O ustroju państwa polskiego pomiędzy X a XIV stuleciem.

Przedmiotem poniższej pracy będzie próba omówienia ustroju średniowiecznego państwa polskiego. Szczególnie duży nacisk położony zostanie na pokazanie w jaki sposób, oraz kiedy, następowało przechodzenie od formy ustrojowej, zwanej monarchią patrymonialną, do monarchii stanowej. Tym samym, przedstawione zostaną warunki oraz okoliczności, które spowodowały, że państwo mające w dobie wczesnego średniowiecza, charakter wyłącznej własności panującego (bo w tym przecież tkwi istota monarchii patrymonialnej), stało się państwem stanowym, z wyraźnie zaznaczonymi grupami społecznymi (król, duchowieństwo, rycerstwo, mieszczaństwo, chłopi) oraz z równie wyraźnie nakreślonymi, ich prawami oraz obowiązkami wobec państwa.

Zacznijmy od przybliżenia najwcześniejszych dziejów państwa polskiego. Otóż, w okresie pomiędzy VIII a X stuleciem, na ziemiach rozpościerających się pomiędzy pasmami górskimi na południu (Karpaty oraz Sudety), a pomiędzy Morzem Bałtyckim na północy, doszło do ukształtowania się pierwszych struktur państwowych o charakterze plemiennym.

Z czasem, a konkretnie w drugiej połowie IX stulecia, na skutek bliskiego sąsiedztwa Morawian, wykrystalizowały się ostatecznie na ziemiach polskich, dwa wielkie państwa plemienne (mające prawdopodobnie w dużej mierze strukturę feudalną). Były nimi: państwo Wiślan oraz państwo Polan.

Państwo Wiślan (obecna Małopolska) około roku 877, zostało uzależnione od państwa wielkomorawskiego, a po jego upadku w roku 906, pozostawało w związku państwowym z Czechami. Z kolei państwo Polan, narodziło się w drugiej połowie IX wieku, na terenie dzisiejszej Wielkopolski. W drodze podboju wewnętrznego, Polanie jednoczyli pod swoją władzą kolejne plemiona polskie, narzucając im własną organizację państwową.

Ostatecznego dzieła jednoczenia plemion polskich we wczesnym średniowieczu, dokończył Mieszko I (960-992). Wywodził się on z polańskiej dynastii Piastów, i uznawany jest za pierwszego historycznego władcę państwa polskiego, panującego w latach 960-992.

Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że Mieszko I zbudował zręby polskiej średniowiecznej monarchii patrymonialnej. W tym momencie, pozwolę sobie na nieco bliższe dookreślenie czym w istocie owa monarchia była. Otóż, pod pojęciem monarchia patrymonialna rozumie się taką formę sprawowania władzy, w której panującego uważa się za właściciela państwa; ma on prawo dysponowania krajem i dzielenia jego terytorium pomiędzy swoich potomków, względnie pomiędzy inne wskazane przez siebie osoby. Taka forma ustrojowa, przetrwała na ziemiach polskich do czasów przejęcia władzy przez Władysława Łokietka (tj. do roku 1306), przy czym do roku 1138, czyli do wydania testamentu Bolesława Krzywoustego działała niemal bez zarzutu, zaś w późniejszym czasie, weszła w specyficzny dla siebie okres, okres rozbicia dzielnicowego.

Wracając do Mieszka I. Choć nie dane mu było przyjęcie korony królewskiej, to jednak poprzez chrzest oraz zawarcie związku małżeńskiego z księżniczką czeską Dobrawą w roku 966, Mieszko I wprowadził średniowieczną Polskę do zachodniego kręgu kultury chrześcijańskiej.

Po śmierci Mieszka I, na tron książęcy w Polsce wstąpił jego syn Bolesław Chrobry (992-1025). Usilne dążenia Bolesława Chrobrego do nadania Polsce statutu niezależnego państwa, zaowocowały w roku 1025. Wówczas to, syn Mieszka I, został koronowany na pierwszego w dziejach, króla polskiego. Koronacja utwierdziła prestiż ówczesnego państwa polskiego za jego granicami, jak również umacniała je wewnętrznie.

W latach 1025-1034 (z krótką przerwą w latach 1030-1032), na polskim tronie zasiadał syn Bolesława Chrobrego - Mieszko II, po nim zaś w latach 1039-1058, władzę sprawował Kazimierz Odnowiciel. Po śmierci Mieszka II nie udało się Kazimierzowi przejąć rządów zwierzchnich w kraju. Został on bowiem z Polski przepędzony. Dopiero dzięki pomocy militarnej oraz finansowej cesarza niemieckiego - Henryka III, Kazimierz na nowo odbudował państwo polskie, włączając w jego granice ziemię krakowską, Mazowsze, Wielkopolskę oraz Śląsk.

Kolejnymi polskimi władcami byli: Bolesław Śmiały (książę Polski w latach 1058-1076; król od roku 1076 do 1079); Władysław Herman (książę Polski w latach 1079-1102); aż wreszcie Bolesław Krzywousty (książę Polski w latach 1102-1138).

Początkowo (tj. od roku 1097 do roku 1107) Krzywousty panował na Śląsku, Małopolsce oraz w ziemi lubuskiej. Z czasem, przejął Wielkopolskę (swego brata Zbigniewa) oraz Mazowsze, będące w posiadaniu ojca. W okresie sprawowanych przez siebie rządów, Bolesław Krzywousty obronił kraj przed najazdem niemieckim, jak również włączył w ramy państwa - Pomorze Zachodnie.

Przed śmiercią, w roku 1138 władca podzielił tzw. testamentem Bolesława Krzywoustego, kraj pomiędzy swoich pięciu synów, tym samym zapoczątkowując wieloletnie rozbicie dzielnicowe w Polsce. Wbrew temu co mogłoby się wydawać, pierwszorzędną przesłanką towarzyszącą Krzywoustemu przy ustanawianiu zasad testamentu, było utrzymanie jedności państwa oraz ustrzeżenie swych synów przed walkami o schedę po śmierci ojca.

Testament Bolesława Krzywoustego wprowadzał zasadę pryncypatu oraz seniotaru. Ta pierwsza stanowiła, że w kraju będzie zawsze jeden książę zwierzchni, posiadający władzę najwyższą na tle innych książąt. Zaś zasada senioratu, oznaczała że księciem zwierzchnim będzie najstarszy przedstawiciel dynastii piastowskiej.

Najwyższą władzę wojskową w kraju wczesnopiastowskim sprawował książę lub król. Do jego obowiązków i prerogatyw należało także prowadzenie samodzielnej polityki zagranicznej oraz wewnętrznej.

Organem doradczym, działającym u boku księcia, bądź króla była rada (możnych). Składała się ona z urzędników, z których opiniami władca musiał się liczyć (np. w kwestii zawierania przez niego związku małżeńskiego). W czasie panowania Bolesława Chrobrego do rady wchodziło 12 osób.

Zgromadzeniem ludzi wolnych, biorącym udział w życiu publicznym monarchii patrymonialnej, był wiec. Wywodził się on z tradycji plemiennej, i miał charakter doradczy.

Wracając do panującego. Rzeczą ważną jest uświadomienie sobie z jakimi ograniczeniami, względnie przeszkodami musiał liczyć się książę lub król, chcąc sprawować swą władzę.

Po pierwsze: możni. Ich stosunek do osoby panującej był najczęściej dwulicowy. Z jednej bowiem strony, możni pragnęli wywierać wpływ na życie monarchii, zajmując ważne stanowiska oraz urzędy państwowe. Z drugiej zaś, w imię własnych osobistych korzyści oraz interesów, tworzyli przeciwko monarchom opozycje możnowładcze, inicjując w ten sposób rozbicie wewnątrz tworzącego się stanu.

Po drugie: koronacja. Jest rzeczą niezwykle istotną uświadomienie sobie, iż w dobie funkcjonowania monarchii patrymonialnej, koronacja nie była tożsama z koniecznością przejęcia przez osobę koronowaną, władzy zwierzchniej w kraju. Nie ulega natomiast najmniejszej wątpliwości, że korona królewska tak w kraju, ja i poza jego granicami, była swoistym symbolem. Podnosiła prestiż samego panującego, jak również państwa, na czele którego stał monarcha.

Po trzecie: polityka nadawania przez władców immunitetów. Upowszechniła się ona w średniowiecznym państwie polskim (począwszy od wieku XII). Nadając ludności immunitet, monarcha automatycznie zrzekał się części wpływów, zasilających dotychczas skarb państwa. Polscy średniowieczni władcy nadawali immunitety skarbowe oraz sądowe. Te pierwsze, zwalniały ludność wyróżnioną immunitetem, od danin i posług na rzecz dworu. Z kolei, immunitet sądowy, ograniczał lub całkowicie znosił sądownictwo książęce (lub królewskie) nad immunizowanym obszarem. Z czasem, immunitety zastąpione zostały przywilejami. Tak w przypadku tych pierwszych, jak i tych drugich, swoistą umową wiązali się ze sobą wystawca dokumentu, jak i potwierdzający jego treść, adresat. Polityka nadawania ludności we wczesnośredniowiecznej Polsce immunitetów, a w okresie późniejszym także i przywilejów, doprowadziła do kształtowania się społeczeństwa stanowego (XIII stulecie), a w konsekwencji do powstania monarchii stanowej.

W okresie istnienia na ziemiach polskich monarchii patrymonialnej, wykształciły się następujące stany społeczne: duchowieństwo, rycerstwo (szlachta), mieszczaństwo oraz chłopstwo. Duchowieństwo oraz rycerstwo (szlachta) najwcześniej stały się stanami uprzywilejowanymi, duchowieństwo bowiem już w wieku XIII, cieszyło się własnym sądownictwem stanowym. Wkrótce do duchowieństwa dołączyła także i szlachta.

W monarchii patrymonialnej osoby sprawujące wysokie stanowiska dworskie, były jednocześnie osobami piastującymi godności w administracji państwowej. Tak bowiem oto nie istniała wyraźna różnica pomiędzy urzędami dworskimi a państwowymi.

W hierarchii urzędniczej najwyżej stał komes nadworny. Do jego obowiązków należało: zarządzanie dworem, zastępstwo panującego w kwestiach zarządzania państwem, oraz sprawowanie sądownictwa, jak również (w okresie późniejszym) dowodzenie wojskiem. Na marginesie, ta ostatnia kompetencja komesa, stała się z czasem, pierwszorzędnym obowiązkiem urzędnika, zwanego wojewodą. Kolejnym ważnym urzędem dworskim, był urząd kanclerza. Do jego kompetencji należało prowadzenie korespondencji książęcej. Skarbnik z kolei, zajmował się nadzorem skarbowym oraz archiwami. Część uprawnień skarbnik przejął on mincerza, który z urzędnika skarbowo-podatkowego, przekształcił się w opiekuna monarszej mennicy. Inne stanowiska urzędnicze na dworze to: stolnik, koniuszy, cześnik oraz łowczy.

Wraz ze śmiercią Bolesława Krzywoustego nastąpiła wyraźna rozbudowa aparatu urzędniczego. Dotychczasowym urzędnikom zaczęto przydawać zastępców (np. stolnikowi - podstolnika).

Zmiany następowały także na szczeblach administracji lokalnej. Do roku 1138, monarchia była podzielona na następujące prowincje: poznańską, gnieźnieńską, krakowską, sandomierską, śląską, mazowiecką, kujawską, łęczycko-sieradzką i pomorską. W obrębie każdej z prowincji, występowały okręgi grodowe, czyli kasztelanie. Na czele prowincji stali namiestnicy, zaś na czele kasztelani - kasztelani, zwani też komesami grodowymi. Kasztelani sprawowali władzę administracyjną, sądowniczą oraz wojskową na podległym im obszarze.

Pierwsze urzędy ziemskie, zaczęły pojawiać się wraz z początkiem rozbicia dzielnicowego. Każda z ziem wykazywała w tym względzie (tworzenia hierarchii urzędów dzielnicowych), dużą odmienność oraz duże zróżnicowanie na tle innych ziem. Sytuację tę, komplikował dodatkowo fakt, że część urzędów dotychczas centralnych, zmieniała swoją rangę, stając się w okresie rozbicia urzędami dzielnicowymi.

Jednym z najistotniejszych obowiązków należących do panującego, było zapewnienie państwu bezpieczeństwa, a w przypadku zagrożenia zbrojnego - obrona granic kraju. Bezpieczeństwa granic miały strzec grody oraz ufortyfikowane miasta.

Tak w grodach, miastach, jak i u boku monarchy, stale przebywali członkowie drużyny. Wszystkie drużyny, korzystały z opieki rządzącego, i były podzielone na młodsze oraz starsze. O przynależności do konkretnej drużyny decydowało posiadane doświadczenie wojskowe, jak również godność obywatelsko-społeczna. Z nadejściem wieku XII, z drużyny starszej pozostał jedynie hufiec nadworny-monarszy. Z kolei, już w II połowie XI stulecia, w państwie polskim wprowadzono zasadę, iż rycerstwo jest zobowiązane do konnego oraz zbrojnego stawiania się na wyraźne żądanie panującego, spowodowane zbliżającą się wojną. Kolejne zmiany w kwestiach średniowiecznej wojskowości, zaszły w czasach rozbicia dzielnicowego.

Poza rycerstwem do udziału w obronie kraju angażowano także wczesnopiastowskie mieszczaństwo oraz chłopów. Mieszczanie mieli w czasie wojny obowiązek obrony miejskich murów. Chłopi zaś, uczestniczyli we wznoszeniu oraz naprawie grodów.

W kontekście gospodarczym na społeczeństwie (zwłaszcza na chłopach) spoczywał obowiązek dostarczania danin w naturze, jak również świadczenia wszelkiego rodzaju posług (a więc np. wspomniany wyżej udział we wznoszeniu oraz reparowaniu możnowładczych grodów, zamków, fortów czy zaopatrywanie możnowładców w środki transportu). Istniały także zobowiązania o charakterze służebnym. Polegały one na tym, że wsie posiadające swoje specjalizacje miały obowiązek dostarczania na dwór określony produkt, w zamian za możliwość zwolnienie ze wszystkich pozostałych zobowiązań (danin i posług).

Polityka nadawania przez polskich władców immunitetów stanowych, zaowocowała likwidacją wielu cennych regaliów (np. górniczego, targowego czy ziemskiego). Królowie i książęta, utrzymali natomiast uprawnienia mennicze, polegające na prawie do bicia monety, organizacji pracy mennicy, określaniu nominału czy kursu monety.

W okresie istnienia patrymonialnego państwa piastowskiego, konsekwentnie zwiększała się liczba ziem stanowiących własność monarszą, a co za tym idzie, dotychczasowe daniny i posługi, skutecznie zamieniano na świadczenie w postaci renty gruntowej.

Wydatki księcia bądź króla wciąż tożsame były z wydatkami monarchii.

Sądownictwo było jedną z najistotniejszych kompetencji panującego w czasach wczesnopiastowskich. Książę bądź król, byli bowiem najwyższymi w państwie sędziami.

W XII stuleciu pojawił się odrębny urząd - sędzia dworski. Jego zastępcą był zaś podsądek. Wszelkie sprawy tzw. wywołane sądził sąd monarszy. Z kolei, sprawy rycerstwa z tytułu przestępstw popełnionych przeciwko krajowi lub monarsze, sprawy o ziemie, czy o regalia, rozstrzygał jedynie sąd książęcy.

Obok sądu monarszego, istniał w państwie wczesnopiastowskim także sąd kasztelański. Wydawał on wyroki we wszystkich sprawach, które nie były zastrzeżone dla sądu książęcego. W palecie sankcji wykorzystywanych przez sąd kasztelański, znajdowały się kary najsurowsze, jak pozbawienie oskarżonego życia czy mienia.

Obok wyżej opisanych sądów, przed wykrystalizowaniem się sądownictwa stanowego, istniał jeszcze branżowy, bo jarmarczny - sąd targowy.

Z nadejściem XIII stulecia, na podstawie obowiązującego prawa kanonicznego, wyroki zaczęły wydawać sądy kościelne. W pierwszej instancji wyrok wydawał archidiakon. Z czasem od jego decyzji można się było odwołać do oficjała (desygnowanego na to stanowisko przez biskupa), a następnie do metropolity.

Swoistą formą sądownictwa kościelnego, przeznaczoną do walki z herezją, były sądy inkwizycyjne.

Sądy ławnicze orzekały w oparciu o prawo niemieckie. Sądy te funkcjonowały tak na wsiach, jak i w miastach. Do sądu ławniczego miejskiego wchodził wójt i ławnicy, zaś do sądu ławniczego wiejskiego, sołtys z ławnikami. Wójtów i sołtysów sądził sąd leński.

Jak już wyżej wspomniano, decyzją Bolesława Krzywoustego, z roku 1138, o podziale państwa pomiędzy synów, zainicjowano w Polsce etap tzw. rozbicia dzielnicowego. Trwało ono niemal dwa wieki, i dopiero z wstąpieniem na tron książęcy Władysława Łokietka, stworzyło szansę na ponowne zjednoczenie rozbitego na poszczególne, partykularne ziemie, państwa. W czasie trwającego w kraju rozbicia, doszło jednak do istotnej zmiany. Ukształtowały się bowiem społeczne stany, coraz wyraźniej krystalizowały się ich przywileje, a państwo - choć rozbite, przygotowywało się do zmiany ustroju. Zmiana ta dokonała się ostatecznie z momentem koronacji Łokietka w roku 1320, kiedy to przywrócono państwu nazwę Królestwo Polskie, i kiedy nadano mu formę ustrojową, opartą na zasadach średniowiecznej monarchii stanowej.

Spróbujmy w tym miejscu nakreślić podstawowe elementy, charakterystyczne dla polskiej monarchii stanowej wieku XIV.

Po pierwsze: stany. Począwszy od roku 1320, konsekwentnemu zwiększaniu ulegał wpływ polskich stanów uprzywilejowanych na sprawowanie władzy w Królestwie. Podczas gdy stany uprzywilejowane zyskiwały coraz większy udział w rządzeniu państwem, monarcha, ten przynależny mu dotąd wpływ na władzę tracił.

Po drugie: funkcjonowanie urzędów centralnych oraz lokalnych. Zwiększaniu udziału stanów uprzywilejowanych w życiu politycznym kraju, towarzyszyło tworzenie nowych urzędów o charakterze lokalnym-stanowym. Tym samym, w kraju rodził się dualizm sprawowania władzy. Obok instytucji oraz urzędów o charakterze państwowym, rozwijały się urzędy o charakterze stanowym.

Po trzecie: oderwanie państwa od panującego. Państwo polskie w XIV wieku nie było już (jak w okresie wczesnopiastowskim) własnością monarszą. Wręcz przeciwnie. Król nie występował z pozycji właściciela ziem, którymi rządził, a jedynie z pozycji suwerena. Nie miał już prawa mówić i myśleć: w mym państwie jestem niezależny, od nikogo nie zależę. Miał natomiast obowiązek mówić i myśleć: państwo, którym rządzę, jest niezależne, od nikogo nie zależy, gdyż składa się z ziem historycznie polskich. Nastąpiła więc zmiana z "ja-król", na "ono-państwo". Interes zaś patrymonialny-monarszy, wyparty został przez czynnik publiczno-prawny, a prościej przez szeroko rozumiane dobro kraju.

Kolejne etapy jednoczenia ziem Królestwa Polskiego po okresie rozbicia dzielnicowego:

- rok 1320 - w skład jednoczącego się państwa polskiego wchodziły: Małopolska, Wielkopolska, ziemia sieradzka, łęczycka, część Kujaw

- rok 1329 - Krzyżacy zajmują ziemię dobrzyńską, a w roku 1332 także Kujawy

- rok 1331 - niemal cały Śląsk znalazł się pod zwierzchnictwem czeskim

- lata 1335-1339 - król czeski Jan Luksemburczyk zrzekł się pretensji do tronu polskiego, Kazimierz Wielki zaś praw do Śląska, poza tym strona polska uzyskała uznanie przez stronę czeską, jej praw do Mazowsza

- rok 1343 - pokojem wieczystym w Kaliszu ustanowiono, że w posiadaniu Zakonu Krzyżackiego, w charakterze wieczystej jałmużny pozostają Pomorze Gdańskie oraz Ziemia Chełmińska, zaś do Polski powracają Kujawy i Ziemia Dobrzyńska

- rok 1349 - Kazimierz Wielki przejął Ruś Halicko-Włodzimierską ze Lwowem, Haliczem, Brześciem i Włodzimierzem

- rok 1366 - przejęcie przez stronę polską ziemi bełskiej oraz chełmskiej, jak również części Wołynia, Podola i Polesia

- rok 1430 - bezpośrednie włączenie Podola do Polski.

W zjednoczonym Królestwie Polskim podstawową jednostką podziału terytorialnego była ziemia. Była ona tożsama z dotychczasowym księstwom dzielnicowym. Z kolei, te byłe dzielnice, w których w dobie jednoczenia ziem polskich, przetrwał urząd wojewody (oraz związana z nim administracja), zaczęto nazywać województwami. Do połowy XV stulecia, w Królestwie Polskim utrzymał się podział województw na kasztelanie, które z czasem zastąpiono powiatami. Na marginesie pierwsze powiaty funkcjonowały na ziemiach polskich już na przełomie XIV i XV stulecia, niemniej jednak pełniły one wówczas rolę okręgów sądowych oraz skarbowych. W okresie istnienia monarchii stanowej, powiaty były okręgami administracyjnymi, z funkcjonującą w nich kadrą urzędniczą. Powiaty dzieliły się na generalne i grodowe.

W praktyce podział kraju na ziemie oraz województwa, przedstawiał się w następujący sposób: Małopolska - województwo krakowskie i sandomierskie, Wielkopolska - województwo poznańskie oraz ziemia wschowską i ziemia kaliska, województwo łęczyckie i sieradzkie wraz z ziemią wieluńską oraz z Kujawami dzieliły się na: województwo brzesko-kujawskie, województwo inowrocławskie oraz na ziemię dobrzyńską.

Na czele Królestwa Polskiego od roku 1320, stał monarcha sprawujący swą władzę z tzw. bożej łaski. W toku jednoczenia kraju, autorytet króla ulegał wzmocnieniu. Teoretycznie panujący posiadał pełnię władzy, praktycznie władzę tę ograniczały przywileje stanowe, nadawane stanom przez kolejnych królów, w akcie ich nieprzymuszonej woli.

W ręku panującego znajdował się zarząd państwem. Była to kompetencja monarsza najdłużej przez kolejnych władców utrzymywana, oraz najbardziej samodzielna.

Przez cały okres trwania monarchii stanowej, król pełnił funkcję zwierzchnika administracji państwowej. Niemniej jednak, z upływem czasu jego kompetencje w zakresie nominowania urzędników, zostały znacznie ograniczone. Szczególnie mocno dało się odczuć ograniczenie wpływu królewskiego na wybór urzędników ziemskich. Po części zmniejszenie kompetencji monarszych w zakresie nominacji urzędniczych, wynikało także z dożywotności stanowisk.

Utrzymały się dotychczasowe uprawnienia panującego w zakresie wymiaru sprawiedliwości. Król był wciąż najważniejszym z sędziów, a co za tym idzie, miał prawo wywołania przed swe oblicze, oraz rozstrzygnięcia każdej ze spraw.

W czasach funkcjonowania na ziemiach polskich monarchii stanowej, królowie posiadali także kompetencje ustawodawcze. Wydawali statuty oraz uniwersały, zaś ich edykty wymagały aprobaty królewskiej rady.

Wreszcie, nie należy także zapominać o tym, że król reprezentował państwo polskie na forum zewnętrznym. Był odpowiedzialny za polską politykę zagraniczną. Tylko przy zawieraniu, a właściwie sygnowaniu aktów i porozumień międzynarodowych, wymagana była obecność oraz zgoda przedstawicielstw stanowych. W posiadaniu monarchów pozostawały królewszczyzny.

Do śmierci Kazimierza Wielkiego, tj. do roku 1370, obowiązywała w Polsce zasada dziedziczenia tronu. Ponieważ Kazimierz Wielki zmarł nie pozostawiając po sobie męskiego potomka, tron przeszedł w ręce władającej Węgrami, dynastii Andegawenów. Przejęcie władzy przez Andegawenów nie było dziełem przypadku. Tak bowiem oto, jeszcze za życia w roku 1339, podczas zjazdu w Wyszehradzie, Kazimierz Wielki ustalił z Andegawenami, iż na wypadek swej bezpotomnej śmierci to oni, przedstawiciele dynastii rządzącej Węgrami, przejmą tron Polski (była to cena poparcia przez Andegawenów polityki zagranicznej prowadzonej przez Kazimierza Wielkiego). Postanowienia z Wyszehradu Kazimierz Wielki potwierdził raz jeszcze, a mianowicie w roku 1369.

W momencie zawierania przez Kazimierza Wielkiego z Andegawenami porozumienia wyszehradzkiego, król był przekonany, że nigdy nie nastąpi moment jego wprowadzenia w życia. Kazimierz wierzył, że doczeka męskiego potomka. Niemniej jednak kiedy czas mijał, a syn się nie rodził, Kazimierz postanowił scedować prawa do tronu, na swego wnuka Kaźka Słupskiego. W tym celu adoptował wnuka, a następnie w swym testamencie zapisał mu w spadku ziemię łęczycką, sieradzką oraz dobrzyńską.

Starania Kazimierza Wielkiego na nic się zdały. Andegawenowie przejęli tron polski w roku 1370. Tym samym Królestwo Polskie i Węgry, związane zostały unią personalną. Król Ludwik Andegaweński zmarł w roku 1382, także nie pozostawiając po sobie męskiego potomka. Niemniej jednak, obawiając się losu Kazimierza Wielkiego, zapewnił on przed swoją śmiercią prawo do dziedziczenia tronu, dla jednej ze swych córek.

Po trwającym dwa lata bezkrólewiu, w roku 1384, królem Polski została córka Ludwika - Jadwiga. Uroczysta koronacja odbyła się w Katedrze na Wawelu. Możnowładztwo Małopolski na męża dla królowej Jadwigi, wybrało księcia Wielkiego Księcia Litewskiego - Władysława Jagiełłę.

Konsekwencją wspomnianego wyboru było przystąpienie Królestwa Polskiego do unii z Wielkim Księstwem Litewskim. Warunki unii podpisano w roku 1385, w Krewie. W roku 1386, po zawarciu małżeństwa z Jadwigą oraz po przyjęciu chrztu, Jagiełło został królem Polski. Prawo do zasiadania na polskim tronie przez Władysława Jagiełłę, zostało potwierdzone po śmierci królowej Jadwigi w roku 1399.

Król Władysław zmarł w roku 1434. Jego następcą został Władysław. Niemniej jednak, przez wzgląd na małoletniość królewicza, władza znajdowała się w ręku królewskiej rady. Sześć lat później, tj. w roku 1440, Władysław został obrany królem na Węgrzech. W 1444 roku stracił życie w bitwie pod Warną. Od miejsca jego śmierci, nadano mu przydomek Warneńczyk.

Kończąc swoje rozważania pragnę zwrócić uwagę na istotne zmiany, jakie zaszły w Królestwie Polskim, w momencie wprowadzenia ustroju stanowego.

Po pierwsze: rada królewska. Znana jeszcze z czasów monarchii patrymonialnej, w dobie monarchii stanowej, zmieniła się w izbę wyższą parlamentu. Zanim to jednak nastąpiło, rada wciąż pełniła funkcję doradczą w państwie. Osoby wchodzące w skład rady, pochodziły z wyłącznej nominacji królewskiej. Do monarchy należało także prawo odwoływania pojedynczego członka rady lub całego jej składu. W XV stuleciu zdarzało się, że panujący różnicował urzędników zasiadających w radzie, dzieląc ich na mniejszych (młodszych) oraz większych (starszych) panów.

Znaczenie rady ewoluowało i zmieniało się w kierunku zwiększania posiadanych przez nią uprawnień. Członkowie rady wywierali wpływ na decyzje najwyższej rangi podejmowane w kraju. Zasiadali w sądzie królewskim. A od roku 1422, czyli od wydania przez króla Władysława Jagiełłę przywileju czerwińskiego, monety mogły być bite w mennicy jedynie po wyrażeniu na to stosownej zgody przez członków rady.

Po drugie: urzędy. W okresie istnienia monarchii stanowej, w kraju zwiększyła się liczba urzędów o charakterze centralnym. Nierzadko wzrost liczby urzędów centralnych, powodował likwidację stanowisk dzielnicowych. Urzędy centralne dzieliły się na koronne i nadworne.

Kancelaria królewska. Na jej czele stał kanclerz oraz podkanclerzy krakowski. Ten ostatni, w II połowie XIV stulecia był tytułowany podkanclerzym Królestwa Polskiego. Tak kanclerz, jak i podkanclerzy troszczyli się o sprawne i kompetentne funkcjonowanie kancelarii, o korespondencję dyplomatyczną, o wystawiane przywileje, oraz o inne akta oraz dokumenty dotyczące prawidłowego funkcjonowania państwa.

Podczas gdy urząd skarbnika stopniowo zanikał (głównie w końcu XIV wieku), tak urząd podskarbiego krakowskiego stopniowo ewoluował. Początkowo został on przemianowany na podskarbiego królewskiego, a następnie na podskarbiego koronnego. Jego kompetencje zostały utrzymane. Pałał się więc podskarbi opieką nad królewską mennicą, archiwum oraz skarbem. Rachunki prowadził podskarbi nadworny.

Z nadejściem połowy wieku XIV, zarząd dworem powierzono marszałkowi dworu. Do jego kompetencji należało także nadzorowanie oraz sądownictwo nad dworzanami. Z czasem marszałek dworu zaczął też pełnić funkcję mistrza ceremonii na zamku królewskim.

W okresie istnienia państwa stanowego wykształciły się także urzędy ziemskie. Dzieliły się one na urzędy dygnitarskie oraz na niższe urzędy ziemskie. Od roku 1384 prawo piastowania wspomnianych urzędów, mieli niemal wyłącznie posesjonaci ziemi, której urząd dotyczył.

W hierarchii urzędów ziemskich najwyższe miejsce (od połowy wieku XIII) zajmował kasztelan krakowski, po nim zaś wojewodowie. Do kompetencji wojewody należało: przewodniczenie w obradach sejmiku elekcyjnego, przewodzenie radzie panów województwa, dowodzenie oddziałami pospolitego ruszenia, jurysdykcja nad ludnością żydowską, nadzorowanie miast, ustalanie cen na towary produkowane w danym mieście. Z kolei kasztelan, choć pozbawiony swych dotychczasowych kompetencji skarbowych, oraz większości uprawnień z zakresu sądownictwa i administracji, miał obowiązek doprowadzania do wojewody jednostek pospolitego ruszenia z nadzorowanej przez siebie kasztelani. Na terenie Kujaw, z końcem wieku XIV, koniuszowie przekształcili się w kasztelanów, wchodząc tym samym do rady królewskiej.

Podkomorzy nadal pełnił funkcję sędziego ziemskiego, oraz inne obowiązki z zakresu sądownictwa. Pozostałe urzędy sądowe to: podsądek, pisarz ziemski, jak również woźny sądowy.

Do niższych urzędów ziemskich zaliczyć należy: chorążego oraz wojskiego - posiadających kompetencje o charakterze wojskowym, oraz urzędy honorowe: stolnika, podstolego, cześnika, podczaszego, łowczego i miecznika.

Ewoluował także w czasach państwa stanowego urząd starosty. Urząd ten powierzano jedynie Polakom, a jego specyfika polegała na całkowitej zależności od króla. Starosta był bowiem reprezentantem królewskim w danej ziemi, jak również wykonywał na niej wszelkie obowiązki należące do panującego (oczywiście w charakterze jego zastępcy). Prowincjami dowodzili starostowie generalni: wielkopolski, ruski i podolski. W Małopolsce nie urzędował ani starosta generalny, ani starostowie ziemscy. Ich kompetencje przejęli bowiem: justycjariusze, wielkorządcy i burgrabiowie.

Po trzecie: sejmy. Wraz z przekształceniem się monarchii patrymonialnej w monarchię stanową, swoją dotychczasową specyfikę utracił wiec. Tak bowiem oto, w dobie kształtowania się stanów, wiece zastąpione zostały zjazdami. Biorąc udział w zjeździe wyrażano swoje zainteresowanie losami Królestwa, a także aktywnie włączano się w życie społeczne i polityczne kraju. Zjazdy dzieliły się na międzydzielnicowe, oraz na dzielnicowe. Początkowo brali w nich udział biskupi, komesi, szlachta. Z czasem dołączyli do nich także reprezentanci miast oraz kapituł katedralnych. Tym samym, z biegiem lat zjazdy przekształciły się w pierwsze sejmy.

Zjazdem o charakterze ogólnopaństwowym był sejm walny. Namiastką sejmu walnego były zjazdy organizowane w czasach Władysława Łokietka. Faktycznie jednak, do zwołania pierwszego sejmu walnego, doszło po śmierci króla Ludwika Andegaweńskiego (w czasie bezkrólewia 1382-1384). Sejmy walne upowszechniły się w czasach Władysława Jagiełły. Zwoływano je raz na rok, najczęściej do Piotrkowa. Decyzje podjęte na sejmie walnym pod nieobecność panującego, były w okresie późniejszym przez tegoż króla zatwierdzane.

Podczas zjazdów prowincjonalnych, organizowanych przez całe XIV stulecie, zajmowano się ustawodawstwem. Zjazdy te nosiły nazwę sejmów generalnych.

W wieku XIV ewoluował zjazd (wiec) dzielnicowy. Początkowo (po roku 1320) wyłoniły się z niego: sąd wiecowy oraz rada panów, z czasem zaś sejmiki ziemskie (jako że rada panów zajmowała się ustawodawstwem oraz prowadzeniem polityki lokalnej).

Reasumując: przez cały wiek XIV oraz XV zbierały się w Królestwie Polskim następujące rodzaje zjazdów: sejm walny, sejmy prowincjonalne (generalne) oraz sejmiki ziemskie. Nie były one w żaden sposób sobie wzajemnie podporządkowane, tym samym, pod względem formalnym były równorzędne.

Po czwarte: sądownictwo. W XIII wieku, miejsce dotychczasowych sądów nadwornych, zajęły sądy ziemskie oraz sądy (ziemskie) wojewódzkie. Ponieważ zmianie uległy kompetencje starosty generalnego, część jego dotychczasowych obowiązków przejął, utworzony w XIV stuleciu - sąd grodzki starościński. Z końcem tegoż stulecia (XIV), zaczął też sądzić sąd podkomorski. Rozstrzygał on spory graniczne polskiej szlachty. Urzędnikiem sądowym sądu podkomorskiego był podkomorzy, bądź komornik.

Kończąc pragnę zauważyć, iż najistotniejszą różnicą pomiędzy ustrojem patrymonialnym a stanowym, był sposób pojmowania i traktowania samego państwa. Podczas gdy w monarchii patrymonialnej, było ono (państwo) wyłączną własnością panującego, tak w monarchii stanowej, było ono własnością całego społeczeństwa, którego członkiem był także i król. W monarchii stanowej poszczególne reprezentacje, popularnie zwane stanami, dzieliły się z panującym nie tylko władzą, ale nade wszystko odpowiedzialnością za losy oraz byt Królestwa.

Monarchia patrymonialna odpowiadała charakterowi państwa wczesnośredniowiecznego oraz wczesnopiastowskiego. Niemniej jednak, już w czasach przezwyciężania rozbicia dzielnicowego, stawała się przeżytkiem. Zarysowywały się pierwsze zmiany. Ostateczne zjednoczenie ziem polskich w dobie panowania Władysława Łokietka, a później Kazimierza Wielkiego, stało się bezpośrednim impulsem do wdrożenia w życie nowego ustroju, a konkretnie monarchii stanowej. Wymagały tego czasy, wymagał tego postęp (polityczny, ustrojowy czy społeczny).

Tak więc, przejście od monarchii patrymonialnej do stanowej, było naturalną koleją rzeczy, dowodziło cywilizacyjnego rozwoju oraz zmian na wielu płaszczyznach funkcjonowania państwa polskiego w średniowieczu.