Warunki naturalne

Egipt leży w północno-wschodniej Afryce, w dolinie rzeki Nil. W starożytności Egipt nazywano "darem Nilu". Rzeka ta płynie wąską wyżłobioną przez siebie doliną. Jej szerokość na południu wynosi jedynie kilka kilometrów, a na północy u ujścia sięga około 20 km. Uprawa roli i osiadły tryb życia w rejonie Nilu możliwy był jedynie dzięki corocznym wylewom tej rzeki, które miały miejsce od przełomu maja i czerwca i trwały do października. Ich przyczyną było topnienie śniegu w górach Abisynii (dopiero w XIX w. odkryto przyczynę wylewów). Rzeka zalewała grunty położone przy jej wybrzeżach, dostarczając im wilgoci i nanosząc na nie warstwę żyznego mułu. Ponieważ woda nie sięgała okolic wyżej położonych Egipcjanie, aby rozszerzyć teren ziemi uprawnej zmuszeni byli budować kanały irygacyjne. Ten system nawadniający miał też na celu utrzymanie wody na polach przez dłuższy okres czasu. Wegetacja roślin poza obszarem stałych wylewów Nilu była zatem niemożliwa ze względu na suchy klimat Egiptu i niewielką ilość opadów. Poza tym, że Nil był "dawcą życia" wypełniał także inne funkcje. Przede wszystkim znacznie ułatwiał komunikację i bardzo szybko stał się głównym szlakiem handlowym. Towary i ludzi przewożono statkami i łodziami pływającymi po Nilu, co było znacznie wygodniejsze niż poruszanie szlakami lądowymi, które nie były zbyt popularne.

Egipt był w bardzo dobrej sytuacji, jeśli chodzi o występowanie różnych rodzajów kamienia. Dostarczała go pustynia oraz skalne brzegi doliny Nilu. Obróbka kamienia stała się specjalnością Egipcjan. Egipt był jednak ubogi, jeśli chodzi o surowce mineralne. Musiano sprowadzać je spoza Egiptu - złoto z Nubii, miedź z Synaju. Brak było również cyny i żelaza, co spowodowało, że mieszkańcy Egiptu poznali brąz i żelazo niemal z tysiącletnim opóźnieniem w stosunku do innych krajów, których mieszkańcy od dawna używali narzędzi brązowych i żelaznych.

Dzieje polityczne Egiptu

Na tle wciąż powstających i upadających imperiów i państw starożytności państwo i społeczeństwo egipskie wyróżnia się swą trwałością, niezmiennością i niczym nienaruszonym przywiązaniem do tradycji. Znajomość władców egipskich zawdzięczamy egipskiemu kapłanowi Manetonowi, który sporządził listę egipskich władców od zjednoczenia tego państwa przez Menesa. Ten żyjący w IV w. p.n.e. wyodrębnił w dziejach Egiptu 31 dynastii. Współcześni historycy dzielą dzieje Egiptu na osiem podstawowych okresów:

OKRES

DYNASTIE

LATA

Okres Wczesnodynastyczny

I-II

ok. 3100-2675 p.n.e.

Stare Państwo

III-VI

ok. 2675-2170 p.n.e.

I Okres Przejściowy

VII - poł. XI

2170-2000 p.n.e.

Średnie Państwo

poł. XI- XII

2000-1760 p.n.e.

II Okres Przejściowy

XIII-XVII

1760-1565 p.n.e.

Nowe Państwo

XVIII-XX

1565-1085 p.n.e.

Epoka Późna

XXI-XXXI

1085-332 p.n.e.

W Egipcie bardzo wcześnie, bo już w IV tysiącleciu p.n.e. zaczęły powstawać drobne państewka. Z czasem z tych małych państewek ukształtowały się dwa większe: Egipt Górny i Egipt Dolny. Według tradycji egipskiej, przekazanej też przez Manetona zjednoczenia obu tych państw dokonał Menes, zapoczątkowując panowanie I dynastii egipskiej. Menes miał złożyć stolicę państwa - Memfis. Jako terytorium egipskie w starożytności traktowano obszar, który rozciągał się między deltą Nilu a pierwszą kataraktą, czyli pierwszym, wielkim progiem skalnym przegradzającym rzekę.

Granice Egiptu często zmieniały się w wyniku podbojów oraz w wyniku częstych najazdów ze strony obcych ludów. Najazdy te powodowały bardzo duże zniszczenia materialne oraz doprowadzały do kryzysów politycznych w państwie. Niektóre z nich przynosiły także zdobycze cywilizacyjne, tak jak najazd Hyksosów około 1680 r. p.n.e. Lud ten podbił Egipt i upowszechnił przy tym umiejętność hodowli koni oraz użycie takich przedmiotów, jak tarcze, miecze, hełmy, wozy bojowe.

Okres największej potęgi Egiptu przypadł na czasy Nowego Państwa. Egipt wyzwolił się wtedy spod panowania Hyksosów i podporządkował sobie wiele innych krajów. Panowali wówczas najsłynniejsi faraonowie - Totmes III, Ramzes II i Ramzes III. Totmes III podbił Palestynę i Fenicję oraz podporządkował sobie rozległe tereny Bliskiego Wschodu. Asyria, Hetyci i Babilonia płacili Egiptowi daninę. Podstawą tych sukcesów państwa egipskiego była doskonale zorganizowana armia, w której służyli oszczepnicy oraz łucznicy. Egipcjanie posługiwali się także lekkimi wozami bojowymi ciągniętymi przez konie. Szczyt potęgi Egiptu przypadł na panowanie faraona Amenhotepa III (1405 - 1362 r. p.n.e.). Na poważnych rywali Egiptu wyrośli jednak Hetyci, którzy dążyli do rozciągnięcia swych wpływów na teren Azji Zachodniej. Również ekspansja Egiptu prowadziła w stronę Azji. Egipt w wyniku tej rywalizacji utracił część swoich poprzednich zdobyczy. Ich odzyskania podjął się faraon Ramzes II (1304 - 1237 r. p.n.e.). Około 1200 r. p.n.e. nastąpił najazd tzw. ludów morza, w wyniku którego Egipt utracił południową Syrię, Palestynę oraz Nubię.

Ostatni okres rozkwitu jako niezależne państwo Egipt przeżył za panowania dynastii saickiej, ostatniej niezależnej dynastii w dziejach tego państwa. W 525 r. p.n.e. na Egipt najechali Persowie, a ich król pokonał armię egipską w bitwie pod Peluzjum. Egipt utracił samodzielność i w późniejszych czasach był już tylko częścią różnych imperiów. Kiedy w 332 r. p.n.e. Persów pokonał Aleksander Wielki Egipt stał się częścią imperium utworzonego przez tego wielkiego zdobywcę. Po śmierci Aleksandra Wielkiego Egiptem rządziła grecka dynastia Ptolemeuszy (Lagidów) - spadkobierców Aleksandra Wielkiego. Po zdobyciu go przez Rzymian (w wyniku przegranej Marka Antoniusza, a następnie jego samobójstwa, które popełnił wraz ze swą żoną Kleopatrą, królową Egiptu) Egipt stał się w 30 r. p.n.e. prowincją rzymską.

Społeczeństwo Egiptu i organizacja państwa.

Struktura społeczna starożytnego Egiptu miał kształt swego rodzaju piramidy.

Na jej wierzchołku znajdował się faraon oraz jego rodzina. Nazwa władcy egipskiego jest zniekształconą przez Greków formą określenia, jakiego Egipcjanie używali, by nazwać pałac monarchy (per-aa). Określenie to tłumaczy się "wielki dom". W rękach faraona skupiała się całkowita władza nad państwem i jego mieszkańcami. Sprawował on nie tylko władzę polityczną, ale również religijną Władcy oddawano taką samą cześć jak bogom, a nawet uważano go za żyjącego boga lub - w późniejszym okresie - jego syna. To przekonanie Egipcjan, że w osobie faraona mają do czynienia z bogiem stanowiło podstawę despotyzmu królewskiego w Egipcie. Władza faraona była dziedziczna, ale w Egipcie bardzo często dochodziło do uzurpacji i obalania prawowitych dynastii i zakładania nowych. Faraon dbał o bezpieczeństwo i porządek w państwie. Absolutna władza panującego pozwalała mu mobilizować poddaną mu ludność do wielkich przedsięwzięć budowlanych - wznoszenia monumentalnych świątyń, pałaców i grobowców oraz budowania i naprawiania sieci irygacyjnej. Szczególny rozmach prace te nabrały w czasach Starego Państwa.

Kolejny stopień w drabinie społecznej zajmowali urzędnicy oraz kapłani. Sprawny i lojalny aparat urzędniczy był podstawą władzy faraona. Urzędnicy zajmowali się różnymi rzeczami, a wśród nich również istniała hierarchia ważności - od wiejskiego pisarza do najwyższego dostojnika - wezyra. Przyszli urzędnicy kształcili się w egipskich szkołach; edukacja ta trwała bardzo długo, ale mogli ją podjąć zarówno bogaci ludzie, jak i zdolni, lecz pochodzący z uboższych rodzin. Dzięki zdobytemu wykształceniu nie musieli oni już pracować fizycznie. Kapłani egipscy zajmowali się opieką nad kultem oraz sprawowaniem obrzędów. Z czasem ich wpływy w państwie bardzo wzrosły, co prowadziło nieraz do konfliktów z władzą państwową i kryzysu w państwie. Ich wpływy opierały się na bogactwie, jakie zgromadzone było w świątyniach. W czasach VII - X dynastii wpływy kapłanów były już bardzo duże, a szczyt ich potęgi przypadł na panowanie XII dynastii, która praktycznie był dynastią kapłanów boga Amona z Teb.

Podstawową warstwę społeczeństwa egipskiego stanowili chłopi (ponad 90% ogółu ludności). Ich głównym zajęciem była uprawa roli. Jednak ziemia, którą uprawiali nie należała do nich, lecz do faraona. Na dzierżawionej od władcy ziemi chłopi pracowali bardzo ciężko i zobowiązani byli do płacenia corocznego czynszu na rzecz państwa. Uprawa roli w trudnych egipskich warunkach wymagała wiele wysiłku. Jeśli udało się zapewnić ziemi odpowiednią ilość wody można było uzyskać nawet trzykrotny plon w ciągu roku. Aby jednak osiągnąć taką wydajność chłop musiał z początku własnoręcznie dźwigać na wyżej położone tereny ogromne ilości wiader wody. Dopiero wprowadzone później udogodnienia, a zwłaszcza zastosowanie żurawia ułatwiło pracę ludności chłopskiej. Choć wolni, chłopi byli bezwzględnie posłuszni faraonowi. Na jego zawołanie musieli się stawiać, kiedy faraon podejmował różne budowlane przedsięwzięcia.

Znacznie lepiej niż chłopom powodziło się rzemieślnikom. Rzemiosło rozwinęło się w Egipcie bardzo dobrze. Głównym materiałem był kamień, róg i kość. Egipcjanie dość późno nauczyli się natomiast sztuki obrabiania metali - najpierw miedzi, potem brązu, a wreszcie w I tysiącleciu p.n.e. żelaza. Pośrednikami, jeśli chodzi o umiejętność obróbki żelaza okazały się dla Egipcjan bliskowschodnie królestwa Mitanni i Hetytów. Drewno musieli Egipcjanie sprowadzać z odległego Libanu. Znali natomiast Egipcjanie metale szlachetne - złoto i srebro, które wykorzystywali do wyrobu dzieł sztuki oraz jako środka płatniczego. Do głównych wytworów egipskiego rzemiosła zaliczyć trzeba tkaniny (lniane i bawełniane) i ceramikę. Wyroby te Egipcjanie eksportowali (także zboże) do krajów, z którymi już w okresie Starego Państwa utrzymywali kontakty handlowe. Do Egiptu zaś sprowadzano głównie wyroby luksusowe (mirra, drewno cedrowe i hebanowe, kość słoniowa, złoto, srebro), na które pozwolić sobie jednak mogli tylko ludzie bogatsi.

Najniższą warstwą społeczeństwa egipskiego byli niewolnicy, których jednak było bardzo niewielu. Zazwyczaj byli to jeńcy wojenni lub ludzie kupieni w ramach wymiany handlowej z innymi państwami. Nie odgrywali oni w produkcji tak dużej roli jak chłopi.

Zupełnie odrębną pozycje zajmowały kobiety. Cieszyły się one w Egipcie dużą samodzielnością i niezależnością. Jej wyrazem było prawo do posiadania własnych majątków oraz bardzo wysoka pozycja królowych egipskich czy nawet sióstr faraonów, które często współrządziły krajem. Funkcje Faraona pełniła w dziejach Egiptu jedna kobieta - Hatszepsut.

Religia i kultura starożytnego Egiptu

Ogromną rolę w życiu mieszkańców Egiptu odgrywały wierzenia religijne. Ich poznanie pozwala lepiej zrozumieć mentalność starożytnych Egipcjan, ich sposób patrzenia na świat oraz kulturę, którą stworzyli.

Religia Egipcjan miała politeistyczny charakter. Duża liczba bogów układała się w pewną hierarchię.

Najważniejszym bogiem był Re, bóg tarczy słonecznej. Drugie miejsce zajmował Ozyrys, bóg zachodzącego słońca. Ozyrysa uważano za boga płodnej natury, a z drugiej strony za władcę świata zmarłych. Władzę nad niebiosami sprawował Horus, który jednocześnie był patronem władzy faraona. Dwaj kolejni bogowie zawdzięczali swoją pozycję temu, że patronowali dwóm kolejnym stolicom Egiptu - Memfis opiekował się Ptah, a Tebami Amon. Liczne były także bóstwa żeńskie - do głównych należały Izyda i Hathor.

Egipcjanie przedstawiali bogów w ludzkiej postaci, ale z głową zwierzęcą, co było najprawdopodobniej pozostałością po dawnych kultach animistycznych. Wraz z przemianami politycznymi dochodziło w Egipcie do łączenia bogów. Najbardziej spektakularnym przykładem jest połączenie kultu Amona z kultem boga Re (Amon-Re), kiedy stolica Egiptu został przeniesiona do Teb.

Organizowaniem kultu i opieką nad świątyniami zajmowali się kapłani. Początkowo jednak czynności kultowe należały do urzędników, a najwyższym kapłanem był faraon. Dopiero z czasem wyłoniła się specjalna warstwa kapłanów, służąca w świątyniach oraz ukształtował się urząd arcykapłana.

Egipcjanie wierzyli, że po śmierci człowieka nadal żyje jego dusza, jednak tak długo, jak ciało nie ulegnie rozkładowi. Uważali, że ciało jest mieszkaniem duszy i nie potrafili wyobrazić sobie, że dusza może istnieć bez ciała. Dlatego też czynili zabiegi, aby jak najdłużej uchronić ciało od rozkładu. Służyła temu skomplikowana praktyka mumifikowania zwłok. Spokój zmarłym zapewnić miały grobowce. Do grobu składano przedmioty, które były potrzebne zamarłemu w życiu codziennym. Jakość i okazałość wyposażenia zmarłego na drogę świadczyła o jego pozycji materialnej.

By uchronić się przed zniszczeniem zwłok przez wroga bądź rabunkiem przedmiotów złożonych wraz ze zmarłym budowano wielkie grobowce - piramidy. Pojawiły się ona za czasów III dynastii. Ale i one nie powstrzymały rabusiów. Wówczas zaczęto chować władców w grobowcach ukrytych w tzw. Dolinie Królów. Te również w większości zostały obrabowane. Uniknął tego losu słynny grobowiec Tutanhamona, faraona z okresu Nowego Państwa, który został odkryty w 1922 r. wraz z ogromną ilością bogatych darów grobowych.

Świątynie, pałace królewskich i grobowce należały do największych budowli, jakie wznosili starożytni Egipcjanie.

Jednym z największych osiągnięć kultury egipskiej było wynalezienie pisma. Doskonaliło się ono stopniowo. Jego pierwszą wersją były hieroglify (nazwane tak przez Greków). Było to pismo obrazkowe, składające się z rysunków przedstawiających ludzi, zwierzęta, rzeczy. Z czasem te obrazkowe znaki uległy uproszczeniu i to dało początek tzw. pismu hieratycznemu (kapłańskiemu), które przeznaczone było do codziennego użytku. Kolejnym etapem było powstanie tzw. pisma demotycznego (popularnego), mającego najbardziej uproszczoną formę. Hieroglify jednak pozostały w użyciu, ale stosowano je głównie do oficjalnych napisów rzeźbionych na kamieniu (teksty modlitw, rozporządzenia władców). Egipcjanie pisali na papirusie, czyli specjalnie przygotowanych łodygach papirusu, który porastał brzegi dolnego Nilu. Do pisania używali natomiast trzcinki maczanej w tuszu.

Wynalezienie pisma było w Egipcie koniecznością przede wszystkim ze względu na potrzebę prowadzenia różnego rodzaju spisów - wykazów inwentarza, zgromadzonych zapasów w spichlerzach, wielkości plonów.

Starożytni Egipcjanie mieli także osiągnięcia w nauce. Na uwagę zasługuje bardzo wysoki rozwój techniki, dzięki któremu możliwe było wznoszenie skomplikowanych i imponujących budowali. Bardzo dobrze rozwijały się także nauki ścisłe - matematyka (geometrii i algebra) oraz astronomia. Egipcjanie na podstawie prowadzonych obserwacji astronomicznych opracowali własny kalendarz słoneczny i potrafili obliczyć długość roku (365 dni; 12 miesięcy po 30 dni oraz 5 dni dodawanych na końcu roku). Dzięki temu potrafili także obliczyć dzień wylewu Nilu. Na uwagę zasługuje dobra wiedza medyczna Egipcjan, który znali różne choroby, i potrafili je wyleczyć. Przeprowadzali tak skomplikowane zabiegi jak trepanacja czaszki; zakładali także szkoły medyczne przy świątyniach.