CYWILIZACJE ŚWIATA STAROŻYTNEGO

PAŃSTWO SUMERÓW

Nieznanego pochodzenia Sumerowie w IV tysiącleciu p.n.e. utworzyli na południu Mezopotamii własne państwa. Nie byli jednak w stanie zjednoczyć ich w jeden silny organizm państwowy. Nie byli liczebnie silni, ale stworzyli wysoką kulturę, która oddziaływała na cały Starożytny Wschód. W gminach wiejskich już w III tysiącleciu p.n.e. powstała prywatna własność. W ośrodkach miejskich, z których najważniejsze to Ur, Uruk i Lagasz życie polityczne, religijne i gospodarcze koncentrowało się wokół świątyń. Kapłan dzierżył jednocześnie najwyższą władzę króla. Król-kapłan sprawował władzę administracyjną, wojskową i sądowniczą. Z czasem uprawnienia te zostały uszczuplone przez wyodrębnienie się naczelnika wojskowego. Władzę naczelnika wspierali wojownicy tworzący arystokrację. Naczelnicy zakładali dynastie, a największą potęgę osiągnęli Sumerowie za panowania I dynastii z Ur około roku 2500 p.n.e.

W połowie trzeciego tysiąclecia p.n.e. Sumerowie zostali pokonani przez Semitów dowodzonych przez Sargona z Akadu. Sumerowie zdołali jeszcze około 2100 roku p.n.e. przeżyć renesans, na co wpływ miała zapewne ogromna siła ich kultury. Zbyt silne były już jednak wpływy Semitów-Akadów, stąd okres ten nazywa się okresem sumero-akadyjskim, a państwo Sumero-Akadem. Dominującą rolę odgrywało w tym okresie miasto Ur, ale coraz bardziej słabł już wtedy żywioł sumeryjski. Sumero-Akad był atakowany zwłaszcza przez Elamitów. Ostateczny cios zadali jednak Sumerom nowi przybysze - semiccy Amoryci skupieni wokół Babilonu. Walka o Sumero-Akad toczyła się długo, a zwycięsko wyszedł z niej władca Babilonu- Hammurabi. Sumerowie zostali wchłonięci przez Semitów, a ich spuściznę kulturalną przejęli Amoryci, którzy nie byli jednak tak twórczy jak Sumerowie.

INDIE

Od połowy II tysiąclecia p.n.e. obszar Indii stał się obiektem systematycznego podboju przez plemiona Ariów. Powstały liczne państewka zarządzane przez naczelników i rywalizujące między sobą. Panował w nich system czterech kast, czyli grup ludności - kapłanów, wojowników, rolników oraz poddanych. Poza kastami egzystowali niewolnicy. Około 500 roku p.n.e. część Indii została podbita przez Persów, a Aleksander Macedoński wkroczył do Pendżabu. Państewka indyjskie pod koniec IV wieku p.n.e. zjednoczył i stworzył z nich jeden organizm państwowy Czandragupta z dynastii Mauriów. Za jego następców państwo podupadło a wzmocniła je ponownie dynastia Guptów w IV i V wieku n.e., która jednak pokonana została przez Hunów pod koniec V wieku n.e. Zasługą mieszkańców starożytnych Indii jest wynalezienie cyfr arabskich, systemu dziesiętnego, cegły.

CHINY

Państwo chińskie powstało w dorzeczu rzeki Huang-ho. W drugim tysiącleciu p.n.e. rządziła tam dynastia Szang, następnie do III wieku p.n.e. dynastia Czou. W tym okresie powstało wielkie państwo chińskie od Mandżurii po rzekę Jangcy. Prawdziwą świetność przeżywały Chiny za rządzących z dynastii Cin, której założycielem był Szy Hunag Ti. To za jego czasów rozpoczęto Budowę Wielkiego Muru mającego chronić Chiny przed napaściami koczowników, zwłaszcza zaś Hunów. Od III wieku p.n.e. do III wieku n.e. w Chinach panowała dynastia Han. Kontynuowała ona dzieło poprzednich władców, a jednocześnie poszerzono Chiny o Mongolię i dalsze terytoria. Wciąż uciążliwe były ataki zwłaszcza Hunów, do walki z którymi powołano jazdę. Wybitnym władcą z dynastii Han był cesarz Wu Ti. Dominującą grupą społeczną w wielkim państwie chińskim byli chłopi. Ziemia spoczywała w rękach cesarza i arystokracji, na potrzeby których powstało niewolnictwo pałacowe. Rzemieślnicy zajmowali się głównie wyrobem przedmiotów z brązu, kości słoniowej, jedwabiu i ceramiki. Chińczykom zawdzięczamy wynalazek prochu strzelniczego, igły magnetycznej, czcionki drukarskiej, szkła, papieru. Zwłaszcza ludność chłopska była niezwykle wyzyskiwania, jej bunty nie prowadziły jednak do zasadniczej zmiany sytuacji. Chińczycy wyznawali wielobóstwo, cesarz nosiły tytuł "Syna Nieba". W VI wieku p.n.e. działali Konfucjusz i Lao-cy. Konfucjusz zalecał szacunek dla przeszłości, rodziców, panującego, którego naśladować winni poddani. Lao-cy stworzył taoizm, który zalecał dążenie do połączenia z bytem moralnym "Tao" i nie uwzględniał wpływu państwa na jednostki.

PALESTYNA

W II tysiącleciu p.n.e. koczownicze plemiona izraelskie zdołały opanować kraj Kanaan w południowej Syrii. Żyzne tereny sprzyjały wykształceniu się kultury rolniczej pośród plemion izraelskich dotychczas trudniących się wyłącznie hodowlą bydła. Wkrótce bezpieczeństwu Izraelitów zaczęli zagrażać Filistyni, którzy zdołali zagarnąć Arkę Przymierza wraz z kamiennymi tablicami z wyrytym na nich dziesięciorgiem przykazań. Na skutek zagrożenia zewnętrznego wykształciło się państwo izraelskie o ustroju monarchicznym. Pierwszymi królami państwa byli Saul i Dawid. Temu drugiemu udało się zdobyć Jerozolimę i pokonać Filistynów w 985 roku p.n.e. oraz podbić plemiona aramejskie i Damaszek. Za panowania syna Dawida - Salomona nastąpił ożywiony rozwój gospodarczy Izraela, handlowano końmi, wznoszono wspaniałe budowle - świątynia i pałac w Jerozolimie, królewskie stajnie.

Po śmierci Salomona państwo izraelskie podzieliło się na część północną oraz południową czyli królestwo judzkie, którego stolicą stała się Jerozolima. Obydwa państwa były słabe, zaczęły szerzyć się w nich kulty obcych bogów, przed którymi ostrzegali prorocy. Podboju państwa izraelskiego dokonał władca Asyrii Sargon II. W szóstym wieku p.n.e. Jerozolima dwukrotnie zdobywana i niszczona była przez Babilończyków.

STAROŻYTNA GRECJA

Typowe dla starożytnej Grecji było olbrzymie rozbicie, którego wyrazem było ukształtowanie się typowego jedynie dla świata greckiego tzw. polis czyli miasta-państwa. Obywatel myślał tylko w kategoriach swego miasta, stąd brak tendencji zjednoczeniowych w świecie greckim.

W wyniku deficytu ziemi i wywoływanych przez to napięć społecznych arystokracja grecka rozpoczęła w ósmym wieku trwającą do szóstego wieku p.n.e. kolonizację. Zajęli Grecy cieśniny Bosfor i Hellespont, wybrzeża Azji Mniejszej, Korkyrę, południową Italię oraz Sycylię Kolonizacja grecka dotarła też do Francji a nawet Hiszpanii. Wszędzie na nowych terytoriach zaprowadzano ustrój w postaci polis. Było to przyczyną słabości Grecji podzielonej i rozbitej na liczne, małe jednostki polityczne, mające małe szanse obrony przed dobrze zorganizowanym napastnikiem. Kolonie dostarczały grekom surowce, drzewo, zboże, skóry i niewolników. Rozwinął się znacząco grecki handel morski, pod kontrolą Greków znalazło się Morze Śródziemne.

W czasie Wielkiej Kolonizacji coraz ostrzej rysował się podział w społeczeństwie greckim na arystokrację oraz ludność chłopską. Chłopi coraz częściej zaczęli wysuwać hasła podziału ziemi oraz zniesienia niewoli za długi. W czasie zaostrzających się napięć wewnętrznych w niektórych miastach władzę zaczęli przejmować wybitni arystokraci, by sprawować ją samodzielnie., byli to tzw. tyrani. Za pierwszego tyrana uznaje się Trazybula z Jonii. Ich władza została usunięta około 500 roku p.n.e., a rządy przejęła arystokracja zaprowadzając ustrój oligarchiczny. Dostrzegła ona możliwość odniesienia dużych zysków z uprawy oliwek i winnej latorośli, wystarczyło jedynie zwiększyć skalę uprawy, co wiązało się z próbami odbierania ziemi chłopom. Arystokraci zaczęli ich od siebie uzależniać tak, że w skrajnych przypadkach chłop stawał się własnością możnego. Arystokracja zgodziła się na kodyfikację obowiązującego prawa, której dokonał w 612 roku p.n.e. Drakon. Nie wygasiła ona jednak nastrojów buntowniczych pośród ateńskiego chłopstwa. W tej sytuacji arystokraci zgodzili się na dalsze ustępstwa i reformy Solona. Zaprowadził on tzw. strząśnięcie długów, czyli zlikwidował niewolę za długi, sprzedanych z zagranicę chłopów miano wykupić i sprowadzić z powrotem do Aten, zakazano zaciągania długów pod zastaw osoby. Nie posunął się jednak do podziału ziemi między chłopów. Zaprowadził Solon zasadę, iż o piastowaniu urzędów decydował majątek a nie pochodzenie. Społeczeństwo ateńskie podzieliło się na zwolenników i przeciwników reform Solona. W 561 roku p.n.e. Pizystrat dokonał zamachu stanu i objął władzę tyrana w Atenach. Po Pizystracie władzę w Atenach sprawowali jego synowie - Hiparch i Hippiasz. Tyrania Hippiasza została jednak obalona w 510 roku p.n.e. przez siły Sparty a do władzy w Atenach powróciła arystokracja. Jednak nie na długo, ponieważ archont Klistenes postanowił przeprowadzić reformy odbierające władzę arystokracji. Attykę podzielono na część wybrzeże, miasto i centrum kraju oraz na dziesięć jednostek terytorialnych. Reforma nazwisk spowodowała, że nazwisko składało się z imienia i nazwy gminy pochodzenia bez imienia ojca, by znieść różnice pomiędzy arystokracją a resztą społeczeństwa. Nową instytucją stała się Rada Pięciuset oraz dziesięciu strategów zarządzających wojskiem w poszczególnych jednostkach terytorialnych. Prawdopodobnie to Klistenes był też twórcą ostracyzmu. Reformy Klistenesa zdecydowanie osłabiły pozycję arystokracji.

W 564 roku p.n.e. kolonie greckie w Azji Mniejszej podbiła najpierw Lidia a następnie Persowie, którzy zaprowadzili rządy tyranów. W rezultacie wyprawy Dariusza przeciwko Scytom w 512 roku p.n.e. Persowie powiększyli swe nabytki o dalsze kolonie greckie m.in. o Bizancjum.

W 499 roku p.n.e. doszło do wybuchu powstań na terenie Jonii przeciwko władzy Persów. Rozpoczęły one okres wojen persko-greckich. Wzmocnieni przez posiłki z Aten i Eretrii Jonowie zajęli Sardes będące stolicą Lidii. Persowie dopiero w 494 roku p.n.e. zdołali pokonać Milet. W 492 roku p.n.e. Persowie rozciągnęli swą zwierzchność na Trację, a w 490 roku p.n.e. zorganizowali wyprawę przeciwko sojusznikom Jonów. Wojsko perskie pod dowództwem Datysa i Artafernesa szybko zdobyło i zniszczyło Eretrię. Gdy Persowie wylądowali w Attyce w okolicach Maratonu za radą Miltiadesa 10-tysięczne siły ateńskie ruszyły na ich spotkanie. Ostatecznie Ateńczycy zwyciężyli Persów w bitwie pod Maratonem. Persowie zrezygnowali z dalszej akcji i odpłynęli. Zwycięstwo Aten pod Maratonem nie miało większego znaczenia strategicznego, ponieważ była to bitwa jedynie z małą częścią sił perskich, natomiast zdecydowanie wpłynęło na morale Ateńczyków. Wybrany na przełomie 482 i 481 roku p.n.e. strategiem Temistokles stworzył plan budowy floty ateńskiej, którą zbudowano na przestrzeni półtora roku. Do wyprawy przygotowywali się też Persowie, którzy zgromadzili flotę liczącą ponad 1200 okrętów oraz około stutysięczną armię lądową. W kierunku Grecji Persowie wyruszyli w 480 roku p.n.e. przez Hellespont. Dla obrony przed atakiem perskim Grecy utworzyli Związek Panhelleński złożony z Aten, Beocji, Tesalii i przybrzeżnych wysp, a przywództwo oddano Sparcie. W obliczu realnego zagrożenia ze strony Persów postanowiono bronić północnej części Grecji. Wojska spartańskie wycofały się jednak oddając Persom bez walki Tesalię. Dopiero pod naciskiem Aten i Teb Sparta wysłała 300-osobowy oddział dowodzony przez króla Leonidasa i wzmocniony przez posiłki Związku Panhelleńskiego, który miał bronić wąwozu termopilskiego prowadzącego z północnej do środkowej Grecji. Persowie nie byli w stanie pokonać wojsk greckich i dopiero okrążenie i dostanie się na tyły Greków przesądziło o ich zwycięstwie. Leonidas ze Spartanami walczył do samego końca zgodnie z kodeksem honorowym Sparty. Zwycięstwo pod Termopilami umożliwiło zajęcie Persom całej środkowej Grecji. Mimo tego ich flotę u wybrzeży Tesalii pokonała burza zadając olbrzymie straty. Na rozkaz Temistoklesa ludność Aten ewakuowano na Peloponez i Salaminę. Persowie zdobyli opuszczone miasto i spalili Akropol. Kserksesowi wydawało się, że wystarczy pokonać flotę grecką, by zająć resztę Grecji. Do bitwy morskiej doszło w 480 roku p.n.e. pod Salaminą, w której Persowie ponieśli porażkę. Bitwa pod Salaminą nie rozstrzygnęła losów całej wojny grecko-perskiej. Mimo, że Kserkses musiał powrócić do Persji, by stłumić powstanie w Babilonii pozostawił w Grecji większość wojsk perskich. Dowodzący siłami perskimi Mardoniusz rozłożył obóz pod Platejami, gdzie w 479 roku p.n.e. doszło do bitwy z siłami Związku Panhelleńskiego. Zwycięstwo strona grecka zawdzięczała głównie siłom spartańskim, w walce zginął Mardoniusz a wojska perskie zostały rozbite. Zdobyto obóz perski i wyparto w rezultacie Persów z Grecji. W tym samym czasie, gdy na lądzie toczyła się bitwa pod Platejami flota grecka pokonała flotę perską pod Mykale i zdobyła jej obóz. Po bitwach pod Platejami i pod Mykale Grecy zaczęli stopniowo usuwać Persów z Macedonii, Tracji, Cypru. Zdobycie Bizancjum w 478 roku p.n.e. kończyło wspólne działanie Greków w ramach Związku Panhelleńskiego. Na przełomie 478 i 477 roku p.n.e. Ateńczycy oraz Jonowie założyli na wyspie Delos Związek Morski zwany też Delijskim. Jego celem była wspólna obrona przez niebezpieczeństwem perskim a także dalsze wyzwalanie terenów greckich pozostających pod władzą Persów. Ateny zdobyły sobie od początku w Związku pozycję dominującą. Powodowało to konkurencję Sparty, która od tego czasu straciła zainteresowanie dla wojny z Persją. Do konfrontacji między Atenami a Spartą doszło trakcie trwającej w latach 431-404 p.n.e. wojny peloponeskiej. Zwycięsko wyszła z niej Sparta m.in. na skutek finansowej pomocy udzielonej jej przez królewicza perskiego Cyrusa Młodszego. W 401 roku p.n.e. Sparta wypowiedziała Persom wojnę. W jej wyniku doszło do zawarcia porozumienia spartańsko-perskiego zwanego pokojem Antalkidasa. Sparta musiała ostatecznie zrezygnować z miast małoazjatyckich, ale w zamian za to zyskiwała przywództwo Związku Peloponeskiego i z ramienia Persji stawała się stróżem pokoju wprowadzonego w całej Grecji. Persja wykorzystała, więc animozje i konflikty między miastami greckimi dla własnych celów pogłębiając jeszcze bardziej podziały w Grecji. W wyniku wojny z Persją Sparta z kolei zyskała pozycję hegemona w świecie greckim. Szybko jednak podjęto próbę osłabienia jej pozycji poprzez stworzenie w 378 roku p.n.e. tzw. II Związku Morskiego przez Ateny i Teby. Wkrótce jednak ze względu na umocnienie pozycji Teb Ateny weszły w alians ze Spartą. Sparcie nie udało się pokonać Teb i w bitwie pod Leuktrami Spartianie ponieśli wielką klęskę. W ten sposób palma pierwszeństwa na terenie Grecji przeszłą z rąk Sparty w ręce Teb. Podstawy hegemonii Teb były jednak zbyt słabe, by miasto to mogło zatrzymać swą pozycję na dłużej. Ostatecznie Teby zrezygnowały z dążenia do utrzymania swej dominującej pozycji w świecie greckim i zmęczone ciągłą rywalizacją i walkami miasta greckie zawarły powszechny pokój, którego respektować nie chciała jedynie Sparta.

Dla ówczesnej Grecji zagrożeniem było coraz bardziej rosnące w siłę państwo macedońskie. Jego władca Filip II na wezwanie Tesalii pokonał w 352 roku p.n.e. wojska Fokejczyków, które sprofanowały świątynię Apollina w Delfach. W ten sposób podporządkował sobie Tesalię. W 348 roku p.n.e. zdobył i zniszczył grecka kolonię Olint. Ostatecznie Ateny zawarły z Filipem w 346 roku p.n.e. pokój zwany pokojem Filokratesa, sankcjonujący nabytki Filipa. Ponadto Amfiktionia delficka w miejsce Fokejczyków przyjęła do swego grona Macedonię Filipa, co oznaczało, że został on uznany za Greka. Wkrótce zajął Trację i zaatakował Bizancjum. W odpowiedzi atak na Filipa przypuścił Demostenes i ostatecznie doprowadził do wypowiedzenia mu wojny przez Ateny. W wyniku akcji floty ateńskiej zmuszono Filipa do odstąpienia od oblężenia Bizancjum. Filip II zdołał w 338 roku p.n.e. pod Cheroneą pokonać Tebańczyków i Ateńczyków w ten sposób podporządkowując sobie Greków.