięcia określonego celu. Jednak nie dochodzi do ograniczenia suwerenności żadnego z państw członkowskich.
Konfucjanizm - filozoficzny system etyczny stworzony przez Konfucjusza. Zakłada on, że jedynie zachowanie rytuałów i przestrzeganie zobowiązań, które wynikają ze społecznej hierarchii, gwarantuje budowę idealnego społeczeństwa oraz zapewnia trwały pokój. Konfucjanizm zakłada, że wszystkie wydarzenia muszą iść w zgodzie z "ładem nieba". W II w. p.n.e. system ten stał się państwową religią w Chinach.
Konfucjusz - filozof i myśliciel chiński - 551 - 479 r. p.n.e.- stworzył konfucjanizm (system etyczny), którego założenia zawarł w Pięcioksięgu
Konkordat - umowa państwowa zawierana między państwem a Stolicą Apostolską
Konkwistadorzy - hiszpańscy i portugalscy uczestnicy wypraw, w trakcie których dokonano podbojów a Azji, Afryce i Ameryce
Konserwatyzm - ideologia, która odwołuje się do tradycji i wartości rodzinnych, a odrzuca wszelkie gwałtowne zmiany i postuluje stopniowe wprowadzanie reform, początki sięgają XVIII w.
Konsystorz - najwyższa dla Kościoła protestanckiego władza administracyjna i sądowa Kontestator - inaczej buntownik, człowiek który otwarcie kwestionuje powszechnie uznawana poglądy, normy i wartości
Kontrasygnata - konieczność dodatkowego podpisania przez drugą osobę, aby akt prawny mógł wejść w życie
Koran - księga święta islamu
Kosmogonia - religijne lub mitologiczne wyobrażenia na temat pochodzenia świata
Kręgi cywilizacyjne - ludy i zamieszkiwane przez nie tereny, które znajdowały się w obszarze kulturowego oddziaływania określonej cywilizacji
Ksenofobia - wrogość, niechęć wobec cudzoziemców
Kultura - (1) efekt usiłowań zaspokojenia duchowych potrzeb człowieka (2) ogół wytworów działalności i myśli człowieka
Kwakrzy - odłam protestantyzmu powstały w XVII-wiecznej Anglii
Laicyzacja - nadanie świeckiego charakteru
Legion - jednostka w armii rzymskiej , licząca około 4-6,2 tysięcy żołnierzy
Lenno - ziemia, nadawana przez seniora wasalowi, mająca być dlań źródłem utrzymania
Liberalizm - ideologia powstała w okresie oświecenia, uznająca za wartość naczelną wolność oraz własność prywatną jednostki
Lichwa - udzielanie pożyczek pieniężnych na procent
Lobby - grupa nieformalnego nacisku, która reprezentuje interesy określonego środowiska
Lokacja - nadanie przywileju na mocy którego dochodziło do powstania samorządnej wspólnoty mieszkańców miasta albo wsi
Lustracja - kontrolowania osób sprawujących ważne publiczne funkcje pod kątem ich związków z komunistycznymi tajnymi służbami
Manufaktura - duże warsztaty powstające od XVI w., w których pracę wykonywano ręcznie
Masoneria - tajne bractwa o charakterze quasi-religijnym oraz antyklerykalnym
Mecenas - zamożny opiekun uczonych i artystów
Metropolia - kościelna rządzona zarządzana przez arcybiskupa, złożona z pewnej liczby biskupstw
Miasto-państwo - jednostka państwowa zorganizowana wokół określonego miasta, która obejmowała jedynie okoliczne ziemie
Migracja - wędrówka podejmowana przez ludność w celu znalezienie nowego miejsca do zamieszkania
Mudżahedin - określenie islamskiego bojownika za wiarę
Myto - opłata pobierana za przejazd przez most, groblę lub rogatkę miasta a także przeprawę promem
Nacjonalizm - ideologia polityczna, uznająca za wartość najwyższą naród
Nihilizm - odrzucenie wszystkich przyjętych powszechnie norm, wartości i zasad
Nomenklatura - grupa ludzi ciesząca się przychylnością sprawujących władzę, wyznaczana na kierownicze stanowiska w urzędach i instytucjach państwowych
Oligarchia - ustrój ukształtowany w greckich polis, oddający władzę w ręce przedstawicieli najznamienitszych rodów
Oportunista - człowiek, który nie kieruje się trwałymi zasadami i przystosowuje się do aktualnych okoliczności w celu osiągnięcia określonych korzyści
Ortodoksyjny - fanatyczny, nieprzejednany wyznawca pierwotnych zasad (np. wiary )
Ostracyzm - inaczej sąd skorupkowy, obowiązujący w Atenach od 507 r. p. n. e., polegający na wskazywaniu raz do roku obywatela ewentualnie zagrażającego demokracji. Głosujący pisywali na skorupkach z gliny imię oskarżonego, który musiał udać się na dziesięcioletnie wygnanie
Pamflet - literacki utwór ośmieszający określoną postać, zwykle sprawującego władzę
Panteon - hierarchia bogów i bogiń jakiejś religii
Państwo - organizacja o charakterze politycznym, wyposażona we władzę suwerenną i zajmująca wyodrębnione terytorium
Parcelacja - rozdzielenie ziemskich posiadłości pomiędzy drobniejszych właścicieli
Pascha - żydowskie święto celebrowane jako pamiątka opuszczenia przez Izraelitów Egiptu
Patriarchat - największa jednostka administracyjna Kościoła
Patrycjat - grupa złożona z najbogatszych mieszczan
Pierestrojka - jedno z haseł w programie reformy ZSRR, ogłoszonym przez Michała Gorbaczowa, stosowane także potocznie dla określenia ówczesnych przeobrażeń ZSRR
Piktogramy - obrazki przedstawiające określoną treść, najstarszy znany system pisma
Plebs - najniższa z warstw jeśli idzie o ludność miejską
Pluralizm - koegzystencja wielu różnych opcji politycznych i światopoglądowych
Pospólstwo - warstwa średnia w hierarchii ludności miejskiej
Precedens - zdarzenie lub rozstrzygnięcie służące do uzasadniania w przyszłości podobnego sposobu postępowania
Prekursor - zwiastun nadchodzących idei, trendów, zjawisk
Pretendent - konkurent lub kandydat, który uważa iż przysługuje mu określone prawo, np. objęcia władzy
Protekcjonizm - polityka chronienia przed zagraniczną konkurencją produkcji oraz handlu krajowego
Protektorat - rodzaj zależności państwowej, polegający na przejęciu kontroli nad słabszym państwem przez silniejsze
Pryncypat - ustrój wprowadzony po raz pierwszy przez Oktawiana, łączący monarchiczną formę rządów z ideologią i instytucjami republikańskimi
Pucz - nazwa używana dla określenia zamachu stanu dokonywanego przez grupę spiskową, najczęściej z kręgów wojskowych.
Purytanie - ludzie wyznający angielski odłamu kalwinizmu
Ratyfikowanie - zatwierdzanie umowy międzypaństwowej
Reformacja - religijny ruch mający charakter społeczny, narodowy i obyczajowy
Regalia - zastrzeżone tylko dla władcy przywileje w różnych gałęziach gospodarki
Reglamentacja - przydzielenie, ograniczenie
Rekwizycja - zajęcie dóbr osób cywilnych dla potrzeb wojska
Reparacja - odszkodowanie wypłacane za poniesione szkody wojenne
Republika - ustrój powierzający władzę organom pochodzącym z wyboru
Retoryka - sztuka mówienia, rozwijana od V w. p. n. e., wykładana i traktowana jako nauka
Rewizjonizm - dążenia do zmiany albo zniesienia obowiązujących traktatów oraz umów międzynarodowych, szczególnie tych dotyczących granic
Rokosz - zjazd zbrojny dokonywany przez szlachtę dla obrony przywilejów (od XVII w.)
Romanizacja - przyjmowanie przez odmienne ludy wzorów cywilizacyjnych rzymskiego pochodzenia
Rozbicie dzielnicowe - rozdrobnienie feudalnych państw na dzielnice, w których władze sprawowali zwykle różni członkowie dynastii
Sagi - anonimowe w większości opowieści skandynawskich dziejach ludów skandynawskich
Sankcjonować - zatwierdzać, przyznawać moc prawną
Sarmatyzm - szlachecka ideologia głosząca, że szlachta pochodzi od starożytnego plemienia Sarmatów
Schizma wschodnia - trwający od średniowiecza rozłam w kościele chrześcijańskim (na Kościół rzymski i prawosławie)
Secesja - oddzielenie się od np. państwa, unii, organizacji
Sejmokracja - ironiczne podkreślenie próby wywierania przez sejm nadmiernego wpływu na rządy państwem
Sekularyzacja - inaczej zeświecczenie, zwykle połączone z likwidacją dóbr kościelnych, oznacza usuwanie lub ograniczanie wpływu Kościoła na życie publiczne
Senior - osoba, przyjmująca hołd wasalny i zobowiązująca się do dożywotnio chronić i utrzymywać swego wasala
Sobór - zgromadzenie wszystkich biskupów, któremu przewodniczy papież
Socjotechnika - metody kształtowania zachowań grup społecznych i jednostek
Socrealizm - kierunek, który władze stalinowski narzucały artystom, próba zaangażowania sztuki w walkę polityczno-społeczną o socjalizm
Solidaryzm - postulat zgodnej współpracy pomiędzy różnymi grupami społecznymi
Stan - grupa w społeczeństwie posiadająca odrębny status prawny
Sukcesja - dziedziczenie tronu, następstwo praw do niego
Sukurs - przyjście z pomocą
Sygnatariusz - państwo, osoba lub organizacja która podpisuje umowę międzynarodową
Syndykat - porozumienie pomiędzy przedsiębiorstw mające na celu dokonanie wspólnego przedsięwzięcia
Synkretyzm - łączenie różnorakich systemów, tradycji, koncepcji lub też stylów
Synod- zjazd biskupów terenu kraju, danej prowincji kościelnej albo diecezji
Szlachta - stan wykształcony w XIII i XIV w. w wyniku potwierdzenia przywilejów przyznanych wcześniej rycerstwu
Szowinizm - wiara w wyższość własnego narodu połączona z pogardą wobec narodów innych
Technokrata - typ sprawnego fachowca, realizującego cele pragmatyczne
Teogonia - religijne lub mitologiczne wyrażenia na temat pochodzenia bogów
Trójpolówka - metoda uprawiania ziemi, w której grunt był dzielony na trzy odrębne części, z których jedna była obsiewana zbożami ozimymi, druga jarymi, trzecią zaś pozostawiano nie obsianą (i tak na zmianę)
Trybut - danina płacona silniejszym państwom przez słabsze lub pokonane
Tyrania - ustrój w którym władzę całkowitą przejmowała jednostka, praktykowany od czasów greckich polis
Urbanizacja - proces powstawania miast
Uwłaszczenie - nadanie na własność majątku jego użytkownikowi, postulat uwłaszczenia chłopów był podstawą różnych reform rolnych
Uzurpacja - bezprawne zawłaszczenie władzy, praw lub stanowiska
Wasal - osoba, składająca hołd lenny seniorowi i tym samym zobowiązująca się do wierności dożywotniej oraz świadczenia pomocy
Wolna elekcja - zasada, przyznająca prawo do partycypacji w wyborze władcy każdemu szlachcicowi
Wyprawy krzyżowe - toczone z niewiernymi wojny, które w końcu XI wieku otrzymały od papiestwa status "świętych"
Zasada legitymizmu - zasada, wykorzystywana w czasie obrad Kongresu Wiedeńskiego, uznająca za jedynych legalnych władców monarchów dynastycznych przy podejmowaniu decyzji ustrojowych
Zasada pryncypatu - przyznane księciu princepsowi (posiadaczowi dzielnicy senioralnej z Krakowem) prawo sprawowania władzy zwierzchniej nad pozostałymi władcami dzielnicowymi (zawarte w testamencie Krzywoustego)
Zasada równowagi - ustalona w trakcie Kongresu Wiedeńskiego zasada równomiernego podziału wpływów pomiędzy poszczególne mocarstwa europejskie
Zasada senioratu - ustalona przez Bolesława Krzywoustego zasada określająca dziedziczenie tytułu princepsa (miał on każdorazowo przysługiwać najstarszemu z Piastów)
Źródła historyczne -ogół zachowanych śladów działalności ludzkiej, dzięki którym poznajemy przeszłość. Główna klasyfikacja dzieli je na:
-> pisane - te które zawierają informację utrwaloną przy użyciu pisma. Wśród nich wyróżniamy z kolei:
- narracyjne (opisywanie wydarzeń, np. kroniki, listy, pamiętniki)
- normatywne (będące dowodem czynności prawnej, np. akta, dokumenty)
-> niepisane - wszystkie pozostałe, z kolei źródła pisane dzielimy na
Odmienny podział wyróżnia następujące źródła :
-> bezpośrednie - będące konkretnymi pozostałościami wydarzeń
-> pośrednie - te które relacjonują jedynie przebieg wypadków
-> statystyczne - rozmaite porównania, tabelki
-> ikonograficzne - obrazy, zdjęcia
-> kartograficzne, czyli mapy
Żupy - przedsiębiorstwa górnicze powstające w średniowieczu
