Rozwój reformacji w XVI wieku.

XV i XVI wiek był okresem wzrostu zamożności społeczeństwa. Nastąpiło osłabienie organizacji Kościoła i krytykowano stosunki panujące wśród kleru, poprzez propagowanie jego odnowy i naprawy. Zaczęto wprowadzać nowe formy gospodarki, w powszechnym użyciu znalazł się pieniądz. W mentalności powszechnego człowieka panowało przekonanie o poczuciu winy, które wiązało się ze wzbogacaniem się społeczeństwa. Opowiadano się za wstrzemięźliwością, sprawiedliwością i pobożnością, co miało zaprowadzić do zbawienia. Według doktryny katolickiej człowiek osiągał zbawienie podążając za wskazówkami Kościoła katolickiego. Powszechną drogą odpuszczania win i grzechów była sprzedaż odpustów, a dochody uzyskiwane w skutek tej akcji przeznaczano na potrzeby papiestwa. Krytyka Kościoła katolickiego wypływała z różnych środowisk, a rozwój myśli humanistycznej i nowych prądów kulturowo - światopoglądowych wymuszał nowe zmiany. Pierwszy z otwartą krytyką Kościoła wystąpił Marcin Luter, który wywiesił na drzwiach katedry w Wittenberdze 95 tez skierowanych przeciwko odpustom (31 październik 1517 rok). Według niemieckiego mnicha tylko przez łaskę Bożą, głęboką wiarę i dobre uczynki można otrzymać wiekuiste zbawienie. Podstawę wiary i jedyne źródło prawdy stanowiło Pismo Święte, a Jego interpretacja była dowolna przez każdego człowieka. Przeciwstawił się orzeczeniom papieskim, uchwałom soborowym i autorytetowi ojców kościoła. Luter dążył do wprowadzenia języka ojczystego podczas mszy świętej i tłumaczenia Biblii na języki narodowe. Dopuszczał tylko dwa sakramenty jako symbole wiary katolickiej - chrzest i sakrament ołtarza. Występował przeciwko celibatowi księży i ślubom. Opowiadał się za zlikwidowaniem zakonów, sekularyzacją dóbr kościelnych i przejęciem ich przez władcę. Luter dążył do zaprowadzenia nowego porządku w Kościele, który odpowiadać miał strukturze kościelnej pierwszych chrześcijan. Jego poglądy szybko zyskiwały popularność i nowych zwolenników, nie tylko w Niemczech, ale także w całej Europie. Do zwolenników reformacji należeli książęta niemieccy, którzy widzieli w niej szansę umocnienia swojej władzy. Z podobnym zainteresowaniem występowało rycerstwo, które bardziej nakierowane było na przejęcie dóbr kościelnych. Kościół katolicki krytykowali także mieszczanie, którzy występowali przeciwko wysokim opłatom na rzecz tej instytucji. O poprawę swojego bytu walczyli chłopi, którzy w reformacji widzieli szansę na polepszenie. Widać, że wszystkie warstwy społeczne zaangażowane były w nurt reformatorski, który wydawał się bardzo atrakcyjny i nowatorski. Pod wpływem nowych idei religijnych oraz na skutek zwiększenia powinności chłopskich wybuchła w roku 1524 "wojna chłopska". Po początkowych sukcesach, w których powstańcy zajęli wiele miast, zamków i klasztorów nastąpił okres słabości. W bitwie pod Frankenhausen w maju 1525 roku zostali pokonani, a ich przywódca Tomasz Munzer dostał się do niewoli. Skazano go na tortury i śmierć. Powstańcy reprezentowali odmienne programy. Nurt radykalny opowiadał się za zlikwidowaniem systemu feudalnego. Stronnictwo umiarkowanych głosiło hasała zniesienia poddaństwa oraz zmniejszenia wymiaru pańszczyzny. Wśród haseł programowych ruchu reformatorskiego domagano się zwrotu zagarniętych użytków gminnych, obniżenia czynszów pańszczyzny, przywrócenia jedności politycznej Rzeszy Niemieckiej przez wzmocnienie władzy cesarskiej i ograniczenie niezależności niemieckich książąt. Wojna chłopska była reakcją wobec sformalizowanej obrzędowości. Domagano się wprowadzenia wolnego Kościoła, w którym duchowni mieli być wybierani przez lud. Marcin Luter przełożył na język niemiecki Pismo Święte, co doprowadziło do używania w liturgii języka narodowego i rozpowszechnienia literatury niemieckiej. Wzrosła liczba drukarni, zaczęto wydawać nowe książki, a z roku na rok podwyższano nakład egzemplarzy. Nastąpił rozwój szkolnictwa i zaczęto interesować się edukacją. Niemiecki reformator odpowiadając na bullę papieską wydaną przez Leona X przedstawił swoje poglądy w trzech pismach polemicznych, w których wystąpił przeciw celibatowi księży i ślubom. W 1520 roku doszło do niespotykanego dotąd wydarzenia, gdzie Marcin Luter publicznie spalił bullę papieską. Incydent ten spowodował ostre dyskusje miedzy Lutrem i przedstawicielami kleru, a wobec nieustępliwej postawy reformatora w 1521 roku papież rzucił na niego klątwę. Stronę papieską poparł cesarz Karol V, który wezwał Lutra do Wormacji na sejm. Ten nie chciał wyrzec się swoich poglądów i nie przekonał do nich samego cesarza, który na podstawie edyktu wydanego w 1521 roku potępił jego tezy nakazując zniszczenie wszystkich pism. Pomimo zaistniałej sytuacji sława niemieckiego reformatora rosła coraz bardziej, a jego zwolennicy pomagali mu przetrwać trudne chwile. Przez dłuższy okres przebywał Luter u elektora saskiego Fryderyka Mądrego na zamku w Wartburgu, gdzie przełożył Nowy Testament na język narodowy. Ruch reformatorski znalazł wielu zwolenników nie tylko w Niemczech, ale w całej Europie. Ludzie zaczęli czytać Biblię, a przez język propagandy Kościół katolicki mógł w silny sposób oddziaływać na wiernych. Zaczęto drukować literaturę teologiczną, prowadzono dysputy publiczne na temat wiary i nowych myśli reformatorskich. Na człowieka oddziaływał wystrój kościołów, który swoim przepychem i bogactwem malowideł z jednej strony wzbudzał podziw dla religii katolickiej, natomiast z drugiej rodził krytykę takiego stylu życia. Reformacja zmniejszyła wpływy Kościoła katolickiego, stąd zdecydowano się zastosować radykalne środki związane z walką z nowymi prądami reformatorskimi. W 1542 roku rozpoczął się w Trydencie sobór, na którym dokonano reform w Kościele katolickim. Potępiono protestantów, ujednolicono liturgię, sformułowano dogmaty katolickie, przywrócono dyscyplinę wśród kapłanów i położono nacisk na umocnienie wewnętrzne Kościoła. Decyzją papieża Pawła III zreformowano i rozbudowano inkwizycję - instytucję sądowo - policyjną służącą zwalczaniu herezji. Jej zadaniem było wykrywanie i karanie osób wyznających poglądy sprzeczne z nauką Kościoła katolickiego. W jej skład wchodziło 6 kardynałów. Dla Inkwizycji pracowało wielu szpiegów, którzy o wszystkim donosili. Stosowano tortury w celu wymuszania zeznań, spotykana była pokuta więzienna i kara śmierci. Papież Paweł IV ustanowił Indeks Ksiąg Zakazanych, gdzie umieszczono spis ksiąg zabronionych do czytania oraz rozpowszechniania. Głównym narzędziem Kościoła katolickiego do walki z nowymi prądami był powołany Zakon Jezuitów na czele z Ignacym Loyolą, dawnym hiszpańskim oficerem. Jezuici byli wykształconymi ludźmi, którzy w tym okresie stanowili intelektualną grupę świata katolickiego. Zakładano szkoły, kierowano się sztywnymi regułami, a obok ślubów kościelnych składano śluby wierności papieżowi. Walka z reformacją trwała przez około dwa stulecia, a Kościół katolicki przez cały ten czas wzmacniał swoją pozycję.