CHINY

Historia:

Państwo chińskie powstało w dorzeczu rzeki Huang-ho. W drugim tysiącleciu p.n.e. rządziła tam dynastia Szang, następnie do III wieku p.n.e. dynastia Czou. W tym okresie powstało wielkie państwo chińskie od Mandżurii po rzekę Jangcy. Prawdziwą świetność przeżywały Chiny za rządzących z dynastii Cin, której założycielem był Szy Hunag Ti. To za jego czasów rozpoczęto Budowę Wielkiego Muru mającego chronić Chiny przed napaściami koczowników, zwłaszcza zaś Hunów. Od III wieku p.n.e. do III wieku n.e. w Chinach panowała dynastia Han. Kontynuowała ona dzieło poprzednich władców, a jednocześnie poszerzono Chiny o Mongolię i dalsze terytoria. Wciąż uciążliwe były ataki zwłaszcza Hunów, do walki z którymi powołano jazdę. Wybitnym władcą z dynastii Han był cesarz Wu Ti. Dominującą grupą społeczną w wielkim państwie chińskim byli chłopi. Ziemia spoczywała w rękach cesarza i arystokracji, na potrzeby których powstało niewolnictwo pałacowe. Rzemieślnicy zajmowali się głównie wyrobem przedmiotów z brązu, kości słoniowej, jedwabiu i ceramiki. Zwłaszcza ludność chłopska była niezwykle wyzyskiwania, jej bunty nie prowadziły jednak do zasadniczej zmiany sytuacji. Chińczycy wyznawali wielobóstwo, cesarz nosiły tytuł "Syna Nieba".

Osiągnięcia:

czcionka drukarska, igła magnetyczna, szkło, porcelana, jedwab, proch strzelniczy, papier, budownictwo - Wielki Mur, konfucjanizm- działający w VI wieku p.n.e. Konfucjusz zalecał szacunek dla przeszłości, rodziców, panującego, którego naśladować winni poddani.

MEZOPOTAMIA

Historia:

W IV tysiącleciu p.n.e. Sumerowie utworzyli na południu Mezopotamii własne państwa. Nie byli jednak w stanie zjednoczyć ich w jeden silny organizm państwowy. Nie byli liczebnie silni, ale stworzyli wysoką kulturę, która oddziaływała na cały Starożytny Wschód. W gminach wiejskich już w III tysiącleciu p.n.e. powstała prywatna własność. W ośrodkach miejskich, z których najważniejsze to Ur, Uruk i Lagasz życie polityczne, religijne i gospodarcze koncentrowało się wokół świątyń. Kapłan dzierżył jednocześnie najwyższą władzę króla. Król-kapłan sprawował władzę administracyjną, wojskową i sądowniczą. Z czasem uprawnienia te zostały uszczuplone przez wyodrębnienie się naczelnika wojskowego. Władzę naczelnika wspierali wojownicy tworzący arystokrację. Naczelnicy zakładali dynastie, a największą potęgę osiągnęli Sumerowie za panowania I dynastii z Ur około roku 2500 p.n.e.

W połowie trzeciego tysiąclecia p.n.e. Sumerowie ulegli Semitom dowodzonym przez Sargona z Akadu. Sumerowie zdołali jeszcze około 2100 roku p.n.e. przeżyć renesans, na co wpływ miała zapewne ogromna siła ich kultury. Zbyt silne były już jednak wpływy Semitów-Akadów, stąd okres ten nazywa się okresem sumero-akadyjskim, a państwo Sumero-Akadem. Dominującą rolę odgrywało w tym okresie miasto Ur, ale coraz bardziej słabł już wtedy żywioł sumeryjski. Sumero-Akad był atakowany zwłaszcza przez Elamitów. Ostateczny cios zadali jednak Sumerom nowi przybysze - semiccy Amoryci skupieni wokół Babilonu. Walka o Sumero-Akad toczyła się długo, a zwycięsko wyszedł z niej władca Babilonu- Hammurabi. Sumerowie zostali wchłonięci przez Semitów, a ich spuściznę kulturalną przejęli Amoryci, którzy nie byli jednak tak twórczy jak Sumerowie.

Hammurabi znany z kodyfikacji prawa i kodeksu nazwanego jego imieniem zjednoczył i scentralizował Sumero-Akad, a głównym miastem uczynił Babilon. Społeczeństwo składało się z ludzi wolnych oraz całej rzeszy niewolników. Z posiadanej przez siebie ziemi Hammurabi wydzielał działki swoim urzędnikom, część ziemi oddawał w dzierżawę chłopom, a także prowadził kolonizację wojskową. Olbrzymią wagę przykładał do utrzymania w świetnym stanie kanałów nawadniających. Z czasem państwo babilońskie zaczęło słabnąć, uniezależniła się Asyria oraz południowa Babilonia. Ogromnym ciosem był najazd i zdobycie Babilonu najpierw przez Hetytów a potem przez Kasytów oraz Elamitów. Za panowania Kasytów rozwinął się znacząco handel, eksportowano przede wszystkim wozy bojowe i konie do Egiptu. Pod koniec dwunastego wieku p.n.e. Nabuchodonozor I na krótko zdołał doprowadzić do przewagi Babilonii nad Asyrią. Władca asyryjski Tiglatpilesar III zaprowadził między Babilonią i Asyrią unię personalną. Kolejny władca asyryjski zburzył Babilon, następnie miasto zostało odbudowane i stało się domeną najmłodszego z braci z rządzącej w Asyrii dynastii. W 625 roku p.n.e. powstało państwo nowo babilońskie wskrzeszone przez Chaldejczyka Nabopolassara. Zdołało ono pod przywództwem Nabuchodonozora w 605 roku p.n.e. pokonać państwo asyryjskie. Za panowania Nabuchodonozora nastąpił szczyt świetności państwa nowo babilońskiego. Zmuszając do uległości królestwo judzkie najechał i zdobył Jerozolimę uprowadzając część ludności do tzw. "niewoli babilońskiej". Nabuchodonozor przywrócił także świetność Babilonowi odbudowując i bogato wyposażając miasto. W 539 roku p.n.e. Babilonia została podbita przez władcę perskiego Cyrusa, który zezwolił na powrót Żydów do Palestyny.

Osiągnięcia:

pismo klinowe na glinianych tabliczkach, literatura: eposy "Gilgamesz", "Enuma", "Elisz", prawo - Kodeks Hammurabiego, budownictwo - brama Isztar, wiszące ogrody, zigguraty, zegar słoneczny, matematyka: system dziesiętny; system miar i wag (łokcie i talenty); podział czasu na lata, tygodnie, doby, godziny, minuty, sekundy; podział kąta na stopnie, minuty i sekundy, cegła, żuraw.

GRECJA

Historia:

Cechą charakterystyczną dla Grecji było olbrzymie rozbicie, którego wyrazem było ukształtowanie się typowego jedynie dla świata greckiego tzw. polis czyli miasta-państwa. Na skutek deficytu ziemi i wywoływanych przez to napięć społecznych arystokracja grecka rozpoczęła w ósmym wieku a trwającą do szóstego wieku p.n.e. kolonizację. Zajęli Grecy cieśniny Bosfor i Hellespont, wybrzeża Azji Mniejszej, Korkyrę, południową Italię oraz Sycylię. Założono tam takie kolonie jak Kyme, Tarent, Mesynę, Naksos. Kolonizacja grecka dotarła tez do Francji a nawet Hiszpanii. Wszędzie na nowych terytoriach zaprowadzano ustrój w postaci polis. W dobie Wielkiej Kolonizacji coraz ostrzej rysował się podział w społeczeństwie greckim na arystokracje oraz ludność chłopską. Chłopi coraz częściej zaczęli wysuwać hasła podziału ziemi oraz zniesienia niewoli za długi. W czasie zaostrzających się napięć wewnętrznych w niektórych miastach władzę zaczęli przejmować wybitni arystokraci, by sprawować ją samodzielnie., byli to tzw. tyrani. Ich władza została usunięta około 500 roku p.n.e., a rządy przejęła arystokracja zaprowadzając ustrój oligarchiczny. Na skutek napięć społecznych archont Solon zaprowadził on tzw. strząśnięcie długów, czyli zlikwidował niewolę za długi, sprzedanych z zagranicę chłopów miano wykupić i sprowadzić z powrotem do Aten, zakazano zaciągania długów pod zastaw osoby. W 561 roku p.n.e. Pizystrat dokonał zamachu stanu i objął władzę tyrana w Atenach. Dbał Pizystrat o rozwój handlu i rzemiosła, przeprowadził podział ziemi, wprowadził podatki a by uniknąć przenoszenia się chłopów ze wsi do miasta stworzył urząd objazdowych sędziów, którzy rozstrzygali sprawy na miejscu. Tyrania została jednak obalona w 510 roku p.n.e. a do władzy w Atenach powróciła arystokracja. Jednak nie na długo, ponieważ archont Klistenes postanowił przeprowadzić reformy odbierające władzę arystokracji. Zastąpił podział na wspólnoty rodowe podziałem terytorialnym. Attykę podzielono na część wybrzeże, miasto i centrum kraju oraz na dziesięć jednostek terytorialnych. Reforma nazwisk spowodowała, że nazwisko składało się z imienia i nazwy gminy pochodzenia bez imienia ojca, by znieść różnice pomiędzy arystokracją a resztą społeczeństwa. Nową instytucją stała się Rada Pięciuset oraz dziesięciu strategów zarządzających wojskiem w poszczególnych jednostkach terytorialnych. Prawdopodobnie to Klistenes był tez twórcą ostracyzmu. Reformy Klistenesa zdecydowanie osłabiły pozycję arystokracji.

W 564 roku p.n.e. kolonie greckie w Azji Mniejszej podbiła najpierw Lidia a następnie Persowie, którzy zaprowadzili rządy tyranów. W rezultacie wyprawy Dariusza przeciwko Scytom w 512 roku p.n.e. Persowie powiększyli swe nabytki o dalsze kolonie greckie m.in. o Bizancjum.

W 499 roku p.n.e., gdy w Milecie a potem w wielu innych miastach obalono tyranię doszło do wybuchu powstań na terenie Jonii przeciwko władzy Persów. Rozpoczęły one okres wojen persko-greckich. Wzmocnieni przez posiłki z Aten i Eretrii Jonowie zajęli Sardes będące stolicą Lidii. Do powstańców przyłączyli się Karowie i Eolowie oraz Cypr tak, że Persowie dopiero w 494 roku p.n.e. zdołali pokonać Milet. W 492 roku p.n.e. Persowie rozciągnęli swą zwierzchność na Trację, a w 490 roku p.n.e. zorganizowali wyprawę przeciwko sojusznikom Jonów. Wojsko perskie pod dowództwem Datysa i Artafernesa szybko zdobyło i zniszczyło Eretrię. Gdy Persowie wylądowali w Attyce w okolicach Maratonu za radą Miltiadesa 10-tysięczne siły ateńskie ruszyły na ich spotkanie. Ostatecznie Ateńczycy zwyciężyli Persów w bitwie pod Maratonem. Po klęsce pod Maratonem Persowie zrezygnowali z dalszej akcji i odpłynęli. Zwycięstwo Aten pod Maratonem nie miało większego znaczenia strategicznego, ponieważ była to bitwa jedynie z małą częścią sił perskich, natomiast zdecydowanie wpłynęło na morale Ateńczyków. Tymczasem Persowie planowali podbój całej Grecji, co było dużym niebezpieczeństwem dla Aten, które w tym czasie walczyły na morzu z Eginą. Wybrany na przełomie 482 i 481 roku p.n.e. strategiem Temistokles stworzył plan budowy floty, którą zbudowano na przestrzeni półtora roku. Do wyprawy przygotowywali się też Persowie, którzy zgromadzili flotę liczącą ponad 1200 okrętów oraz około stutysięczną armię lądową. W kierunku Grecji Persowie wyruszyli w 480 roku p.n.e. przez Hellespont. Dla obrony przed atakiem perskim Grecy utworzyli Związek Panhelleński. W jego skład weszły jedynie Ateny, Beocja, Tesalia i przybrzeżne wyspy, a przywództwo oddano Sparcie. Nie opracowano jednak żadnego konkretnego planu walki z Persami, Sparta od początku nie chciała działać poza Peloponezem, a Ateny dążyły do przejęcia przywództwa Związku. W obliczu realnego zagrożenia ze strony Persów postanowiono bronić północnej części Grecji. Wojska spartańskie wycofały się jednak oddając Persom bez walki Tesalię. Dopiero pod naciskiem Aten i Teb Sparta wysłała trzystuosobowy oddział dowodzony przez króla Leonidasa i wzmocniony przez posiłki Związku Panhelleńskiego, który miał bronić wąwozu termopilskiego prowadzącego z północnej do środkowej Grecji. Persowie nie byli w stanie pokonać wojsk greckich i dopiero okrążenie i dostanie się na tyły Greków przesądziło o ich zwycięstwie. Leonidas odesłał wojska greckie, natomiast sam ze Spartanami walczył do samego końca zgodnie z kodeksem honorowym Sparty. Zwycięstwo pod Termopilami umożliwiło zajęcie Persom całej środkowej Grecji. Mimo tego ich flotę u wybrzeży Tesalii pokonała burza zadając olbrzymie straty. Z kolei flota grecka na wieść o klęsce pod Termopilami zmieniła pozycję i z Artemizjonu przepłynęła do Salaminy. Na rozkaz Temistoklesa ludność Aten ewakuowano na Peloponez i Salaminę. Persowie zdobyli opuszczone miasto i spalili Akropol. Kserksesowi wydawało się, że wystarczy pokonać flotę grecką, by zająć resztę Grecji. Do bitwy morskiej doszło w 480 roku p.n.e. pod Salaminą, w której Persowie ponieśli porażkę. Bitwa pod Salaminą nie rozstrzygnęła losów całej wojny grecko-perskiej. Mimo, że Kserkses musiał powrócić do Persji, by stłumić powstanie w Babilonii pozostawił w Grecji większość wojsk perskich. Dowodzący siłami perskimi Mardoniusz chciał przeciągnąć Ateńczyków na stronę Persji. Gdy zamiar ten się nie powiódł przeszedł ze swymi wojskami z Attyki do Beocji i rozłożył obóz pod Platejami, gdzie w 479 roku p.n.e. doszło do bitwy z siłami Związku Panhelleńskiego dowodzonymi przez regenta spartańskiego Pauzaniasza. Zwycięstwo strona grecka zawdzięczała głównie siłom spartańskim, w walce zginął Mardoniusz a wojska perskie zostały rozbite. Zdobyto obóz perski i wyparto w rezultacie Persów z Grecji. W tym samym czasie, gdy na lądzie toczyła się bitwa pod Platejami flota grecka pokonała flotę perską pod Mykale i zdobyła jej obóz. Po bitwach pod Platejami i pod Mykale Grecy zaczęli stopniowo usuwać Persów z Macedonii, Tracji, Cypru. Zdobycie Bizancjum w 478 roku p.n.e. kończyło wspólne działanie Greków w ramach Związku Panhelleńskiego. Na przełomie 478 i 477 roku p.n.e. Ateńczycy oraz Jonowie założyli na wyspie Delos Związek Morski zwany też Delijskim. Jego celem była wspólna obrona przez niebezpieczeństwem perskim a także dalsze wyzwalanie terenów greckich pozostających pod władzą Persów. Miasta tworzące Związek Morski musiały płacić na jego rzecz specjalną daninę lub dostarczać okręty. Ateny zdobyły sobie od początku w Związku pozycję dominującą. Powodowało to konkurencję dla dominującej w Grecji Sparty, która od tego czasu straciła zainteresowanie dla wojny z Persją. Do konfrontacji między Atenami a Spartą doszło trakcie trwającej w latach 431-404 p.n.e. wojny peloponeskiej. Zwycięsko wyszła z niej Sparta m.in. na skutek finansowej pomocy udzielonej jej przez królewicza perskiego Cyrusa Młodszego. Był on satrapą w Azji Mniejszej i planował przy wykorzystaniu Greków zdobyć tron perski dla siebie. Po zakończeniu wojny peloponeskiej najął on trzynaście tysięcy żołnierzy greckich i ruszył z nimi przeciwko swemu starszemu bratu a królowi perskiemu Artakserksesowi II. W 401 roku p.n.e. doszło do bitwy pod Kunaksą w okolicach Babilonu, w której gdyby nie śmierć Cyrusa i ucieczka jego wojsk oddziały greckie odniosłyby zwycięstwo. Pod przywództwem Ksenofonta oddziały greckie ruszyły z powrotem do Grecji. Cała wyprawa ukazała słabość monarchii perskiej. Ponadto Persja zaczęła nalegać na Spartę, by ta oddała jej miasta Azji Mniejszej na mocy umowy z 412 roku p.n.e. W 401 roku p.n.e. Sparta wypowiedziała Persom wojnę. Wyprawa króla spartańskiego Agezylaosa podjęta do Azji Mniejszej w 396 roku p.n.e. ukazała ogromną przewagę armii Sparty nad Persami. W takiej sytuacji Artakserkses II postanowił przenieść rozgrywkę na morze i zmontować w samej Grecji sojusz antyspartański z udziałem Aten, Koryntu, Teb i Argos. W wyniku porażki Spartan pod Haliartos w 395 roku p.n.e. Agezylaos powrócił z Azji Mniejszej, co dało tam Persom wolną rękę. Wielkie zwycięstwo odnieśli też Persowie w bitwie morskiej pod Knidos w 394 roku p.n.e. Ze względu na odbudowę floty ateńskiej, która zaczęła operować na Morzu Egejskim jak i na fakt, że Ateny wsparły Salaminę w walce z Persją na przełomie 387 i 386 roku p.n.e. doszło do zawarcia porozumienia spartańsko-perskiego zwanego pokojem Antalkidasa. Sparta musiała ostatecznie zrezygnować z miast małoazjatyckich, ale w zamian za to zyskiwała przywództwo Związku Peloponeskiego i z ramienia Persji stawała się stróżem pokoju wprowadzonego w całej Grecji. Sparta zyskała, więc pozycję hegemona w świecie greckim. Szybko jednak podjęto próbę osłabienia jej pozycji poprzez stworzenie w 378 roku p.n.e. tzw. II Związku Morskiego przez Ateny i Teby. Sparcie nie udało się pokonać Teb i w bitwie pod Leuktrami Spartianie ponieśli wielką klęskę. W ten sposób palma pierwszeństwa na terenie Grecji przeszłą z rąk Sparty w ręce Teb. Podstawy hegemonii Teb były jednak zbyt słabe, by miasto to mogło zatrzymać swą pozycję na dłużej. Ostatecznie Teby zrezygnowały z dążenia do utrzymania swej dominującej pozycji w świecie greckim i zmęczone ciągłą rywalizacją i walkami miasta greckie zawarły powszechny pokój, którego respektować nie chciała jedynie Sparta. W ówczesnej Grecji większą siłę prezentowały dalej Ateny. Na skutek jednak ich zapędów do zdominowania Związku Morskiego doszło w latach 357-355 p.n.e. do wojny ze sprzymierzeńcami. W wojnie tej Ateny poniosły porażkę. Jednocześnie Fokejczycy napadli na Delfy, złupili je i narazili się na zarzut świętokradztwa. Wydarzenia te odzwierciedliły panujący w ówczesnej Grecji chaos. Zagrożeniem było też coraz bardziej rosnące w siłę państwo macedońskie. Jej władcy Filipowi II udało się w 338 roku p.n.e. pod Cheroneą pokonać Tebańczyków i Ateńczyków w ten sposób podporządkowując sobie Greków.

Osiągnięcia:

Igrzyska olimpijskie - w antycznej Grecji szczególnie dbano o kondycję fizyczną, stąd zainteresowanie sportem. W wychowaniu młodzieży ogromny nacisk kładziono na rozwój fizyczny. Młodzi mężczyźni ćwiczyć mogli na terenach sportowych zwanych gimnazjonami. Organizowano liczne zawody sportowe przy okazji świąt ku czci bogów. Igrzyska gromadziły liczną publiczność, a zwycięzca ofiarowywał swój triumf bogom. Od 776 roku p.n.e. najważniejsze igrzyska były organizowane co cztery lata w Olimpii, stąd nazwa igrzyska olimpijskie czy olimpiada. Nagrodą dla zwycięzcy był zwykle wieniec laurowy lub oliwny. Liczyło się tylko i wyłącznie zwycięstwo, nikt nie pamiętał o zdobywcach drugich czy trzecich miejsc. Rywalizowano w sportach lekkoatletycznych - biegach, rzucie oszczepem lub dyskiem, zapasach, wyścigach wozów konnych. Zmaganiom sportowym towarzyszyły konkursy artystyczne, literackie, muzyczne.

Literatura - "Iliada" i "Odyseja" autorstwa Homera otwierają drzwi dla rozwoju literatury greckiej. Licznie powstawały utwory poetyckie wykonywane z akompaniamentem liry czy fletu zwłaszcza przy okazji spotkań towarzyskich. W V wieku p.n.e. nastąpił rozkwit dramatu greckiego. Cieszące się popularnością komedie i tragedie wystawiano na scenie z towarzyszeniem chóru. Aktorzy byli profesjonalistami szkolonymi w specjalnych szkołach i wyłącznie mężczyznami. Role kobiece odgrywali w maskach. W IV wieku p.n.e. zaczęto budować kamienne teatry z doskonałą akustyką. Ponadczasową sławę zdobyli tacy autorzy tragedii jak Sofokles, Eurypides czy Ajschylos, komediami zasłynął zaś zwłaszcza Arystofanes.

Historiografia - Herodot spisał dzieje wojen persko-greckich, a Tukidydes wojnę peloponeską. Odeszli oni w swych dziełach od tłumaczenia wydarzeń wolą bogów, dociekali faktów, krytyce poddawali źródła historyczne.

Filozofia - jej początki wiążą się z działalnością filozofów z Jonii, min. Talesa z Miletu, który wodę uznawał za podstawę wszechświata. Trzy najbardziej znane nazwiska greckich filozofów to Sokrates, Platon i Arystoteles. Sokrates przekazywał swoje poglądy na drodze rozmów z uczniami i słuchaczami. Wytoczony z powodów politycznych proces zakończył się skazaniem Sokratesa na śmierć w 399 roku p.n.e. Dzieło Sokratesa kontynuował jego uczeń Platon, który założył swoją szkołę zwaną od gaju Akademosa Akademią. Z kolei uczeń Platona - Arystoteles nauczał w Liceum, w gajach Lykejonu. Zajmował się on wraz ze swymi uczniami nie tylko filozofią ale licznymi dziedzinami nauki, przyczyniając się do ich rozwoju.

Sztuka -wspaniałe świątynie wznoszono bogom, w samych Atenach zgromadzono je na Akropolu a najsłynniejsze z nich to Partenon poświęcony Atenie Partenon i Erechtejon. Grecy są autorami wielu znanych rzeźb, których cechą charakterystyczną było przedstawianie postaci nago. Od V wieku p.n.e. starano się uchwycić ruch, doskonale został on przedstawiony przez Myrona w "Dyskobolu". Wybitny rzeźbiarz Perykles jest autorem "Doryforosa" ("Niosącego włócznię"), nieznany autor wyrzeźbił słynną "Wenus z Milo". Grecy wytwarzali też przepiękne malowane naczynia ceramiczne.

RZYM

Ustrój starożytnego Rzym ewoluował od monarchii poprzez ustrój republiki do cesarstwa. W okresie republiki, a więc w czasie rządów równych najważniejsze decyzje podejmowało zgromadzenie wszystkich obywateli. W ten sposób decydowano o wypowiedzeniu wojny lub zawarciu pokoju, o wyborze urzędników i stanowieniu prawa. Stawiennictwo na zgromadzeniu musiało być osobiste, nie dopuszczano zastępców czy reprezentantów. Problematyczna stała się ta zasada, gdy po okresie podbojów wszyscy mieszkańcy Italii uzyskali obywatelstwo rzymskie. Zgromadzenie podejmowało jedynie ostateczne decyzje, nie przysługiwała mu inicjatywa ustawodawcza ani prawo wnoszenia wniosków. Władza wykonawcza należała do urzędników, których kadencja trwała rok i za pełnione funkcje nie otrzymywali wynagrodzenia, a wręcz z własnej kieszeni musieli pokrywać wydatki, stąd musieli to być ludzie zamożni. Za swoje działania nie ponosili odpowiedzialności, posiadali prawo wnoszenia projektów ustaw. Władza naczelna należała do dwóch konsulów, którzy w razie wojny obejmowali dowództwo nad armią, a także urząd namiestnika w ważniejszych prowincjach. Sądownictwo było domeną pretorów. W sumie urzędników było wtedy w Rzymie około 47, pomagali im sekretarze będący najczęściej niewolnikami lub wyzwoleńcami. Kariera urzędnika była zhierarchizowana i nie wskazane było przeskakiwanie jej szczebli. Arystokracja uważała pełnienie funkcji urzędniczych za jedyne godne jej zajęcie. Senat składający się ze starszych urzędników, zasiadających w nim dożywotnio był właściwie organem doradczym, ale cieszył się tak wielkim autorytetem, że rzadko kiedy nie stosowano się do jego zaleceń. Dziedziną zastrzeżoną dla senatu była polityka zagraniczna. Senat był urzędem, który przedstawiał w rzymskiej republice ciągłość i doświadczenie.

Zaprowadzenie pryncypatu przez Oktawiana Augusta, który przyjął przydomek Cesar dokonałolikwidacji republiki. Usunął on republikańskie zgromadzenie, zachował natomiast senat, którego znaczenie zostało jednak zdecydowanie ograniczone. Faktycznie decydował i rządził władca-cesarz. Najpierw został konsulem, a następnie prokonsulem, co dało mu zwierzchnictwo nad armią. Potem przekazano mu władzę trybuńską, co oznaczało oddanie w jego ręce polityki wewnętrznej państwa. Obwołanie najwyższym kapłanem dało mu pieczę nad życiem religijnym swych poddanych. W ten sposób Oktawian August skumulował w swych rękach całość władzy w państwie. Sprawował ją poprzez prefektów i powolny mu aparat urzędniczy. Najważniejszym oparciem dla władzy Augusta była jednak armia. Tylko jemu odtąd przysługiwało prawo do triumfu, a także tytuł imperatora nadawany przez zwycięskie wojska swemu wodzowi. Tak rozległa władza nie była jednak dziedziczna i nie przechodziła z ojca na syna. To za czasów Oktawiana narodził się także kult władcy-boskiego Augusta. Nigdy nie był on obowiązkowy, a mimo to ludność uprawiała go powszechnie. Nową formę władzy zaakceptowało społeczeństwo umęczone ciągłymi, wojnami, wstrząsami i konfiskatami. Cesarstwo zdołało zapewnić mu długotrwały, bo trwający dwa wieki pokój tzw. pax Romana.

W dziedzinie religii Rzymianie wyznawali politeizm. Bogowie rzymscy byli odpowiednikami bogów greckich, zmieniono im jedynie imiona. Naczelnym bogiem był Jowisz czyli grecki Zeus. Na teren Rzymu przeniknęły też i cieszyły się dużą popularnością kulty bogów Wschodu - Kybelli, Mitry, Izydy, Sarapisa. W pierwszym wieku n.e. w Rzymie pojawiło się i zaczęło umacniać chrześcijaństwo. Jego początki wiążą się z działalnością Jezusa Chrystusa na terenie Palestyny, będącej prowincją rzymską. Sam Jezus nie zostawił po sobie żadnych pism, uznając się za syna Boga głosił jedynie nauki. O jego życiu i działalności dowiadujemy się z powstałych znacznie później ewangelii. Zaniepokojone popularnością nauki Chrystusa władze Palestyny za zgodą namiestnika Piłata skazały go na męczeńską śmierć na krzyżu. Cesarstwo rzymskie wrogo nastawione do nowej religii widziało w chrześcijaństwie początkowo czynnik rozbijający jedność państwową, stąd w trzecim wieku n.e. nasiliły się prześladowania chrześcijan, których poglądy stały w sprzeczności z postawami i tradycjami pogańskich Rzymian. Przykładem była odmowa udziału w kulcie osoby cesarza. Wszelkie niepowodzenia, epidemie, klęski wojenne odczytywano jako gniew bogów za poczynania chrześcijan. Początek fali prześladowań dał Neron oskarżając w 64 roku n.e. chrześcijan o podpalenie Rzymu. Z czasem przyjęły one formę zorganizowanych represji, chrześcijan skazywano na śmierć, ciężkie roboty czy konfiskatę majątku. Prześladowania chrześcijan odniosły skutek odwrotny do zamierzonego i jeszcze bardziej umacniały nową wiarę na gruncie rzymskim. Dopiero w 313 r. za panowania Konstantyna Wielkiego wydano edykt wprowadzający równouprawnienie chrześcijaństwa i innych religii. Cesarz Teodozjusz ogłosił natomiast chrześcijaństwo religią panującą.

Początkowy podział społeczeństwo rzymskiego na warstwę patrycjuszy i plebejuszy prowadził do konfliktów społecznych. Patrycjusze byli pełnoprawnymi obywatelami rzymskimi i w stosunku do plebejuszy posiadali zarezerwowane tylko dla siebie przywileje w postaci biernego i czynnego prawa wyborczego, prawa zawierania małżeństw uznawanych przez państwo oraz posiadania i obrotu ziemią. Naczelne urzędy w państwie należały do patrycjuszów, którzy piastowali je bezpłatnie. Po trwającej dwa wieki walce, plebejusze wywalczyli sobie stopniowo równe z patrycjuszami prawa. Pierwszym osiągnięciem było wywalczenie urzędu trybunów ludowych reprezentujących i broniących interesów plebsu. Ogłoszone w 451 r. p.n.e. prawo XII tablic usuwało dowolność w stosowaniu i interpretacji prawa przez patrycjuszy. W piątym wieku p.n.e. sankcję prawną zyskały małżeństwa zawierane między plebejuszami a patrycjatem. Plebejusze uzyskali też dostęp do urzędu kwestora kontrolującego skarb oraz cenzora przeprowadzającego spis ludności a z czasem także do stanowiska konsula. Powstawanie nowych urzędów i ich dostępność dla plebejuszy doprowadziła do powstania nowej warstwy- nobilites, będącej arystokracją urzędniczą posiadającą wielkie majątki ziemskie i faktycznie sprawującą władzę w państwie. Z czasem plebejusze zyskali dostęp do wszystkich urzędów, a w trzecim wieku p.n.e. zdecydowano, że uchwały zgromadzeń plebejskich, a więc organów plebsu mają moc obowiązującą.

Liczba ludności rzymskiej w okresie podboju Italii wzrosła do 900 tysięcy. Dominowali chłopi samodzielnie uprawiający ziemię. Pełnia praw politycznych przysługiwała obywatelom posiadającym ziemię, z czym łączył się też obowiązek służby wojskowej. W tym czasie ukształtowała się też nowa warstwa społeczna tzw. ekwitów, jeźdźców, do których zadań należał nadzór nad zaopatrzeniem armii prowadzącej działania daleko poza granicami Rzymu, a także obowiązek ściągania powinności w postaci danin, kontrybucji, ceł na terenie licznych prowincji. Za czasów cesarstwa mieli oni przede wszystkim zarządzać prowincjami. Szybko zaczęli się ekwici bogacić i gromadzić wielkie majątki. Ciężkie było położenie plebsu miejskiego tzw. proletarii , którzy nie mogąc znaleźć zajęcia i zarobku skazani byli na łaskę nobilitas, wykorzystującą ich głosy przy okazji wyborów na najwyższe stanowiska w państwie. Z czasem plebs zaczął korzystać z darmowo rozdawanego przez państwo zboża. Z przywilejów obywatelstwa rzymskiego nie korzystali obok niewolników tzw. Italicy, sprzymierzeńcy, czyli ludność Italii zamieszkująca prowincje, które znalazły się w państwie rzymskim na skutek podbojów. Dopiero na początku pierwszego wieku p.n.e. cała wolna ludność Italii otrzymała obywatelstwo rzymskie. Obok niewolników, istniała też ludność zależna tzw. peregrini mieszkający w prowincjach, których status prawny regulował układ z Rzymem. Byli to głównie mieszkańcy miast greckich. Coraz większą grupę stanowili też wyzwoleńcy, którzy otrzymywali obywatelstwo rzymskie, ale z pełni praw korzystali w drugim lub trzecim pokoleniu od wyzwolenia. Kolejni cesarze oprócz Augusta chętnie nadawali obywatelstwo rzymskie, by znosić różnice pomiędzy prowincjami a Italią. Dawało ono m.in. możliwość odwoływania się od decyzji czy wyroku namiestnika do cesarza. W trzecim wieku n.e. całe imperium było już właściwie zamieszkane przez obywateli rzymskich. W tym okresie ludność cesarstwa podzieliła się na dwie zasadnicze grupy: honestiores, a więc ci bardziej liczący się, przede wszystkim tworzyli ją wysocy urzędnicy państwowi, wojskowi oraz humiliores , czyli pośledniejsi, do których zaliczała się cała reszta ludności wolnej. Podział ten w końcowym okresie istnienia cesarstwa pogłębiał się coraz bardziej.

Niewolnicy, których liczba znacznie wzrosła w okresie kolonizacji Italii pojawili się w Rzymie prawdopodobnie w piątym wieku p.n.e. Ich liczba znacznie wzrosła w okresie podboju Italii i przypadającego również na ten okres rozwoju gospodarczego. Duże majątki nastawione na uprawę winnej latorośli i oliwek wymagały wielu rąk do pracy, które najłatwiej było zapewnić wykorzystując pracę niewolników. Początkowo niewolników pozyskiwano w wyniku wojen, od trzeciego wieku p.n.e. stali się oni towarem, który można było kupić lub sprzedać. Z czasem wykształcił się nawet zawód łowcy niewolników, byli nimi głównie korsarze urządzający wyprawy z Krety, z wybrzeży Azji Mniejszej czy z wysp Morza Egejskiego. Oprócz powstawania wielkich majątków ziemskich przyczyną wzrostu liczby niewolników było oderwanie chłopa od ziemi, musiał on bowiem brać udział w częstych wyprawach wojennych.

Proces podboju Italii zajął Rzymowi dwa i pół wieku. Po likwidacji panowania etruskiego pozycja Rzymu w Italii była bardzo trudna. Etruskowie wciąż bowiem zagrażali od strony północnej. Walka z etruskim miastem Weje toczyła się przez cały piąty wiek p.n.e., a sukcesem zakończyła się dopiero po wejściu w sojusz z Latynami. Udało się też Rzymowi złamać napór plemion góralskich i opanować tereny Wolsków i Ekwów. W IV w p.n.e. Italia nękana była ciągłymi napadami Celtów. W połowie IV wieku p.n.e. udało im się pokonać Etrusków, zająć i zasiedlić Nizinę Padańską. W 386 roku p.n.e. zajęli nawet i spalili częściowo sam Rzym, opuścili go dopiero po negocjacjach i otrzymaniu sutego okupu. Dla Rzymu był to ogromny wstrząs, z którego długo nie mógł się otrząsnąć a zaowocowało to ponowieniem ataków Etrusków, Ekwów i Wolsków, a także rozluźnieniem więzów z Latynami. Dla obrony przed Celtami w Rzymie wzniesiono potężne fortyfikacje. Tymczasem zależność od Rzymu postanowili zrzucić Latynowie, którzy nie wynosili żadnych korzyści ze związku z Rzymem. W wyniku wojny w latach 340-338 miasta latyńskie zostały uzależnione od Rzymu, albo na drodze przymierza albo poprzez wcielenie do państwa rzymskiego. Od tej pory Rzym był uznawany w Italii jako jedyna siła mogąca przeciwstawić się ekspansywnym Samnitom. Na prośbę Neapolu Rzym wszedł w wojnę z Samnitami trwającą między 326 a 304 rokiem p.n.e. Nie mogli sobie poradzić Rzymianie walczący w zwartej falandze na terenach górskich z Samnitami. Dodatkowym utrudnieniem byli zmieniający się co rok stojący na czele armii konsulowie. Wojska rzymskie doznały dotkliwej porażki w Wąwozie Kaudyńskim w wyniku, której Rzym utracił kilka ważnych strategicznie osad. Opracowali plan otoczenia Samnitów i pozyskali dla swych planów plemię Apulów. Zreorganizowali wojsko i wystawili flotę. Najpierw udało się Rzymianom pokonać sprzymierzonych z Samnitami Etrusków a potem zająć całe państwo Samnitów wraz ze stolicą Bovianum i zmusić ich do zawarcia pokoju. W wyniku tego zwycięstwa Rzym zajął Kampanię i całą środkową Italię. W kolejnej wojnie w latach 298-209 p.n.e. Samnici sprzymierzyli się nie tylko z Etruskami ale i z Celtami. Po zwycięstwie w decydującej bitwie pod Sentinum w 295 roku p.n.e. Samnici nie tylko zawarli z Rzymem pokój, ale zobowiązali się także wesprzeć go wojskiem. W tej sytuacji Rzymianie uderzyli na Celtów i zmusili ich do wycofania się z terenów na południe od Padu. Prawdopodobnie wtedy zrodził się pomysł zajęcia całej Italii. Pojawieniem się Rzymian w południowej Italii poczuł się zagrożony Tarent - najbardziej wpływowa na tym terenie kolonia grecka. W konflikcie z Rzymem Tarent wsparł król Epiru Pyrrus, który miał zamiar zajęcia części Italii dla siebie. Po początkowych sukcesach i odrzuceniu rokowań pokojowych, a także nie dającej zdecydowanej przewagi bitwie pod Maleventum, Pyrrus wycofał się z Italii. Żołnierze epiroccy wydali Tarent po śmierci Pyrrusa Rzymowi. W ten sposób Rzym podbił całą Italię.

Organizując zajęte tereny podbitemu państwu czy miastu odbierano zwykle 1/3 ziemi, z której czyniono ager publicus, czyli ziemię państwową, na której następnie osadzano bezrolnych lub małorolnych chłopów rzymskich bądź to pojedynczo bądź całymi grupami, które następnie tworzyły kolonie. Kolonizacja przeprowadzona była planowo pod kierownictwem jednego ośrodka. Zupełnie nowe i niespotykane do tej pory były zasady organizacji terenów podbitych przez Rzym. Ludność Italii mówiąca dialektem latyńskim zbliżonym do rzymskiego była wcielana do państwa rzymskiego i uzyskiwała obywatelstwo rzymskie, ale niepełne. Miała więc prawa cywilne, ale nie dysponowała prawem wyborczym. Tworzyła ona osady - municipia kierowane przez prefektów. Z Samnitami, Grekami, Etruskami czy plemionami umbryjskimi zawierano natomiast układy, na mocy których stawali się sprzymierzeńcami, czyli socii. Spoczywał na nich obowiązek dostarczenia posiłków wojskowych. Najczęściej prowadziło to do asymilacji obcej ludności w wojsku, gdzie posługiwano się łaciną.

Zamorskie podboje Rzymu rozpoczęły się w 264 roku p.n.e. Kampanie trwały nieraz po kilka lat. Pierwszym, ale i najbardziej wymagającym przeciwnikiem Rzymu okazała się Kartagina. Założona została przez Fenicjan na wybrzeżu afrykańskim w IX wieku p.n.e., stopniowo podporządkowała sobie kolejne miasta fenickie zarówno w Afryce jak i na Sycylii. Podstawą gospodarki Kartaginy był handel morski, zwłaszcza z Hiszpanią. Stąd flota wojskowa była znacznie silniejsza niż siły lądowe. Wojny toczone z Rzymem nazwano punickimi, ponieważ Rzymianie określali Kartagińczyków Punijczykami. Do pierwszej wojny doszło na tle Sycylii, o której podboju zaczęli myśleć Rzymianie po zdobyciu południowej Italii, a gdzie Kartagińczycy chcieli poszerzyć stan swego posiadania. Wojna, która wybuchła w 264 roku p.n.e. zmusiła Rzymian do zbudowania floty, której wcześniej nie posiadali. Mimo, że Kartagińczycy rozbijali ją czterokrotnie udało się ich zmusić do zwarcia pokoju w 241 roku p.n.e. na mocy, którego musieli wycofać się z Sycylii, zapłacić kontrybucję a na dodatek ograniczyć liczebność floty. Pośród rozgoryczonych klęską Kartagińczyków zaczęły się szerzyć silne nastroje antyrzymskie, których głównym rzecznikiem stała się rodzina Barkidów. Stworzyła ona w Hiszpanii nawet własne państwo, które miało być bazą wypadową w wojnie z Rzymem. Do wojny, która wybuchła w 218 roku p.n.e. dążyły obie strony. Nie dysponując wystarczająco silną flotą wódz Kartaginy- Hannibal zdecydował się na marsz lądowy, przejście przez Pireneje, Galię i Alpy. Była to wyprawa niezwykle kosztowna i wyczerpująca, ale mimo strat zyskiwał Hannibal niezwykle cenny element zaskoczenia. Do Italii dotarł z niezbyt liczną, bo z 26-tysięczną armią, ale za to świetnie wyćwiczoną. Uzupełnił ją ponadto na północy Italii plemionami wrogich Rzymowi. Wciąż nie była to siła wystarczająca dla pokonania Rzymian, Hannibal miał nadzieję, że w toku pierwszych walk sprzymierzeńcy Rzymu przejdą na jego stronę. W pierwszych dwóch latach wojny Kartagińczycy zadali Rzymianom klęskę w trzech kolejnych bitwach, zwłaszcza zaś dotkliwa była ta poniesiona pod Kannami w 216 roku p.n.e. Sprzymierzeńcy nie opuścili jednak Rzymu, a armię odbudowano obawiano się jednak kolejnej wielkiej bitwy. W tej sytuacji zdecydowano zaatakować pozostawioną bezbronnie samą Kartaginę. Stworzono drugą armię, którą dowodził Publiusz Korneliusz Scypio, a następnie przeprawił się z nią do Afryki. Hannibal musiał spieszyć z odsieczą swej ojczyźnie, a w bitwie pod Zamą w 202 roku p.n.e. poniósł pierwszą porażkę i musiał prosić o pokój. Warunki były bardzo ciężkie- Kartagina traciła posiadłości w Hiszpanii, musiała zlikwidować resztę floty i zapłacić kolejną olbrzymią kontrybucję. Po tej wojnie było to już słabe państwo, które handel zastąpiło uprawą roli. Bojąc się, że Kartagina będzie kiedyś w stanie odbudować swą potęgę Rzymianie postanowili rozprawić się z nią raz na zawsze. Po zdobyciu miasta w 146 roku p.n.e. mieszkańców, którzy przetrwali szturm sprzedali do niewoli, a miasto zrównali z ziemią. Kartaginę przekształcono w prowincję rzymską.

Głównym czynnikiem skłaniającym Rzym do prowadzenia polityki podbojów leżała głównie potrzeba ziemi nadającej się pod uprawę i hodowlę. W ten sposób znajdowano miejsce do gospodarowania dla chłopów, dla których brakowało miejsca na wsiach rzymskich. Ten motyw ekspansjonistycznej polityki Rzymu dominował głównie w odniesieniu do podboju Italii. Ponadto zdobycie nowych terytoriów łączyło się z możliwością zagarnięcia pieniędzy, bydła, kosztowności, a także było okazją do zdobycia niewolników. Prowincje musiały także płacić wysokie podatki, które przysparzały dochodu Rzymowi, stąd nieraz wszczynano wojny właśnie w tym celu. Dużą rolę grały także ambicje wodzów, którzy łaknęli zwycięstwa, sławy i prawa do tryumfu. Ponadto jedna wojna rodziła następną, ponieważ Rzym wikłał się w lokalne konflikty wymagające akcji zbrojnych.