Ziemie polskie pod władzą Bolesława Krzywoustego

Po śmierci słabego, pozbawionego energii władcy, jakim był Władysław Herman (1102 rok), ziemie polskie podzielili między siebie jego dwaj synowie: starszy, nieślubny Zbigniew i młodszy, Bolesław. Zbigniew objął panowanie na ziemiach poznańskiej, kaliskiej, Kujawach i Mazowszu, Bolesław zajął Śląsk, ziemię krakowską i sandomierską. Zgoda między braćmi nie trwała jednak długo: młodszy, poparty przez możny ród Awdańców, wystąpił przeciwko starszemu w 1106 roku. Jego celem było skupienie w swoim ręku pełni władzy nad ziemiami polskimi.

Po kilkunastu miesiącach zmagań Zbigniew uznał tymczasowo swoją porażkę i przyjął od brata jako lenno Mazowsze. Obaj książęta mieli jednak świadomość, że rozgrywka nie jest zakończona. Starszy nawiązał kontakt z cesarzem niemieckim, młodszy  zawarł sojusz z Królestwem Węgier i Rusią Kijowską. Decydujący moment nastąpił, gdy Bolesław zdecydował się ruszyć z wyprawą wojenną na Pomorze i wezwał brata, jako swojego wasala, do udzielenia mu zbrojnej pomocy. Zbigniew nie stawił się na żądanie, w związku z czym Bolesław ponownie skierował swoje wojska  przeciwko bratu i zmusił go do opuszczenia kraju.

Zbigniew udał się do cesarza niemieckiego. Ten przyjął go życzliwie i chętnie obiecał pomoc: Bolesław dał mu się we znaki swoją wcześniejszą interwencją w Czechach. Miała ona na celu obalenie sprzymierzonego z cesarzem Świętopełka. Udzielając wsparcia czeskiemu sprzymierzeńcowi cesarz Henryk V  musiał wycofać się z Węgier, tracąc w ten sposób możliwość wpływania no bieg spraw w tym kraju.

Wyprawa cesarska ruszyła na ziemie polskie w 1109 roku. Moment został przez cesarza i Zbigniewa wybrany doskonale: w tym czasie Bolesław zajęty był wyprawą na Pomorze. Zanim dotarł na południe kraju wojska najeźdźcy dotarły pod Głogów. Ponieważ gród stawiał zacięty opór, wojska cesarskie musiały zostać podzielone: część pozostała pod Głogowem, część ruszyła w głąb kraju ku Wrocławiowi i Poznaniowi. W międzyczasie jednak pojawił się na Śląsku Bolesław ze swoimi wojskami i cesarz został zmuszony do odwrotu. Według Wincentego Kadłubka decydującym momentem w kampanii była bitwa na Psim Polu, pod Wrocławiem, zwycięska dla Bolesława. Część historyków poddaje jednak w wątpliwość ten fragment kroniki duchownego.

Zbigniew opuścił ziemie polskie ponownie, ale nie złożył broni. Wydawałoby się, że jego sytuacja uległa poprawie: w 1111 r. dotychczasowy król niemiecki Henryk V uzyskał tytuł cesarski i już jako nominalnie najważniejszy świecki władca Europy zażądał od Bolesława pogodzenia się z bratem, i to na warunkach jak najlepszych przez Zbigniewa. Bolesław jednak nie ugiął się przez cesarzem: zaprosił Zbigniewa do kraju, teoretycznie w celu pogodzenia się z nim, tak naprawę jednak by raz na zawsze się go pozbyć. A uczynił to w okrutny sposób: nakazując oślepienie brata, po którym w przeciągu kilkunastu miesięcy Zbigniew zmarł.

W ten sposób Bolesław objął niepodzielną władzę w kraju, przedtem udając się na pokutną pielgrzymkę na Węgry i do grobu św. Wojciecha w Gnieźnie.

Po śmierci Zbigniewa stosunki Bolesława z cesarzem niemieckim i Czechami uległy chwilowej poprawie, czego wyrazem było małżeństwo Krzywoustego z Salomeą, córką hrabiego Bergu i siostrą żony księcia czeskiego. W 1119 r. Bolesławowi udało się ostatecznie ujarzmić Pomorze Gdańskie. Nieco dłużej zajął księciu podbój Pomorza Zachodniego, które było od Gdańskiego bogatsze, bardziej rozwinięte gospodarczo i lepiej zarządzane. Upór jednak przyniósł efekty i w 1122 r. i ta część ziem piastowskich uznała władzę Bolesława. Nie udało się jednak włączyć jej bezpośrednio do księstwa – Krzywousty musiał zadowolić się złożeniem hołdu przez książąt zachodniopomorskich. Dla umocnienia swojej pozycji na tych obszarach w 1129 roku książę zawarł sojusz z Danią.

Ambicją Bolesława Krzywoustego była całkowita chrystianizacja podległych pomorskich obszarów – ziemie zamieszkiwane przez Prusów uparcie tkwiły przy pogaństwie. Realizując ten cel postarał się o utworzenie nowego  biskupstwa kujawskiego (1124 rok). Powołano też do życia biskupstwo misyjne w Lubuszu. Wkrótce na Pomorze udała się pierwsza wyprawa chrystianizacyjna, na której czele stanął hiszpański asceta Bernard. Jego orszak dotarł aż do Wolina, ale efekty wyprawy były nikłe. Nieco więcej szczęścia miał biskup bamberski Otto: udało się rozpocząć starania o utworzenie samodzielnego biskupstwa pomorskiego, zależnego oczywiście od metropolii gnieźnieńskiej.

Bolesław Krzywousty poświęcał wiele uwagi sprawom Kościoła również na innych ziemiach polskich. Dowodem na to jest ufundowanie kilku romańskich kościołów, ustalenie granic nowo utworzonych diecezji, reforma klasztorów.

W dziedzinie spraw wewnętrznych Bolesław Krzywousty przeprowadził również reorganizację administracji państwowej, a konkretnie kasztelanii (podstawowych jednostek administracyjnych Polski Piastów): najważniejszym jej elementem było stworzenie większych jednostek administracyjnych na pograniczu kraju tak, by były w stanie samodzielnie się bronić do momentu książęcej odsieczy.

Tymczasem pogorszyła się sytuacja międzynarodowa księcia. Najpierw Krzywousty poniósł porażkę na Węgrzech: w toczącej się w tym kraju wojnie domowej poparł starania o tron księcia Borysa, ale zwycięsko z rywalizacji wyszedł jego konkurent, Bela Ślepy – popierany przez Czechów oraz cesarza niemieckiego Lotara III.

Ponadto w sporze o to, kto powinien zostać papieżem, władca polski stanął po stronie Celestyna II, który ostatecznie został pokonany przez swojego konkurenta, Innocentego II. Nowy papież chcąc ukarać polskiego księcia zniósł arcybiskupstwo w Gnieźnie, podporządkowując je w 1133 roku arcybiskupstwu magdeburskiemu. 

Wszystkie te porażki na arenie międzynarodowej na tyle osłabiły pozycję Krzywoustego, że u schyłku życia musiał zgodzić się na arbitraż cesarski w sprawie jego konfliktu z władcami Czech i Węgier. Arbitraż ten odbył się w 1135 w Merseburgu. Jego efektem było złożenie przez Krzywoustego hołdu lennego cesarzowi Lotarowi III, ale tylko z terytorium Pomorza Zachodniego i Rugii. Książę piastowski musiał też uznać władzę Beli Ślepego na Węgrzech. Na korzyść Krzywoustego natomiast rozstrzygnięta została kwestia niezależności polskiego kościoła: arcybiskupstwo w Gnieźnie zostało przywrócone (przy wstawiennictwie cesarza w 1136 r. papież Innocenty II wydał bullę, w której uznawał niezależność polskiej prowincji kościelnej).

Bolesław Krzywousty zmarł w 1138 roku. Ogólnie rzecz biorąc jego panowanie należy ocenić pozytywnie: przede wszystkim w skład państwa piastowskiego ponownie zaliczało się Pomorze Gdańskie, a zwierzchność piastowska sięgnęła po Słupsk i Rugię. Na ile mógł, Krzywousty podejmował też działania na obszarze polityki wewnętrznej. Nie udało mu się odzyskać korony, ale nie sprzyjała temu sytuacja międzynarodowa. Był to natomiast ostatni z władców okresu wczesnopiastowskiego w dziejach Polski: po śmierci Krzywoustego zabrakło księcia, który jak ojciec i dziadowie byłby w stanie podporządkować sobie innych członków rodziny i w ten sposób utrzymać jedność i siłę państwa. Nadchodził okres rozbicia dzielnicowego.