Napoleon Bonaparte to jedna z najważniejszych postaci w dziejach ludzkości. Urodził się 15 sierpnia 1769 roku w miejscowości Ajaccio na Korsyce. Wykształcenie wojskowe zdobywał już w Brienne oraz Paryżu. Talent zaprezentował w trakcie rewolucji. Będąc członkiem armii rewolucyjnej wsławił się podczas oblężenia Tulonu (1793 rok). Awansował i został generałem brygady.
Kariera Napoleona nabrała rozpędu w czasach rządów Dyrektoriatu. W kwietniu 1796 roku Bonaparte wyruszył do Włoch, aby z północnej części tego kraju wyprzeć Austriaków. Kampania była pasmem sukcesów Napoleona. 16 maja 1796 roku uroczyście wjechał do Mediolanu i proklamował Republikę Lombardzką. Uczynił to jednak bez konsultacji z Dyrektoriatem. Z kolei na początku czerwca 1796 roku armia francuska wkroczyła do Państwa Kościelnego. Papież Pius VI musiał zapłacić kontrybucję oraz wydać dzieła sztuki.
Olbrzymie znaczenie dla losów kampanii włoskiej miały bitwy pod Castiglione (5 sierpień 1796 rok), Arcole (15-17 listopad 1796 rok) oraz Rivoli (14 styczeń 1797 rok). Francuzi rozstrzygnęli je na swoją korzyść. 18 kwietnia 1797 roku Austriacy zawarli z Napoleonem zawieszenie broni. Ustalono wstępne warunki pokojowe (tzw. preliminaria z Leoben). Traktat pokojowy został zawarty 17 października 1797 roku w Campo Formio. Na jego mocy Austria zrzekła się Lombardii, Belgii, posiadłości Rzeszy na zachód od Renu. Utworzona została Republika Cisalpińska, zależna od Francji. Bonaparte zaczął zdobywać mocną pozycję, czym wyraźnie zaniepokojony był Dyrektoriat. Umowa z Campo Formio symbolizuje zwrot Francji ku polityce mocarstwowej. Wtedy też Napoleon zaczął myśleć o dominacji Francji na Morzu Śródziemnym.
Po zwycięstwach nad Austrią w 1797 roku najgroźniejszym rywalem Francji pozostawała Wielka Brytania. Napoleon wiedział, że inwazja na jej terytorium jest niemożliwa, ponieważ flota francuska była zbyt słaba. Już od 1796 roku rozważano plan ekspedycji do Egiptu. Podbój tego kraju miał umocnić Francuzów na Bliskim Wschodzie oraz zagrozić wpływom angielskim w Indiach. Dyrektoriat zgodził się na takie rozwiązanie, gdyż rządzący chcieli pozbyć się z Paryża niezwykle ambitnego generała.
19 maja 1798 roku z Tulonu wyruszyła do Egiptu pod dowództwem Napoleona wielka ekspedycja. Wzięło w niej udział 16 tysięcy marynarzy, 38 tysięcy wojska oraz 187 uczonych i artystów. Płynąc do Afryki Francuzi opanowali Maltę, należącą do zakonu joannitów. Po przybyciu do Egiptu armia Napoleona szybko zajęła Aleksandrię oraz Kair. Jednak francuska flota została zniszczona przez Anglików pod Abukirem (1 sierpień 1798 rok). Do Napoleona docierały informacje o kryzysie wewnętrznym Francji i niepowodzeniach armii na starym kontynencie. Dlatego postanowił opuścić Egipt. Powrót rozpoczął 22 sierpnia 1799 roku, a dowództwo nad wojskiem pozostałym w Egipcie powierzył generałowi Kleberowi.
Bonaparte wracał, aby przejąć władzę we Francji. Dokonał tego przeprowadzając zamach stanu. Był to tzw. przewrót 18 brumaire'a VIII roku republiki (9 listopad 1799 rok). Dyrektoriat przestał istnieć, ponadto rozwiązano Radę Pięciuset. Faktycznie był więc to koniec burżuazyjnej republiki. Od tego momentu do 1804 roku trwały rządy trzyosobowego Konsulatu. Na jego czele znajdował się oczywiście Bonaparte, ale jego władza była praktycznie dyktatorska.
W 1800 roku rozpoczęła się druga wyprawa Napoleona do Włoch. Francuzi odnieśli zwycięstwa nad Austriakami w bitwach pod Marengo (1800 rok) oraz pod Hohenlinden (1800 rok). W efekcie 9 lutego 1801 roku podpisany zostaje w Luneville pokój z Austrią. Jest to potwierdzenie traktatu z Campo Formio. Porozumienie z Anglią zawarto 27 marca 1802 roku w Amiens. Francja odzyskała niemal wszystkie posiadłości zamorskie.
Napoleon zasłynął również jako autor wielu reform. W okresie jego rządów utworzono Bank Francji (13 luty 1800 rok), co unormowało sytuację finansową państwa. Bonaparte uregulował również stosunki z Kościołem, podpisując 15 lipca 1801 roku konkordat. W ten sposób przywrócono swobodę kultu. Równie doniosła reformą było ogłoszenie 21 marca 1804 roku kodeksu cywilnego Francuzów (zwanego później napoleońskim). Stwierdzał wolność osobistą oraz równość obywateli wobec prawa. W kodeksie znalazł się zapis dotyczący zakazu tworzenia robotniczych stowarzyszeń zawodowych. Opracowano również kodeks handlowy oraz karny.
Pozycja Napoleona była bardzo mocna. 18 maja 1804 roku Senat proklamował go "cesarzem Francuzów". Uroczysta koronacja odbyła się 2 grudnia 1804 roku w katedrze Notre Dame w Paryżu. Koronatem był papież Pius VII, ale koronę na głowę Napoleon sam sobie założył. W ten sposób chciał podkreślić, że panuje z woli narodu. Później włożył koronę na głowę swojej żony Józefiny. A już 25 maja 1805 roku Napoleon koronował się w Mediolanie na króla Włoch. Jednak władzę w królestwie włoskim objął jego pasierb Eugeniusz de Beauharnais.
Od 1805 roku cesarz Napoleon I musiał walczyć z III koalicją antyfrancuską, którą utworzyły Anglia, Austria, Królestwo Neapolitańskie, Rosja oraz Szwecja. Działania wojenne na morzu potwierdziły dominującą pozycję floty angielskiej dowodzonej przez admirała Horatio Nelsona. 21 października 1805 roku pokonała ona siły francusko-hiszpańskie koło przylądka Trafalgar. W bitwie tej zginął Horatio Nelson. Zupełnie inny przebieg miała kampania prowadzona na lądzie. 15 października 1805 roku Francuzi odnieśli zwycięstwo nad Austriakami pod Ulm, co ułatwiło zdobycie Wiednia. 2 grudnia 1805 roku Bonaparte pokonał połączone siły austriacko-rosyjskie pod Austerlitz (obecnie Sławków na Morawach). Starcie to określane jest jako "bitwa trzech cesarzy". Wzięli w niej udział Napoleon I, Aleksander I oraz Franciszek I. Było to jedno z najwspanialszych zwycięstw odniesione przez cesarza Francuzów. Franciszek I poprosił o rozejm. Ostatecznie 26 grudnia 1805 roku zawarto pokój w Preszburgu (Bratysławie). Austria straciła Wenecję, Istrię, Dalmację oraz niektóre terytoria niemieckie.
12 lipca 1806 roku Bonaparte utworzył pod swoim protektoratem Związek Reński składający się z 14 niemieckich państw. Nieco później - bo 6 sierpnia 1806 roku - pod naciskiem Napoleona Franciszek I zrzekł się tytułu cesarza rzymskiego. W ten sposób cesarstwo utworzone w 962 roku przestało istnieć. Takie postanowienia nie spodobały się Prusom i Fryderyk Wilhelm III jeszcze w 1806 roku zażądał rozwiązania Związku Reńskiego. Bonaparte nie chciał się na to zgodzić. Zawiązana została IV koalicja antyfrancuska, w skład której wchodziły Anglia, Austria, Królestwo Neapolitańskie, Prusy, Rosja oraz Szwecja.
Prusy wierzyły, że ich armia jest niezwyciężona. Jednak 14 października 1806 roku wojska francuskie odniosły dwa spektakularne zwycięstwa pod Jeną i Auerstadt. W ciągu jednego dnia upokorzona została armia uchodząca za najlepszą w Europie. Już 27 października 1806 roku Bonaparte wkroczył do Berlina i był przyjmowany niczym król pruski. Niezwykle doniosłe znaczenie dla losów ówczesnej Europy miało postanowienie z 21 listopada 1806 roku. Wtedy cesarz Francuzów wydał dekret o wprowadzeniu blokady kontynentalnej. Wszelkie stosunki między obszarami zależnymi od Napoleona i Wielką Brytanią były zakazane. Później w 1807 roku blokada została rozszerzona również na statki neutralne przybywające do Anglii.
Ale starcie z IV koalicją antyfrancuską nie było jeszcze rozstrzygnięta. W 1807 roku kontynuowano działania wojenne. Połączone siły prusko-rosyjskie zostały rozbite pod Iławą (8 luty 1807 rok) i Frydlandem (14 czerwiec 1807 rok). Dopiero wtedy zawarto pokój francusko-rosyjski (7 lipiec 1807) oraz francusko-pruski (9 lipiec 1807). Traktaty te uznaje się za wielki sukces Napoleona. Rosja otrzymała obwód białostocki oraz wolną rękę w sprawach Finlandii, Mołdawii i Wołoszczyzny. Ale musiała odstąpić Francji Wyspy Jońskie oraz przystąpić do blokady kontynentalnej. Oznaczało to załamanie eksportu rosyjskiego. Ale krok ten był wymierzony również w Anglię, aby ograniczyć jej znaczenie na Bałtyku. Zachwiana została także pozycja Prus, które ziemie zagarnięte w trakcie drugiego i trzeciego rozbioru Polski. Na nich utworzono Księstwo Warszawskie. Władcą tego państwa został elektor saski - Fryderyk August. Księstwo Warszawskie było państwem o wielkości 104 tysięcy kilometrów kwadratowych, w którym mieszkało 2,6 miliona osób. Polacy odbierali to jako początek odrodzenia ojczyzny. W dniu 22 lipca 1807 roku Napoleon nadał Księstwu Warszawskiemu konstytucję, która likwidowała poddaństwo osobiste chłopów. Ponadto wprowadzała zasadę równości wobec prawa i kodeks cywilny Napoleona. Prusy na mocy porozumienia w Tylży utraciły jeszcze ziemie znajdujące się na zachód od Łaby.
Bonaparte umocnił swoją pozycję na arenie międzynarodowej, ale już wkrótce zaczęły się niepowodzenia. Co prawda w listopadzie 1807 roku dokonał łatwego podboju Portugalii, ale w sąsiedniej Hiszpanii wzrastało niezadowolenie. W efekcie już wiosną 1808 roku wybuchł tam bunt przeciwko Francuzom. W listopadzie 1808 roku Napoleon postanowił nawet wyruszyć z armią do Hiszpanii. Droga do Madrytu wiodła przez przełęcz Somosierra w górach Guadarrama i właśnie tam 30 listopada 1808 roku brawurową szarżą wyróżnił się polski szwadron. Dzięki Polakom zdobyto górzysty teren i już 2 grudnia 1808 roku Napoleon znalazł się w Madrycie. Na przełomie 1808 i 1809 roku doszło do wielu starć. Dopiero w lutym 1809 roku Francuzom udało się opanować Saragossę. Ostatecznie walki między miejscową ludnością a francuskim okupantem trwały aż do 1814 roku. Ale Bonaparte nie zdołał pokonać Hiszpanów.
Nieco wcześniej, bo już w styczniu 1809 roku Napoleon wrócił do Francji. Wiedział, że niepowodzenia na półwyspie Iberyjskim zmobilizują jego największych przeciwników. Zorganizowali oni V koalicję antyfrancuską Znalazły się w niej Austria, Anglia, Hiszpania oraz Portugalia. Działania wojenne w 1809 roku objęły również ziemie polskie. 19 kwietnia 1809 roku rozegrana została bitwa pod Raszynem (na przedpolach Warszawy). Nie została ona rozstrzygnięta, ale książę Józef Poniatowski odniósł niewątpliwie sukces moralny i militarny. Miał do dyspozycji 11 tysięcy żołnierzy, a przeciwnik około 25 tysięcy.
Decydujące znaczenie dla losów wojny miała bitwa pod Wagram (5-6 lipiec 1809 rok). Zwycięstwo w tym starciu odniosła armia napoleońska, a przeciwnik poprosił o rozejm. Pokój francusko-austriacki podpisano 14 października 1809 roku w Schőnbrunn w pałacu cesarskim pod Wiedniem. Austria zepchnięta została praktycznie do roli państwa wasalnego wobec Napoleona i utraciła 1/3 terytorium (Triest, Kraina, część Karyntii, Istria oraz Salzburg). Ponadto obszar Księstwa Warszawskiego został powiększony o ziemie trzeciego zaboru austriackiego i wynosił 142 tysiące kilometrów kwadratowych. Zamieszkiwało go 4,3 miliona ludności. Po zawarciu pokoju w Schőnbrunn imperium Napoleona znalazło się u szczytu swojej potęgi. Wkrótce jednak cesarz Francuzów rozpoczął przygotowania do kolejnej wojny.
Od 1810 roku narastał konflikt z Rosją, która aby nie pogłębiać kryzysu gospodarczego łamała blokadę kontynentalną. Dla państwa Aleksandra I niezwykle ważny był wówczas eksport płodów rolnych i leśnych właśnie do Anglii. Ponadto car niechętnie patrzył na powiększenie Księstwa Warszawskiego. W efekcie 22 czerwca 1812 roku Napoleon w specjalnej odezwie ogłosił rozpoczęcie "drugiej wojny polskiej". W dwa dni później Wielka Armia przekroczyła Niemen i wkroczyła do Rosji. Napoleon miał do dyspozycji około 670 tysięcy ludzi (z czego tylko 300 tysięcy Francuzów) oraz 1300 armat. Księstwo Warszawskie dostarczyło w sumie blisko 90 tysięcy żołnierzy. Słynny V korpus dowodzony przez księcia Józefa Poniatowskiego był czysto polski i znajdowało się w nim 35 tysięcy osób. Dla porównania armia przeciwnika liczyła około 250 tysięcy osób), ale dysponowała ponad 900 armatami. Napoleon był przekonany, że losy wojny rozstrzygnie jedna lub dwie bitwy. Cała kampania miała więc trwać około 3-4 tygodnie. Cesarz Francuzów nie planował wyprawy na Moskwę.
W połowie lipca doszło do starcia pod Smoleńskiem. Siły rosyjskie cofały się w głąb kraju. Wtedy Aleksander I postanowił dokonać zmiany na stanowisku naczelnego wodza. Dotychczas głównodowodzącym wojsk rosyjskich był generał Barclay de Tolly. Jego miejsce zajął feldmarszałek Michał Kutuzow.
W dniach 5-7 września doszło do krwawej bitwy pod Borodino. Obie strony zanotowały olbrzymie straty (armia rosyjska około 50 tysięcy ludzi, a francuska - 30 tysięcy). Obie strony przypisywały sobie zwycięstwo, ale w zasadzie starcie nie zostało rozstrzygnięte. Już 14 września 1812 roku Napoleon wkroczył do opuszczonej Moskwy. W dniu następnym w mieście wybuchł olbrzymi pożar. Bonaparte zdawał sobie sprawę, że pozostanie tam na zimę oznaczać będzie klęskę. Jego wojska liczyły wtedy zaledwie 90 tysięcy. Dlatego już 19 października 1812 roku armia francuska zaczęła się wycofywać z Moskwy. Rosjanie planowali zniszczyć oddziały Napoleona, gdy będą przeprawiać się przez Berezynę. Bonaparte manewrem taktycznym wprowadził przeciwnika w błąd, dzięki czemu straty były mniejsze.
Klęski w Rosji zmobilizowały przeciwników Francji. W 1813 roku powstała VI koalicja antyfrancuska, w skład której wchodziły Anglia, Austria, Prusy, Rosja oraz Szwecja. Losy wojny rozstrzygnęły się w dniach 16-19 października 1813 roku. Wtedy miała miejsce tzw. bitwa narodów pod Lipskiem. Bonaparte dysponował 160 tysięczną armią, a siły przeciwnika były dwa razy liczniejsze. Dużą rolę pod Lipskiem odegrali Polacy dowodzeni przez księcia Józefa Poniatowskiego, który 19 października utonął w nurtach Elstery. Ostatecznie bitwa zakończyła się klęską Napoleona. Los jego Francji był praktycznie przesądzony.
31 marca 1814 roku wojska koalicji wkroczyły już do Paryża. 6 kwietnia 1814 roku Napoleon abdykował, ale pozwolono mu zachować dożywotnio tytuł cesarski. Został jednak zesłany na wyspę Elbę znajdującą się na Morzu Śródziemnym. Członkowie rodziny cesarskiej otrzymali wysokie uposażenia. 20 kwietnia 1814 roku Bonaparte żegnał się w Fontainebleau z armią. Epoka napoleońska jeszcze się jednak nie skończyła.
30 maja 1814 roku podpisano pokój w Paryżu. Wówczas postanowiono, że Francja powróci do granic z 1792 roku (tj. sprzed pierwszych aneksji). O odszkodowaniach wojennych i zwrocie zrabowanych przez Francuzów dzieł sztuki nie było mowy. Sprawy dotyczące likwidacji systemu napoleońskiego miały rozstrzygnąć się w trakcie kongresu pokojowego. Miał być zwołany do Wiednia w ciągu dwóch najbliższych miesięcy.
We Francji na tron powrócili Burbonowie. Stosunkowo szybko wzrastało niezadowolenie społeczeństwa z rządów Ludwika XVIII. Informacje te docierały również na Elbę. Napoleon postanowił odzyskać władzę we Francji. Opuścił wyspę i 1 marca 1815 roku wylądował koło Antibes na południowym wybrzeżu Francji. Przez Grenoble, Lyon dotarł 20 marca 1815 roku do Paryża na czele wielotysięcznej armii. Państwa koalicji postanowiły błyskawicznie działać. Ich wojska posiadały przewagę liczebną, gdyż Bonaparte miał do dyspozycji około 130 tysięcy żołnierzy.
Do decydującej bitwy doszło 18 czerwca 1815 roku pod Waterloo (w pobliżu Brukseli). Wtedy armia francuska mimo bohaterskiej postawy została pokonana przez połączone siły angielskie (Wellington) oraz pruskie (Blűcher). Tak ostatecznie zakończyła się kariera Napoleona, który 22 czerwca 1815 roku abdykował po raz drugi. Bonaparte został zesłany na Wyspę Świętej Heleny znajdującą się w południowej części Oceanu Atlantyckiego. Zajmował się pisaniem pamiętników, listów oraz wspomnień. Tam też 5 maja 1821 roku zmarł na raka żołądka jako jeniec angielski.
