ŻYCIE UMYSŁOWE W POLSCE ŚREDNIOWIECZNEJ
Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa na Polskę zaczęła oddziaływać kultura zachodnia. Duchowieństwo, które przybywało z Włoch, Francji i Niemiec przywoziło ze sobą łacińskie- przede wszystkim religijne, ale nie tylko księgi. Były wśród nich również dzieła prawnicze, historyczne oraz zbiory poezji. Kopiując następnie księgi, zwiększano liczbę ich egzemplarzy, jednocześnie przyczyniając się do zwiększenia ludzi biegłych w piśmie umożliwiając kształcenie coraz większej rzeszy kandydatów na duchownych.
W początkach państwa polskiego szkoły elementarne powstawały przy biskupich katedrach i większych klasztorach. Chętni pragnący zgłębić tajniki wiedzy musieli wyjeżdżać za granice. Z czasem jednak, wraz z rozwojem organizacyjnym Kościoła w Polsce, zaczęto realizować w tychże szkołach katedralnych bardziej złożony program edukacyjny zwany trivium, by następnie w drugiej Polowie XII wieku w dwóch największych ośrodkach Wrocławiu i Krakowie wprowadzony został cały kurs ,,siedmiu sztuk wyzwolonych".
Dość szybko rozwinęło się tez w Polsce piśmiennictwo w języku łacińskim. W klasztorach kopiowano żywoty świętych, którzy następnie byli czczeni w diecezjach polskich; św. Wojciecha, św. Stanisława, św. Jadwigi, na dworach pisma historyczne. Już w czasach pierwszych Piastów przywożono zachodnioeuropejskie roczniki, które następnie wzbogacano o uwagi o wydarzeniach w Polsce. Pisano o odbywających się bitwach, narodzinach, zgodach książąt i biskupów. Notatki te, które początkowo byle dość nieregularne, dopiero około XIII wieku zaczęto prowadzić regularnie w postaci roczników. Najstarsza taka księga powstała na dworze Bolesława Krzywoustego w początkach XII. Została stworzona przez nieznanego kronikarza zwanego Anonimem Gallem. Drugim kronikarzem był już Polak, wykształcony we Francji Wincenty zwany Kadłubkiem.
Pisał o rządach synów Krzywoustego i wydarzeniach historycznych, jakie były tłem tych rządów.
W czasie rozbicia dzielnicowego twórczość kronikarską kontynuowano w księstwach: w Małopolsce, na Śląsku, w Wielkopolsce.
Wiek XIV zapoczątkował okres postępu naukowego na terenach Polski. Była to szansa dla nielicznych jeszcze na ziemiach polskich prawników, którzy mieli szanse na zrobienie kariery w dobie centralizacji władzy przez Kazimierza Wielkiego. Szybko okazało się ze istnieje wielkie zapotrzebowanie na absolwentów uniwersytetów a takich można było tylko znaleźć poza granicami królestwa. To była jedna z przyczyn ufundowania w 1364 roku przez Kazimierza Wielkiego przeznaczył na ten cel dochody z żup solnych w Wieliczce. Akademia Krakowska była druga po uniwersytecie w Pradze z 1348 roku, uczelnia wyższą w tej części europy. Różnica obu uniwersytetów polegała na wzorowaniu się dwóch różnych uczelniach uniwersytet w Pradze wzorował się na paryskiej Sorbonie a Akademia Krakowska wzorowała się na Bolonii i skupiała swa prace na wydziałach prawa.
Dlatego tez z jedenastu katedr krakowskich aż osiem zajmowało się kwestiami prawniczymi ( pięć zajmowało się prawem rzymskim, a trzy pozostałe prawem kościelnym). Uczelnia borykała się z problemami jej ponownego odnowienia dokonała dopiero Jadwiga ze swoim mężem Władysławem w 1397 roku, podarowali oni własne klejnoty na dalszą działalność to stało się przyczyną zmiany na uniwersytet Jagielloński.
Lecz uniwersytet poszedł w inna stronę niż zamierzał jego twórca Kazimierz wielki. Zmienił swoje wzorce na Paryż i Pragę i rozwinięto studia z zakresu filozofii i teologii a prawo ograniczali tylko do prawa kościelnego. Pomimo tego uniwersytet zyskał dość szybko międzynarodową renomę dzięki wybitnym umysłom, które tam wykładały i studiowały.
W Krakowie kształcono w oparciu o tradycyjną scholastykę, choć nie zakłóciło to rozwoju innych nauk na wysokim standardzie zwłaszcza matematyki, optyki, czy astronomii.
Jednym z wybitnych był Paweł Włodkowic, który stawił czoło zarzutom krzyżaków względem osoby Władysława Jagieły oskarżanego o pogaństwo. Był to pretekst do obrony po przegranej bitwie pod Grunwaldem. Polscy wykładowcy z uniwersytetu stawili temu czoła przed samym papieżem i soborem, który miał miejsce w Konstancji w 1418 roku, Jagieły bronił rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego Paweł Włodkowic przygotowując świetny traktat prawniczy: O władzy papieża i cesarza nad niewiernymi. Przedstawiał w nim ze każda osoba bez znaczenia, jakiego jest wyznania ma prawo do własnej ziemi oraz ze papież czy cesarz nie ma mocy podważać tego prawa, choćby był to poganin. Ta przemowa Pawła Włodkowica wzbudziła wielką uwagę na członkach soboru.
ARCHITEKTURA I SZTUKA ŚREDNIOWIECZA
Religia przenikała także do architektury i sztuki w okresie średniowiecza, była służebna wobec Kościoła. Do najwspanialszych budowli tego okresu należały głównie katedry i kościoły. Natomiast malarze i rzeźbiarze w swych dziełach skupiali uwagę na tematyce związanej z Bogiem, aniołami i świętymi.
Po etapie kryzysu architektury rzymskiej wraz z upadkiem cesarstwa, nastąpił okres odradzania się sztuki architektonicznej nazwany stylem romańskim. Powstał on około X wieku w południowej Francji. Do XI wieku styl ten rozpowszechnia się po całej ówczesnej chrześcijańskiej Europy.
Styl romański charakteryzował się jasnym planem, na którym budowano kościoły był to obraz krzyża łacińskiego skierowany na wschód. Wewnątrz dzielił się na trzy nawy podłużnie oddzielone filarami; środkowa była zwykle dwa razy szersza od bocznych. Linie naw podłużnych była przecinana przez nawę w poprzek, którą nazwano transeptem.
Budowle wznoszono z kamienia dzięki temu ściany były grube, wejście i okna były maleńkie, pozostawiając pomruk w środku. W kwestii sklepień dominowało sklepienie krzyżowe, które powstały przecięcia się dwojga sklepień beczkowych. Kościół uzupełniał wieże, okrągłe lub czworokątne, postawione po dwóch stronach głównego wejścia.
Wewnątrz zdobiony budowle licznymi malowidłami, w oknach pojawiały się witraże o tematyce religijnej. W Polsce zachowało się zabytki sztuki romańskiej, choć często są to tylko fragmenty, na których budowano późniejsze budowle. Do najważniejszych zabytków z tego okresu na ziemiach polskich należy wymienić; kościół w Strzelnie na Kujawach, kolegiat w Tumie pod Łęczycą, w Opatowie i w Kruszwicy, kościół św. Andrzeja w Krakowie oraz kościoły cysterskie w Wąchocku i w Koprzywnicy. Piękno wnętrza oddaje zachowana w katedrze na Wawelu krypta św. Leonarda.
W poczet tych zabytków zaliczyć możemy także małe kościółki, jak np. kościół św. Idziego w Inowłodziu, ufundowanym przez Władysława Hermana.
Innym zabytkiem wartym poświęcenia uwagi są "Drzwi gnieźnieńskie", wykonane z brązu, strzegą wejścia do katedry od XII wieku. Są drzwi o dwóch skrzydłach, podzielonych na osiemnaście pól, które pokryto płaskorzeźbami ukazującymi losy i męczeńska śmierć patrona katedry św. Wojciecha.
Otoczone są ozdobnym obramowaniem, bordiurą, w której ornament stanowił splot liści palmowych i winorośli.
Ciekawym odkryciem ostatnich lat jest płyta wiślicka z gipsu przedstawiającą w swej dolnej części wizerunki trzech postaci; mężczyzny, kobiety i chłopca w czasie modlitwy, na górze widnieje obraz duchownego, któremu towarzyszą mężczyzna z brodą i ponownie chłopiec. Te obrazy otoczone są bordiurą, gdzie także wykorzystano elementy roślinne i zwierzęce.
Zmiany w architekturze nastąpiły w początkach XII wieku i najwcześniej widoczne były na terenach północnej Francji, skąd powoli rozszerza się na teren całej Europy. Styl gotycki charakteryzuje się smukłymi i lżejszymi budowlami niż jego poprzednik. Półokrągłe łuki zostają wyparte przez ostry formy łuków, główne ściany stają się cieńsze, bowiem podpierane są przez przypory od zewnątrz. Wstawiano coraz większych rozmiarów okna, choć prawdziwy charakter oddawały strzeliste wieży zbliżające do boga. Materiałem budowlanym wciąż pozostawał kamień, choć pozornie został wypierany przez cegłę zwłaszcza w rejonie Europy środkowo-wschodniej. Nowy styl powstał w wyniku coraz doskonalszej znajomości rzemiosła budowniczego przez architektów, mistrzów rzemieślników w swej dziedzinie. Gotyk był pierwszym stylem, który stosowano nie tylko do budowli sakralnych, ale i tez do budynków świeckich, głownie użyteczności publicznej w postaci ratuszów, hal targowych itp.
W rzeźbiarstwie styl gotycki powracał do starożytności pokazując naturalną wielkość postaci ludzkiej. Powstają liczne Jezusa, postacie z biblii, modnym tematem staje się Madonna (Marii, Matki Bożej), protegował to zainteresowanie kult uwielbienia dla kobiet zwłaszcza wśród rycerzy, co odbiło się echem także wśród artystów. Malarstwo swój kunszt ukazywało w pięknie zdobionych witrażach, które dekorowały kościelne okna.
Najlepszymi przykładami budowli gotyckich są francuskie katedry; Notre Dame w Paryżu, katedry w Chartres, Reims i Amiens. Podobny zachwyt wywołuje katedra w Mediolanie we Włoszech. Ponadto we Włoszech i Belgii odnajdziemy wiele licznych świeckich budynków zachowanych w stylu m.in. pałac Dożów w Wenecji, Pallazzo Vecchio we Florencji, ratusz w Louvain, hale miejskie w Brugii
Na ziemie polskie styl gotycki dociera z opóźnieniem w XIII, a rozpowszechnił się w XIV wieku. Pierwszy budynek w stylu gotyckim na terenie polski jest katedra we Wrocławiu, zbudowana zburzeniu poprzedniczki w stylu romańskim przez Tatarów.
W XIV wieku powstają kościoły w stylu gotyckim w Krakowie: kościół Mariacki, kościół św. Katarzyny, kościół Bożego Ciała oraz katedra na Wawelu, którą przebudowano na styl gotycki. Wielki boom budowlany nastąpił za panowania Kazimierza Wielkiego. W XV wieku powstaje liczna grupa gotyckich kościołów w Gdańsku, z których największe wrażenie robi kościół N. P. Marii. Również w Polsce mamy przykłady budowli świeckich w stylu gotyckim są to ratusze w Toruniu i we Wrocławiu, oraz najdawniejsze zabudowania Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, czy pierwowzór Dworu Artusa w Gdańsku.
Z pośród wielu zachowanych rzeźb gotyckich na zainteresowanie zasługują pomniki nagrobkowe Piastów, z najstarszym nagrobkiem Henryka IV Probusa we Wrocławiu, najokazalszy jest nagrobek Kazimierza Wielkiego w katedrze wawelskiej.
Również w Polsce pojawia się moda na tematykę związaną z Madonną najbardziej okazałą jest Madonna z Krużlowej (w Małopolsce), pochodzące z początku XV wieku.
Aczkolwiek największe zasługi dla rzeźbiarstwa gotyckiego na ziemiach polskich miał Wit Stwosz. Wielki artysta, przyjeżdża do Krakowa w roku 1477 z Norymberg. W Krakowie zatrzymuje się blisko 20 lat, gdzie tworzył największe i najpiękniejsze dzieło swojego życia. Gdy skończył swoja prace powrócił do Norymbergii, ale jego bliscy pozostali w Polsce, jego syn Stanisław został snycerzem w Krakowie..
Najbardziej znanym dziełem Wita Stwosza, któremu poświęcił 12 lat swego życia jest rzeźba ołtarza w kościele Mariackim w Krakowie. Jest to przykład tzw. "ołtarza szafiastego", składającego się z trzech części.
W środkowej części przedstawił sceny "Zaśnięcie Marii Panny" na dole i jej "Wniebowzięcie" na górze.
Na pozostałych częściach artysta umieszcza pozostałe sceny z życia Marii Panny, są one przyozdobione wieloma postaciami, których twarze inspirował z pośród mieszczan krakowskich. Pełen podziw wzbudzają realistycznie przedstawione różnorodne postacie ludzi i ich przekaz uczuć, który przekonuje odbiorcę o ich autentyczności.
Kraków doceniając trud mistrza, zwalnia go od płacenia jakichkolwiek podatków na rzecz miasta. Jego sława wykroczyła poza granice królestwa polskiego, dostawał nowe liczne zlecenia jednym z nich był nagrobek Kazimierza Jagiellończyka.
