1. Geneza pierwszego rozbioru

Od początku panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego Rzeczypospolita znajdowała się pod dużym wpływem Rosji. Obranemu pod eskortą wojsk rosyjskich królowi polskiemu trudno było zdobyć się na działania samodzielne i niezależne od rządzącej Rosją carycy Katarzyny II. Fundamentem polityki Stanisława Augusta była współpraca z Rosją. Nierównorzędność partnerów polski król starał się zniwelować i próbował zachować samodzielność w polityce wewnętrznej. Protektorat Rosji miał zdaniem Stanisława Augusta umożliwić przeprowadzenie niezbędnych reform ustrojowych, co wiązało się z umocnieniem władzy królewskiej i poskromieniem magnackiej oligarchii. Rozumowanie Stanisława Augusta nie pozbawione było racjonalnych przesłanek. Król polski wiedział, że dzięki osobistej znajomości z Katarzyną cieszy się jej dużym zaufaniem. Poza tym Rosja mogła chcieć stabilizacji w Polsce, aby uczynić z niej państwo buforowe, chroniące ją przed Prusami. Stanisław August przeceniał jednak poparcie dworu petersburskiego, które nie było ani pełne, ani bezwarunkowe. Cesarzową niepokoiła zbyt samodzielna polityka króla polskiego, była także przeciwna nadmiernemu wewnętrznemu wzmocnieniu Polski.

Stanisław August dążył do reform ustrojowych w Polsce. Przede wszystkim pragnął umocnienia władzy królewskiej i zniesienia liberum veto. Rosyjski ambasador w Warszawie Mikołaj Repnin dążył do wstrzymania reform i zagwarantowania praw dla dysydentów w Polsce. Z jego inspiracji w 1767 r. zawiązały się w Rzeczypospolitej dwie innowiercze konfederacje w Słucku i w Toruniu. W tym sam roku szlachta katolicka, również z rosyjskiej inspiracji zawiązała konfederację w Radomiu w obronie swych starych praw, sprzeciwiając się proponowanym przez króla reformom. W 1767 r. zwołano sejm zwany delegacyjnym gdzie opracowano katalog niezmiennych zasad ustrojowych Rzeczypospolitej tzw. praw kardynalnych, których gwarantką stała się Rosja. Położyło to kres planom reform, jakie snuł Stanisław August. O ile postanowienia dotyczące praw kardynalnych satysfakcjonowały konfederatów radomskich, to rosyjskie propozycje przyznania praw politycznych dysydentom wywołały ich opór. Dla jego przełamania Repnin podjął decyzję o aresztowaniu przywódców katolickiej opozycji i sejm zatwierdził prawa polityczne dla dysydentów. W wyniku tych wydarzeń szlachta polska zawiązała w 1768 r. w miejscowości Bar konfederację skierowaną przeciwko królowi polskiemu i proponowanym przez niego reformom oraz przeciwko Rosji i jej przemożnemu wpływowi na wewnętrzną sytuację Polski. Konfederacja barska występowała także w obronie wiary katolickiej sprzeciwiając się politycznemu równouprawnieniu szlachty innowierczej. Barżanie liczyli na sojusz z Turcją, która w 1768 r. rozpoczęła wojnę z Rosją. Prusy i Austria obawiały się, że sukcesy rosyjskie w wojnie z Turcją zanadto wzmocnią pozycję Rosji i naruszą europejską równowagę sił. Dlatego też dwory w Wiedniu i Berlinie zaproponowały, że nabytki kosztem Polski mogłyby być dla nich rekompensatą za tureckie aneksje Rosji. Katarzyna II przystała na tę propozycję. W lecie 1772 r. w Petersburgu Austria, Rosja i Prusy podpisały trójstronne porozumienie rozbiorowe.

2. Straty Polski na rzecz zaborców

Rosja zagarnęła obszar 92 tysięcy km2, zamieszkały przez 1,3 mln ludzi. Były to województwa: inflanckie, część płockiego i witebskiego, mścisławskie i część mińskiego. Z punktu widzenia Rzeczypospolitej tereny zaboru rosyjskiego były jedynie słabo zaludnionymi kresami Wielkiego Księstwa Litewskiego. Austria i Prusy otrzymały tereny znacznie cenniejsze. Pod panowanie Habsburgów dostał się obszar o powierzchni 83 tysięcy km2, zamieszkany przez2,65 mln mieszkańców. Znalazły się w nim części województw krakowskiego i sandomierskiego, prawie całe województwo ruskie i bełskie, część podolskiego i wołyńskiego. Również kopalnie soli w Wieliczce, Bochni i na Rusi znalazły się pod panowaniem austriackim. Prusy zajęły obszar najmniejszy jednakże najcenniejszy i najgęściej zaludniony. Zabór pruski miał 36 tysięcy km2 powierzchni, zamieszkiwany był przez 580 tysięcy mieszkańców. W jego skład wchodziły województwa: pomorskie, malborskie, chełmińskie, i księstwo warmińskie. Ponadto część województw poznańskiego, gnieźnieńskiego, inowrocławskiego i brzesko - kujawskiego. Prusy nie zajęły Gdańska. Nabytki pruskie stanowiły najbogatsze i najsilniejsze ekonomicznie dzielnice Rzeczypospolitej. Ich posiadanie pozwalało Prusakom kontrolować polski handel bałtycki i narzucać na niego potężne cła.

3. Sejm rozbiorowy

Dwory zaborców postawiły ultymatywne żądanie zwołania sejmu na kwiecień 1773 r. W przeciwnym razie zagroziły rozszerzeniem zaborów. Dalszy bojkot żądań zaborców był więc niemożliwy. Na sejmie rozbiorowym pod naciskiem rosyjskim zawiązano konfederację, aby ustrzec się przed możliwością zerwania sejmu. W początkowej fazie sejmu ujawniła się opozycja, na czele której stanął poseł Tadeusz Rejtan. Jego protest miał znaczenie symboliczne i nie mógł liczyć na sukces, ale zyskał szeroki oddźwięk wśród szlachty. Wybrana delegacja sejmowa przyjęła traktaty rozbiorowe, które 30 września 1773 r. zostały ratyfikowane przez sejm.

Sejm rozbiorowy, który obradował w latach 1773 - 1775 podjął tez kilka decyzji pozytywnych dla Polski. Po pierwsze, powołano Komisje Edukacji Narodowej. Po drugie, powołano Radę Nieustającą. Sejm podjął także decyzję w sprawach skarbowo - wojskowych. Liczbę wojska postanowiono podnieść do 30 tysięcy, wprowadzono jednolite cło generalne i nowe podatki.