FEUDALIZM, w ściślejszym znaczeniu jest to system lenny (od łac. feudum - prawo osoby trzeciej do posiadania innej osoby), który uformował się w zachodniej Europie w okresie od XI do XIII w. Jego początki przypadają na okres VII-IX wieku, czyli na czasy następujące po chaosie wynikającym z upadku imperium rzymskiego. W tymże systemie stosunki pomiędzy możnowładcą (seniorem) i podopiecznymi (wasalami) wyrażały się na bazie umowy dobrowolnej, w wyniku której senior zaręczał wasalom opiekę sądową oraz dożywotnie beneficjum, a wasale podejmowali zobowiązania w zakresie służby wojskowej i świadczeń finansowych, które nie uwłaczałyby godności wolnego człowiek.

WASAL [z łac.], w początkowym średniowieczu wolny człowiek oddający się mocą aktu komendacji seniorowi pod opiekę; w rewanżu za to dostawał dożywotnie lenno, ale był zobowiązany do podjęcia służby wojskowej na rzecz swojego seniora. W późniejszym okresie osoba, która złożyła seniorowi przysięgę lenną i hołd.

LENNO [z czes. i niem., oraz od łac. feudum], w dobie średniowiecza majątek ziemski nadawany wasalowi przez seniora w dożywotnie użytkowanie. Senior mógł posiadać kilku a nawet kilkunastu wasali i tworzyć tzw. grupę lenną. Umowa lenna wchodziła w życie po uroczystym złożeniu przysięgi przez wasala oraz po przeprowadzeniu aktu inwestytury, w którym wasal zobowiązywał się do udzielania seniorowi porad, pomocy zbrojnej i materialnej. Rozwiązanie tak zawartej umowy mogło zajść jedynie za przyzwoleniem seniora. Z biegiem czasu nadania dożywotnie przekształciły się w nadania dziedziczne.

RENTA FEUDALNA - spełniane przez poddanych świadczenia wobec feudała (pańszczyzna, czynsz, daniny).

IMMUNITET - przywilej zwalniający feudała od zawartych w umowie świadczeń wobec panującego, a niekiedy także spod książęcego sądownictwa.

BENEFICJUM - przekazanie ziemi przez panującego w dożywotnie użytkowanie w nagrodę za piastowany urząd.

SENIOR [łac.] - w początkowym średniowieczu możnowładca przyjmujący na siebie obowiązek protekcji i opieki (seniorat) nad swoim kontrahentem, w późniejszym okresie feudał posiadający zaprzysiężonych wasali.

U progu średniowiecza zaczęło się krystalizować nowe oblicze zachodniej i środkowej Europy, po czym stary kontynent przeszedł gwałtowną przemianę, która zmieniła ład całego dotychczasowego świata. Europa przez długi czas pozostawała kontynentem słabo zaopatrzonym w surowce, z nienajlepszym systemem komunikacyjnym, z trudnością łączącym rozproszone skupiska ludzi. Z tego właśnie powodu handel nie mógł się rozwijać, a większość grup etnicznych była samowystarczalna, wytwarzając zapasy żywności, narzędzia oraz inne konieczne artykuły. Pieniądze nie były jeszcze w powszechnym użytku, a w handlu obowiązywał system wymienny. Europejskie społeczności były pozostawione na niełaski klęsk nieurodzaju i najazdów grabieżców. Niezbędna była konkretna ochrona, ale władza centralna była najczęściej zbyt odległa i słaba, żeby móc ją zapewnić, kiedy taka potrzeba zachodziła. Te czynniki przesądziły o sposobie przemian, jakie zaczęły zachodzić w średniowiecznych społecznościach europejskich. W rezultacie zmian wykształcił się ustrój, który potem nazwano feudalizmem lub systemem feudalnym. Jego narodziny nie były efektem przemyślanych zabiegów, ale rezultatem nieprzymuszonego poddawania się poszczególnych jednostek władzy miejscowych przywódców, z nadzieją otrzymania upragnionej ochrony.

Feudalizm został po raz pierwszy wprowadzony na obszarach państwa Franków, które w początkowym okresie średniowiecza znajdywało się pod władaniem rodu Merowingów. Merowingowie nie żałowali nadań swoim drużynnikom, urzędnikom i kościołowi. W wyniku takiej gospodarki w przeciągu VI, a w szczególności VII w. ich dobra znacznie się zmniejszyły, przez co realne zaplecze ich władzy uległo wyraźnemu osłabieniu. Z kolei w siłę urośli przedstawiciele innych wpływowych i potężnych rodów arystokratycznych. Dlatego też władcy z dynastii Merowingów zostali przesunięci na plan dalszy i zyskali przydomek "królów gnuśnych". Rzeczywistą władzę w państwie przejęli dworscy dostojnicy, nazywani majordomami. Na przestrzeni lat majordomowie zgromadzili w swych rękach niemalże całą władzę administracyjno-wojskową i dzięki temu stali się rzeczywistymi władcami. Z końcem VII i początkiem VIII w. do wyjątkowo silnej pozycji doszli majordomowie pochodzący z arystokratycznego, bogatego rodu Karolingów. Oni to dali początek kolejnej dynastii frankijskich monarchów. W roku 715 majordomem państwa Franków został Karol Młot, który sprawował ten urząd do roku 741. Zorganizował on mnóstwo wypraw, dzięki którym przyłączył do frankijskiego państwa szereg nowych posiadłości, a na innych wymusił płacenie trybutu. Po Karolu Młocie, urząd majordoma odziedziczył jego syn Pepin Krótki, który zdetronizował, po czym zamknął w klasztornych murach ostatniego władcę z rodu Merowingów, a sam przywdział frankijską koronę. Kilka lat później papież dokonał królewskiej sakry na całym rodzie Pepina Krótkiego. Kiedy w roku 768 Pepin zmarł, władza przypadła jego młodszemu synowi Karolowi Wielkiemu, któremu dzięki licznym zwycięskim wojnom udało się utworzyć imperium o imponujących rozmiarach. Karol Wielki prowadził te wojny, podobnie jak i jego poprzednicy, w interesie wpływowych posiadaczy ziemskich, spośród których najpotężniejszym był on sam. Kierowali się oni myślą zagarnięcia nowych obszarów i zaprowadzenia poddaństwa wśród chłopów, którzy zachowywali dotychczas wolność. Za panowania tego wybitnego monarchy Frankowie poprowadzili przeszło 50 akcji wojennych, a w ponad połowie z nich dowództwo obejmował osobiście Karol. Wielka ambicja i energiczność króla nie objawiała się wyłącznie na wojennych frontach, ale również na reformowaniu państwa. Ten wytrawny dowódca był jednocześnie wyjątkowo surowym władcą dla ludności podbitej i frankijskich chłopów. Ostatecznie w rezultacie licznych i długoletnich wojen prowadzonych najpierw przez majordomów, a później przez królów z dynastii Karolingów powstało ogromne państwo, które swoimi rozmiarami ustępowało jedynie dawnemu Cesarstwu Zachodniorzymskiemu. W tym samym czasie Karol zdecydował się urzeczywistnić swoje plany dotyczące cesarskiej koronacji. W roku 800 papież Leon III, któremu bardzo zależało na rozciągnięciu wpływów Kościoła na wszystkie zdobyte przez Franków kraje, włożył wielkiemu władcy koronę cesarską na głowę. Założone w taki sposób imperium zaczęło odgrywać kluczową rolę w średniowiecznym świecie. Zwierzchnią władzę cesarza uznawali monarchowie Asturii i Galicji, a o przyjazne stosunki z nim zabiegali królowie Szkocji oraz przywódcy plemion irlandzkich. Także kalif Harun ar-Ryszard z dalekiego Bagdadu, chcąc mieć oparcie w porozumieniu z frankijskim cesarzem w walkach z Bizancjum oraz z kalifatem kordobańskim na terenie Hiszpanii, wysyłał mu cenne podarki. Przemiany, zachodzące w stosunkach społecznych w państwie Franków na przełomie VIII i IX stulecia, były następstwem rewolucji w dziedzinach agrarnych, wynikających z ruiny wolnych chłopów frankijskich i równoczesnym rozroście majątków wielkich magnatów kosztem niewielkiej własności chłopskiej. Posiadłość feudalna powstała i rozwijała się w państwie Franków już od VI w., jednak za panowania Merowingów nie posiadała jeszcze tak istotnego znaczenia w życiu codziennym. W tamtych czasach główną komórką frankijskiej społeczności była wspólnota gminna wolnych chłopów, czyli tzw. marka. Jest logicznym następstwem, iż rozrost prywatnej własności gruntów nieodwołalnie prowadził do wzrostu potężnych posiadłości rolnych, lecz we wczesnym średniowieczu proces ten postępował stosunkowo pomału. Feudalna własność ziemska zaczęła być dominująca dopiero po rewolucji agrarnej na początku IX w. już za panowania dynastii Karolingów. W związku ze słabym rozwojem sił wytwórczych, małorolny chłop nie był zdolny do zachowania na dłuższy czas otrzymanej na własność ziemi. Prowadziło to do jego niechybnej ruiny, ponieważ powiększyć swojego gospodarstwa nie mógł, a zapóźniona technika rolna owocowała całkowitą bezsilnością wobec najprzeróżniejszych klęsk elementarnych. Jednocześnie w samej wspólnocie dochodziło do ciągłego procesu rozkładu, co prowadziło do wyselekcjonowania spośród jej wolnych członków bogatych chłopów, którzy z biegiem czasu przejmowali grunty swoich podupadających sąsiadów i przeistaczali się w grupę średnich i drobnych właścicieli feudalnych. A zatem w wyniku przemian ekonomicznych wolny frankijski chłop tracił swą własność, po czym popadał w zupełną zależność ekonomiczną zarówno od potężnych posiadaczy ziemskich (urzędników, drużynników, czy też dostojników kościelnych), jak i również od drobniejszych feudałów. Przebieg rugowania włościan z ziemi wzmagały jeszcze niesprzyjające okoliczności, jak choćby ciągle walki pomiędzy wielkimi rodami arystokratycznymi, uciążliwa służba wojskowa, często odrywająca chłopów od upraw w czasie najbardziej naglących robót, kłopotliwe daniny, które wraz z umacnianiem się państwowej władzy spadały wyłącznie na barki chłopstwa, a ponadto wysokie grzywny za najprzeróżniejsze przewinienia oraz bezpośredni przymus używany przez wielkich posiadaczy ziemskich. Trudne położenie chłopstwa doprowadziło w końcu VIII i z początkiem IX w. do rozprzestrzenienia się tzw. precarium (łac. preces - prośba). Jeszcze w czasach Merowingów prekariami oznaczano nadania popełnione przez wielkich posiadaczy lennych na rzecz wyrugowanych chłopów. W zamian za otrzymaną w dzierżawę lub użytkowanie ziemię chłop był zobowiązany do świadczenia szeregu powinności. To była najwcześniejsza forma precarium w średniowieczu. Druga forma, która powstała właśnie w końcu VIII i z początkiem IX stulecia, była podobna: chłop widząc, iż nie jest w stanie utrzymać ziemi, "sprezentowywał" ją zamożniejszemu sąsiadowi. Następnie chłop otrzymywał te grunty z powrotem, jednak nie jako swoją własność, tylko jako dożywotnią, lub dziedziczną dzierżawę, po czym znów wypełniał uzgodnione obowiązki na rzecz posiadacza gruntów, który w rewanżu ochraniał jego gospodarstwo. Czasami prekarzysta dostawał poza ziemią przekazaną mu w formie precarium jeszcze dodatkowy kawałek gruntu. Był to trzeci rodzaj nadania prekaryjskiego, stosowany przeważnie przez dostojników kościelnych, którym zależało na reorientacji drobnych posiadaczy w prekarzystów, dzięki czemu zapewniali sobie liczną siłę roboczą potrzebną do uprawy dotychczasowych nieużytków. A zatem umowy prekaryjskie dotyczyły przedstawicieli dwóch zwalczających się klas, a ich efekt był taki, iż wolny frankijski chłop tracił prawo do własności ziemi, a aktywa wielkich feudałów niezmiernie rosły. Pośród panującej klasy posiadaczy ziemskich powstawały podówczas szczególnego rodzaju układy w wyniku rozpowszechnienia się, wprowadzonego przez Karola Młota systemubeneficjów. Istota beneficjum sprowadzała się do tego, że majątek rolny przekazywano w warunkowe posiadanie, a nie na wyłączną własność, jak miało to miejsce za rządów Merowingów. Osoba obdarzona beneficjum musiała wypełniać służbę wojskową względem dobroczyńcy. Powstała zatem warstwa społeczna zobowiązana do pełnienia powinności wojskowych za uzyskane majątki ziemskie. Jeśli beneficjariusz odmówił spełnienia swojego obowiązku, musiał się liczyć z utratą beneficjum. Tego typu nadanie nie mogło zostać przez człowieka, który je otrzymał ofiarowane w spadku, ponieważ stanowiło ono tylko i wyłącznie warunkową i dożywotnią posiadłość ziemską. Wdrożenie systemu beneficjów, które były rozdawane razem z chłopami mieszkającymi na przekazywanych gruntach, doprowadziło do następnej fali wzrostu zależności włościan od posiadaczy. Umowy tego typu były podpisywane, kiedy obdarowywana osoba (wasal) poddawała się władzy mocniejszej jednostki (seniora).

Obrazowa struktura polskiego społeczeństwa w okresie średniowiecza wyglądała podobnie jak w całej Europie, a co za tym idzie wykształciła całe zastępy ludności uzależnionej. W feudalizmie wyróżniamy różnorakie kategorie ludności uzależnionej:

1. rataje, zakupy, zakupieńcy - byli to dłużnicy osiedleni na pańskich włościach, którzy w rewanżu za użyczoną im przez obszarnika pożyczkę w pieniądzu, inwentarzu, czy ziarnie, byli zmuszeni do pracy rolnej w pańskim gospodarstwie, a jednocześnie nie mieli prawa opuszczania feudalnych włości, aż do całkowitego uregulowania należności (w rzeczywistości spłata długów najczęściej okazywała się niemożliwa).

2. przypisańcy - ludność włościańska (chłopska) bez możliwości opuszczania swoich gospodarstw, która wykształciła się w wyniku nadawania ziemi przez księcia, grupa ta najwcześniej i najliczniej występuje w posiadłościach kościelnych.

3. ludność niewolna - byli to najczęściej dworzanie i czeladnicy, ale także jeńcy wojenni, którzy utrzymywali się z rezultatów własnej gospodarki, ale byli zobowiązani do posługi względem pana, z czasem znaczenie i liczebność tej grupy malały.

4. dziedzice - ludność całkowicie niezależna, która z różnorakich powodów jak np. nieurodzaj, klęski żywiołowe, nieprzyjacielskie najazdy, czy też grabież, nie potrafiła utrzymać się na własnych posiadłościach. Ludność ta mogła bez przeszkód opuszczać dobra feudała, a charakter i wysokość jej zobowiązań były regulowane umową. W rzeczywistości grupa ta ulegała stopniowemu zmniejszaniu. W momencie zawarcia dobrowolnej umowy, zwanej komendacją między możnowładcą (seniorem) i podopiecznym (lennikiem, wasalem), feudał zobowiązywał się do zapewnienia lennikowi opieki oraz wsparcia materialnego na kształt beneficjum, wasale z kolei przyrzekali służyć seniorowi tak, ażeby "nie uwłaczało to godności wolnego człowieka". Była to indywidualna transakcja własnościowa: człowiek wolny przekazywał swoją ziemię możnowładcy, aby otrzymać od niego jedynie prawo do jej użytkowania oraz opiekę.

Kolejnym tematem jest rozwój feudalizmu w Polsce.

Świadczenia uiszczane wobec państwa istniały już w czasach pierwszych Piastów. Składały się one zarówno z służebności, jak i z produktów, choć czasami ograniczały się do tylko jednej postaci. W początkach feudalizmu, na terenie Polski to państwo decydowało o rodzaju usługowego lub rzemieślniczego świadczenia w zależności do swoich potrzeb.

Polski feudalizm można rozdzielić na cztery podokresy:

1. wczesnofeudalny: trwający do połowy XII wieku

2. gospodarki czynszowej: trwający od drugiej połowy XII wieku do połowy XV stulecia

3. gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej: ciągnący się od drugiej połowy XV wieku do połowy XVIII stulecia

4. kryzys folwarczno-pańszczyźnianej gospodarki: od drugiej połowy XVIII wieku aż do połowy XIX stulecia, wtedy następują reformy uwłaszczeniowe, które doprowadzają do zarzucenia zależności lennych

Historiografia, rozumiejąc poprzez hasło feudalizm wyłącznie jego klasyczną postać, negowała jego istnienie w Polsce, albowiem na naszych ziemiach prawo lenne występowało tylko sporadycznie: na Śląsku, Rusi, Pomorzu Zachodnim i na Mazowszu. Prawa feudalne występowały także okresowo w polityce zagranicznej, ponieważ polscy królowie sprawowali okresowe lub bardziej trwałe zwierzchnictwa feudalne nad terytoriami sąsiadów (m.in. Prusy).

Najbardziej charakterystyczną formą rządów dla czasów feudalizmu była monarchia, z jej kolejnymi fazami: wczesnofeudalną, stanową oraz absolutną. Okres późnego średniowiecza (XIV-XV w.) to czas rozkwitu feudalizmu, jednak niedługo potem nastąpił jego rozkład. Niektóre przeżytki tego systemu utrzymały się jeszcze w wielu krajach nawet przez kilka stuleci. W państwie francuskim, stanowiącym kolebkę klasycznego feudalizmu, rozprawiono się z nimi dopiero w efekcie rewolucji w 1789 r. Społeczeństwo w początkowym stadium feudalizmu podzieliło się na dwie warstwy: uprzywilejowaną, którą stanowili właściciele gruntów oraz pozbawioną praw złożoną z ludności poddańczej. Wtedy jeszcze grupy te nie były zamkniętymi stanami, a przynależność do warstwy uprzywilejowanej była uwarunkowana nie pochodzeniem, ale świadectwem posiadania ziemi. Utrata swoich posiadłości wiązała się jednoznacznie z degradacją do klasy ludności pozbawionej praw.

W dalszym etapie spośród środowisk poddańczych wykształciła się warstwa mieszkańców miast, która wywalczyła sobie wolność osobistą, oraz prawa polityczne i gospodarcze, a większość włościańskiej ludności wyswobodziła się spod osobistego poddaństwa. Obydwie warstwy przybrały charakter stanów, a przynależność do nich była uwarunkowana odpowiednim urodzeniem. Obie grupy były niejednolite, wśród szlachty, istniała arystokracja oraz drobne i średnie rycerstwo, a w klasie nieuprzywilejowanych wyodrębnili się mieszczanie i chłopi. Obok przedstawionych już dwóch stanów dziedzicznych istniał jeszcze jeden stan uprzywilejowany, jednak już nie dziedziczny, którym było duchowieństwo. Taki układ społeczny przetrwał do czasów nowożytnych, a ugiął się przy okazji pierwszych gwałtownych wstrząsów w okresie Wielkiej Rewolucji we Francji.

Możnowładcy zostali w myśl zasady "wasal mojego wasala nie jest mym wasalem" pośrednikami między własnymi lennikami, a monarchą, co prowadziło do dużego osłabienia pozycji króla i rozbicia państwowej jedności.

Ciekawym skutkiem produkcji feudalnej stała się tzw. renta feudalna, której wyróżniamy trzy rodzaje:

1. odrobkową (pańszczyzna), która polegała na określonej czasowo pracy chłopa, zazwyczaj ze swoim inwentarzem, na gruntach pozostających do bezpośredniej dyspozycji feudała.

2. naturalną (danina), gdzie chłop przekazywał panu części wytworzonych przez siebie produktów na gruntach przydzielonych mu pod uprawę.

3. pieniężną (czynsz), polegającą na przekazywaniu panu części dochodów uzyskanych przez włościanina ze sprzedaży wytworzonych produktów rolnych. Ten typ renty feudalnej pojawił się w nieco późniejszym okresie i był silnie związany z ewolucją gospodarki pieniężno-towarowej.

Feudalizm pojawił się na kontynencie europejskim już w początkach X wieku, chociaż jego ewolucja rozpoczęła się znacznie wcześniej. Jeszcze w XII stuleciu mieszczaństwo, które przeważnie wywodziło się z chłopstwa stanowiło bardzo niewielki odsetek ogółu ludności. Jednak ten stosunek przez następne dwa stulecia systematycznie wzrastał i z biegiem lat stawał się, coraz groźniejszą konkurencją dla feudałów (szlachty), a w ostateczności jak wiadomo zdominował tę warstwę zarówno gospodarczo jak i politycznie, obalając feudalizm w burżuazyjnych rewolucjach najpierw w Holandii, później w Anglii i wreszcie w 1789 r. we Francji. Interesującym zjawiskiem jest fakt, że stosunki feudalne nie wykształciły się tylko na kontynencie europejskim, ale także na obszarach Dalekiego Wschodu feudalizm przekształcił się bezpośrednio ze wspólnoty pierwotnej, koegzystując z systemem niewolniczym. W państwie chińskim struktury lenne uformowały się na bazie biurokratycznego patrymonializmu. W Japonii natomiast pojawiła się charakterystyczna organizacja bakufu, na czele z szogunem.

Jest wielce prawdopodobne, że feudalizm w swej wczesnej fazie był odpowiednim systemem prawnym i społecznym. Wiemy przecież, że wśród powinności seniora znalazło się udzielanie wasalom pomocy i otoczenie nad nimi opieki, a wasale z kolei mieli obowiązek udzielania zbrojnej pomocy seniorowi oraz poratowania go radą. Najstarsze źródła pisane, które poświadczają o odbyciu hołdu lennego, odnoszą się do hrabstwa Barcelony w 1020 roku, hrabstwa Cerdagne w 1035 roku, wschodniej Langwedocji w 1033 roku oraz Andegawenii w 1037 roku.