Pierwsze państwa słowiańskie i początki państwa polskiego

1. Pochodzenie Słowian

Wciąż odradzają się wątpliwości, gdzie dokonał się historyczny proces wyodrębnienia się naszych praprzodków w słowiańską grupę językową. Jedni uczeni, jak na przykład J. Rozwadowski, K. Moszyński, H. Ułaszyn oraz H. Łowmiański dopatrywali się prakolebki Słowian w Azji lub we wschodniej Europie. Inni uczeni - J. Kostrzewski, T. Lehr - Spławiński, J. Czekanowski w dorzeczu Odry i Wisły, a więc na terenie późniejszej Polski. Jeszcze inni badacze - W. Hensel, J. Gąssowski - upatrywali prasiedziby Słowian na większym obszarze między Odrą, a środkowym Dnieprem. Najważniejszym dowodem za zachodnim pochodzeniem Słowian, niezależnie od tego czy sytuuje się ich pierwotne siedziby między Odrą a Wisłą czy też między Odrą a Dnieprem są ślady kontaktów językowych grupy słowiańskiej z grupami językowymi germańską, bałtyjską, iliro - wenecką i irańską. Brak natomiast w językach słowiańskich zapożyczeń ugrofińskich przemawiałby przeciwko wschodniej etnogenezie naszych przodków. Zwolennicy tezy zachodniej zwracali ponadto uwagę na cis i bluszcz, występujące jedynie w dorzeczu Wisły i Odry, gdy tymczasem nazwy tych roślin są wspólne w niemal wszystkich językach słowiańskich, a więc wywodziłyby się jeszcze z okresu prasłowiańskiego, poprzedzającego rozejście się Słowian z ich prasiedziby i powstanie w konsekwencji tego odrębnych języków słowiańskich.

Zwolennicy tezy wschodniej zwracają natomiast uwagę, że buk i jawor, rosnące pierwotnie w Europie zachodniej i środkowej, mają w językach słowiańskich nazwy zapożyczone. Oznaczałoby to, że Słowianie początkowo drzew tych nie znali, skoro nie mieli na nie własnych określeń. W związku z tym mieszkaliby pierwotnie poza strefą ich występowania, czyli na wschodzie. Zwraca się również uwagę na to, że spośród wielkich rzek słowiańskich tylko Wisłę pisarze starożytni określali jej dzisiejszą nazwą, gdy dla innych mieli nazwy odmienne od obecnych, co mogłoby dowodzić dużej stabilizacji etnicznej w jej obrębie. Wzmianka greckiego historyka Herodota z V w. p.n.e. o Neurach mieszkających na północ od irańskich Scytów, identyfikowanych zgodnie ze Słowianami, świadczy o wczesnym zasiedleniu przez Słowian ziem ruskich, czy też południoworuskich.

2. Pierwsze państwa słowiańskie

Na terytorium zachodniej części państwa tureckich Awarów powstało około 623 r. państwo Samona. Była to pierwsza słowiańska organizacja państwowa. Kupiec frankoński Samo stanął na czele słowiańskiego powstania przeciwko Awarom. Powstanie to zakończyło się sukcesem i na wyzwolonych terenach powstała organizacja państwowa, na czele której stanął Samo. Państwo to nie przetrwało jednak swego twórcy. Po jego śmierci około 660 r. rozpadło się na mniejsze części.

Plemiona morawskie zostały zjednoczone przez Mojmira około 830 r. Jego następca Rościsław chcąc przyjąć chrzest zwrócił się z prośbą o misjonarzy do cesarza bizantyjskiego. Obawiał się bowiem, że ewentualna chrystianizacja ze strony kościoła niemieckiego uzależniłaby jego państwo od Niemiec. W 863 do Państwa Wielkomorawskiego przybyli zatem dwaj greccy misjonarze Cyryl i Metody. Nauczali oni w języku słowiańskim. Popularność Cyryla i Metodego na Morawach wywołała niezadowolenia rywalizujących z nimi hierarchów Kościoła niemieckiego. Metody został uwięziony i oskarżony o herezję. Interwencja papieska doprowadziła do jego uwolnienia. Jednakże po śmierci Metodego w 885 r. jego uczniowie zostali wypędzeni z Państwa Wielkomorawskiego i udali się do Bułgarii, gdzie kontynuowali naukę w języku słowiańskim. Kolejny władca Wiekich Moraw - Świętopełk znacznie rozszerzył terytorium swego państwa. Pod jego władzą znajdowały się: tereny serbołużyckie Morawy, Czechy, Część Panonii, Państwo Wiślan, Śląsk. Państwo Wilkomorawskie zostało rozbite przez najazd Węgrów w 906 r.

Czechy powstały na gruzach Państwa Wielkomorawskiego. Założycielem państwa był Bożywoj pochodzący z rodu Przemyslidów. Czesi władali Kotliną Czeską, Śląskiem, a po klęsce Węgrów nad Lechem Czesi zajęli Słowację i Morawy, następnie zawładnęli krajem Wiślan. W 929 r. Czechy popadły w zależność od Niemiec i zmuszone były płacić trybut władcom niemieckim

Wśród plemion ruskich istniały dwa najważniejsze ośrodki państwowotwórcze: w południowej części Rusi w Kijowie nad rzeką Dniepr oraz na północy nad Jeziorem Ilmeń w Nowogrodzie Wielkim. W drugiej połowie IX w. oba te miasta zostały zajęte przez pochodzące ze Szwecji plemiona normańskich Waregów. Waregowie organizowali na tereny ruskie wyprawy handlowe i łupieżcze. Oleg - przedstawiciel normańskiej dynastii Rurykowiczów, która wcześniej zajęła Nowogród Wielki objął władzę w Kijowie i przeniósł tam stolicę państwa. W 988 r. władca Rusi Włodzimierz Wielki przyjął chrzest za pośrednictwem Bizancjum.

3. Prehistoria ziem polskich

Najwcześniejsze ślady paleolitycznego człowieka zachowały się na ziemiach polskich na terenie Górnego Śląska w Raciborzu - Studziennej i w Bieńskowicach niedaleko Raciborza, a nadto w Piekarach pod Krakowem i w jaskiniach ojcowskich. Płaskie odłupki, jakich używał on do krajania i skrobania skłaniały niektórych archeologów do łączenia tych znalezisk z kulturą lewaluaską. W młodszym paleolicie odnaleziono na terenach polski ślady kultur: oryniackiej (Góra Puławska nad Wisłą obok Puław), szeleckiej (tereny Górnego Śląska) magdaleńskiej i jerzmanowickiej (jaskinie ojcowskie). Charakterystyczne dla młodszego paleolitu na ziemiach polskich było pojawienie się ludzi o wyższym stopniu inteligencji, pod względem antropologicznym znacznie zbliżonych do współczesnych mieszkańców naszego kontynentu. Obróbka krzemienia wykazuje dużo wyższy poziom techniczny. Umiejętne odłupywane cienkie płytki krzemienia nadawały się nie tylko na noże i skrobaki, czy jako groty myśliwskie, ale służyły również do obrabiania kości, rogu i drewna, które stały się szeroko stosowanym tworzywem do wyrobu sprzętu łowieckiego. W tym okresie wynaleziono wyrzutnie oszczepów oraz łuki. W okresie mezolitu na ziemiach polskich powstała kultura komornicka i janisławicka, dla których charakterystyczne były wyroby z drobnych odłupków krzemiennych i obsydianowych. Były to tzw. narzędzia mikrolityczne. Z okresu mezolitu znany tez jest rodzaj odkrywkowej kopalni krzemienia znaleziony w Orońcu koło Radomia.

W pierwszym okresie neolitu napłynęły na ziemię polskie od południa znad Dunaju dwie fale osadników, którzy przynieśli ze sobą znajomość rolnictwa oraz hodowli owiec. Hodowla bydła rogatego i trzody chlewnej od samego początku wykazywała cechy rodzime. Wtedy też powstały na terenach polskich kultury ceramiki wstęgowej rytej oraz ceramiki wstęgowej kłutej. W środkowym okresie neolitu powstała na ziemiach polskich kultura kręgu lendzielskiego. W tym samym czasie na obszarze Polski środkowej i północnej pojawiła się kultura pucharów lejkowatych, którą cechował znaczny stopień rozwoju hodowli i rolnictwa. Na temat jej pochodzenia istnieją w nauce rozbieżne opinie.

W trzecim okresie neolitu rozwinął się na terenie Polski południowej odłam kultury ceramiki wstęgowej w postaci tzw. ceramiki promienistej. Na południu Polski rozwijało się osadnictwo kultury pucharów lejkowatych, wywierając trwały wpływ na gospodarcze oblicze naszych ziem, a niosące ze sobą umiejętność posługiwania się radłem. Od zachodu nadciągnęła fala osadnictwa kultury amfor kulistych. Na szczególna uwagę zasługuje jednak tzw. kultura ceramiki sznurowej. Jej zawdzięczamy bowiem prawdopodobnie znajomość hodowli konia.

W ciągu epoki brązu Śląsk i Wielkopolska znalazły się w zasięgu kultury unietyckiej, którą cechowało szerokie stosowanie brązu, s także znaczne zróżnicowanie społeczne. Równocześnie w północnej części Wielkopolski, na Pomorzu gdańskim, Kujawach i Mazowszu rozwinęła się kultura iweńska. Około XVI w. p.n.e. na podłożu kultury unietyckiej, a pod wpływem naddunajskiej kultury mogiłowej, wykształciła się w Polsce zachodniej kultura nazwana przedłużycką. Równocześnie wykształciła się kultura trzciniecka, która pozostawiła trwałe ślady na terenie Polski wschodniej. Na przełomie XIII i XII w. p.n.e. na kultury przedłużycką i trzciniecką nawarstwiła się kultura łużycka.

4. Państwo Wiślan

Plemiona słowiańskie zamieszkujące ziemie polskie zostały wymienione w "Geografie Bawarskim". Został on sporządzony w IX w. w Ratyzbonie, a przechowywany był w Monachium stąd pochodzi jego nazwa. Składał się z dwóch notatek zawierających spis plemion i grodów na północ od Dunaju. Wśród plemion zamieszkujących ziemie polskie "Geograf Bawarski" wymienił:plemiona Śląskie: Ślężan, Opolan, Bobrzan, Dziadoszan, ponadto Wiślan nad górną Wisłą, Lędzian nad Sanem i Wieprzem (główne grody to Czerwień i Przemyśl), Goplan na Kujawach oraz plemiona pomorskie na Pomorzu. Ponadto na podstawie innych źródeł ustalono, że Wielkopolskę zamieszkiwali Polanie, a Mazowsze Mazowszanie.

Państwo Wiślan było jednym z dwóch ośrodków państwowych, które istniały na ziemiach polskich w IX w. O państwie Wiślan wspominają trzy źródła historyczne: "Geograf Bawarski" - podając nazwę plemienia Wiślan nie wymienia żadnych innych plemion w okolicy, w związku z tym plemię Wiślan najprawdopodobniej podporządkowało sobie inne plemiona i stworzyło ośrodek państwowy. Drugim źródłem mówiącym o państwie Wiślan jest "Opis Germanii" autorstwa króla angielskiego Alfreda Wielkiego. Pisze on, że pomiędzy Morawami a Dacją (dzisiejsza Rumunia) znajduje się kraj Wiślan. Zatem zgodnie z opisem władcy angielskiego obejmowało ono bardzo duży obszar terytorialny. Trzecie źródło historyczne, które dostarcza nam najwięcej informacji o państwie Wiślan to "Legenda Panońska", czyli "Żywot św. Metodego". Został sporządzony krótko po śmierci Metodego, która nastąpiła w 885 r. W żywocie tego świętego znajdują się informacje o potężnym, pogańskim księciu "siedzącym na Wiśle". Historycy przypuszczają, że chodzi tu o Kraków, który miał być główną siedziba państwa Wiślan. Był to bowiem wtedy największy gród na tym terenie, a pochodzące z tego okresu kopce Kraka i Wandy mogły być symbolami władzy. W "Żywocie św. Metodego" znajdujemy informacje, że władca państwa Wiślan "urągał chrześcijaństwu i szkody mu wyrządzał". Chodzi tu najprawdopodobniej o najazdy, jakich dopuszczał się ów władca na terytorium chrześcijańskiego Państwa Wielkomorawskiego. Metody zgodnie z relacja Żywotu wezwał władcę państwa Wiślan do zaprzestania najazdów i do nawrócenia. W przeciwnym razie - proroczo przepowiadał Metody - zostanie on wzięty do niewoli i ochrzczony na ziemi obcej. Autor Żywotu podkreśla, że proroctwo Metodego spełniło się. Historycy również są skłonni przyznać temu rację, ponieważ Państwo Wiślan zostało prawdopodobnie włączone do Państwa Wielkomorawskiego, a po jego upadku do Czech.

5. Państwo Polan i poprzednicy Mieszka I

W IX w . na terenie Wielkopolski istniał inny ośrodek państwowy z centrum w Gnieźnie, który stworzyło plemię Polan. Sztuka ta udała się to Polanom, ponieważ byli otoczeni przez inne plemiona słowiańskie, które nie stanowiły dla nich zagrożenia i chroniły przed najazdami (niemieckimi, normańskimi, Wielkich Moraw). Państwo Polan rozpoczęło stopniowy podbój plemion zamieszkujących ziemie polskie i ono stało się jądrem państwa polskiego. Pierwszym historycznym władcą Polski był Mieszko I jednakże kronika Galla Anonima wymienia trzech jego poprzedników: Siemowita, Leszka i Siemomysła. Nie można jednak z całkowitą pewnością stwierdzić, że były to postacie historyczne.

Kronika Galla Anonima była najstarszą kronika spisaną w Polsce przez anonimowego przybysza jest dzieło powstałe krótko po roku 1112 lub 1113, na dworze Bolesława III Krzywoustego. W założeniu autora miał to być opis czynów wspomnianego księcia, ale idąc tropem tradycji dworskiej, sięgnął on protoplasty dynastii piastowskiej, a wiele uwagi poświęcił postaci i czasom Bolesława Chrobrego, którego osoba obrosła już wtedy niewątpliwie legendą, a kreowanego ewidentnie przez autora na wzorzec władcy na użytek swego głównego bohatera, którym był Bolesław Krzywousty. Autor, zapewne mnich benedyktyński, pochodził z kręgu kultury romańskiej, najprawdopodobniej z południowej Francji lub Prowansji, choć nie da się również zaprzeczyć domniemaniu, iż ojczyzną jego były Włochy. Po drodze do Polski bawił zapewne na Węgrzech, czego ślady znajdują się w kronice. W XVI w. Marcin Kromer próbując określić jego pochodzenie nazwał go Gallem, stąd dziś mówimy o nim Gall Anonim. Przez nieporozumienie najstarszy wydawca kroniki połączył z nim w XVIII imię Marcin, dlatego nazywano go dawniej Marcinem Gallem.

Dzieło Galla Anonima, choć nie zawiera ani jednej daty jest źródłem historycznym o wysokim stopniu wiarygodności. Kronika składa się z trzech ksiąg. Pierwsza z nich doprowadzona została od czasów legendarnych do narodzin Bolesława Krzywoustego. Księga druga traktuje o okresie dzieciństwa i młodości księcia oraz o jego współrządach z ojcem - Władysławem Hermanem i bratem Zbigniewem. Księga trzecia dotyczy samodzielnych rządów Bolesława Krzywoustego. Opowiadanie urywa się na zdobyciu Nakła w 1113 r. Kronika opiera się na tradycji dworskiej, autopsji autora i niektórych źródłach pisanych, ja np. rocznik kapituły krakowskiej lub zaginiony dziś żywot św. Wojciecha.

Niezwykle krytyczni historycy wkładają miedzy bajki przekaz Galla Anonima o poprzednikach Mieszka I na tronie książęcym. Sam kronikarz wplótł przecież wyraźnie to, co zasługiwało na wiarę w wątek legendowy. Przejęcie władzy przez przodków Mieszka I jest w relacji Galla mocno uwikłane w legendę. Miała ona uzasadnić i usprawiedliwić to przejęcie oraz ukazać charyzmę, jaką charakteryzowali się nowi władcy. Gall opisuje, że podczas gdy w Gnieźnie sprawował rządy książę Popiel dwaj wędrownicy wypędzeni z dworu książęcego trafili na podgrodzie do chaty oracza Piasta, który zaprosił ich i ugościł. Piast urządzał akurat postrzyżyny swego syna. W trakcie skromnej uczty, którą z tej okazji wydał stał się cud. Napitków i pokarmów nie ubywało, a wręcz przeciwnie przybywało. Dwaj wędrowcy postrzygli chłopca i nadali mu imię Siemowit. Gdy dorósł Siemowit sprawił, że wybrano go na księcia Polan, a Popiel wraz z potomstwem został wygnany. Wygnanych tak srodze atakowały myszy, że schronili się na wyspie w drewnianej wieży i cierpieli z powodu smrodu wydzielającego się od mnóstwa padłych zwierzątek, a sam Popiel zginąć miał zagryziony przez myszy. Siemowit rządził krajem wytrwale pracując, zyskał sobie chwałę i poszerzył granice swego księstwa. Następcą Siemowita był jego syn Leszek, który swymi cnotami dorównał ojcowskiej prawości i odwadze. Następcą Leszka był jego syn Siemomysł, który miał być jednocześnie ojcem Mieszka I. Miał nie tylko umocnić państwo, ale przede wszystkim zapewnić jego mieszkańcom dostatek i dobrobyt, wyrażający się w obfitości pożywienia.

Jak już wspomniano nie można jednoznacznie stwierdzić, czy poprzednicy Mieszka I rzeczywiście istnieli. Wymienia ich tylko jedno źródło pisane - kronika Galla Anonima. Informacji, które podaje Gall nie potwierdza żadne inne źródło historyczne. Ponadto Gall w swej kronice opisuje początki państwa polskiego łącząc je z legendami, co zmniejsza wiarygodność tych informacji. Jednakże pomimo tego że Gall podał informację o Siemowicie w kontekście legendy to wyraźnie oddzielił dalsze informacje o poprzednikach Mieszka I od legendy. Poza tym pisząc swą kronikę Gall korzystał z genealogicznej tradycji ustnej obecnej na dworze Bolesława Krzywoustego. Tradycja ta była w tych czasach bardzo ważna, ponieważ przechowywanie pamięci o poprzednich panujących zwiększało świetność dynastii i uprawomocniało jej władzę. Mieszko I pojawia się po raz pierwszy w innym źródle pisanym jako władca stosunkowo dużego państwa. Prawdopodobnie podbój tego państwa przebiegał stopniowo i wymagał czasu panowania nie tylko Miesza, ale i jego poprzedników.

Bibliografia:

P. J. Szafarzyk, Słowiańskie starożytności, Poznań 1842-44.

G. Labuda, Fragmenty dziejów Słowiańszczyzny Zachodniej, Poznań 1960-75.

H. Łowmiański, Początki Polski, Warszawa 1964-85.