Średniowiecze to okres w dziejach Europy, który rozpoczął się około połowy V w., a zakończył u schyłku XV w. Początek średniowiecza w Polsce datuje się na X wiek, natomiast koniec XV stulecie.

Europę średniowieczną cechuje uniwersalizm, którego wyrazem była niemal jednolita kultura, dominująca w całej Europie. Opierała się ona na wspólnym dla całej Europy języku - łacinie oraz religii - chrześcijaństwie. We wszystkich krajach europejskich dominowały zatem te same wzorce kulturowe i prądy filozoficzne. Największy wpływ na życie ludzi, ich światopogląd i kulturę miała religia chrześcijańska. Wszystkie kraje należały do tego samego Kościoła i uznawały tego samego papieża. Nowo powstałe państwa w środkowej i wschodniej Europie również przyjęły chrześcijaństwo. Było ono jakby przepustką do cywilizacji europejskiej. W XI w. wszystkie kraje Europy były już chrześcijańskie. Przyjęcie nowej wiary wpłynęło na mentalność i sposób myślenia dotychczas pogańskich ludów.

Dla społeczeństwa średniowiecznej Europy charakterystyczny był podział na stany. Do najważniejszych należały duchowieństwo i rycerstwo. Stąd też średniowieczny świat określa się jako świat klasztorów i zamków. Klasztory stanowiły w średniowieczu główne i bardzo żywe centra kulturowe. Ich rola cywilizacyjna jest ogromna. Mieszkający w nich mnisi zajmowali się między innymi przepisywaniem ksiąg, przekazując dorobek kulturowy kolejnym pokoleniom. Klasztory dysponowały często pokaźnym księgozbiorem, tworzyły biblioteki. Przy klasztorach powstawały też szkoły, do których mogli także uczęszczać ludzie świeccy. Poza funkcją kulturalną i edukacyjną, klasztory spełniały zadania gospodarcze. Same produkowały sobie żywność i inne wyroby rzemieślnicze, wykorzystując przy tym różne innowacje techniczne. Mnisi ze względu na swe wykształcenie i obycie byli cenieni przez władców świeckich i często pełnili rolę ich doradców.

Kościół miał wielkie zasługi dla rozwoju szkolnictwa w średniowieczu. Papież nakazał biskupom, by w podległych sobie diecezjach organizowali w każdej parafii szkoły; obowiązek ten spoczął również na kapitułach, które organizowały szkoły katedralne. W szkołach parafialnych nauka koncentrowała się przede wszystkim na kształceniu umiejętności pisania i czytania pieśni religijnych i modlitw w języku łacińskim oraz posługiwania się kościelnym kalendarzem. Do tego ruchu przyłączyły się wkrótce zakony, które zakładały swe szkoły w miastach. Nauczanie, jakie prowadziły klasztory służyło głównie kontemplacji i modlitwie oraz miało pomóc rozumieć Biblię. Miało ono ogromny wkład w rozwój średniowiecznej filozofii. Wkrótce zaczęły powstawać świeckie szkoły zakładane przez rzemieślników i kupców, które miały uczyć rzeczy praktycznych i przygotowywać do zawodu. Do podstawowego programu nauczania dołączano tu naukę języków narodowych, pisanie listów, pewne elementy rachunkowości. Były to przede wszystkim szkoły kupieckie. Dzięki działalności tych szkół zmniejszał się poziom analfabetyzmu w społeczeństwie. W dużych miastach ze szkół katedralnych zaczęły powstawać uniwersytety. U ich genezy tkwi napływ studentów i nauczycieli z odległych stron, który przyczynił się do wzrostu znaczenia niektórych szkół i pozwolił im na przekształcenie się w uniwersytety, co miało miejsce w okresie od początku XII w. do połowy XIII w. Głównymi ośrodkami średniowiecznej nauki stały się Paryż, Padwa, Bolonia i Oxford. Dyscypliny wykładane na uniwersytetach zgrupowane były w cztery fakultety: prawo cywilne i kanoniczne, sztuki wyzwolone, teologia i medycyna. Teologia jako nauka wyłoniła się już na przełomie XII/XIII w., a w XIII w, stała się jedną z najważniejszych dyscyplin na uniwersytetach.

Ogólnie rzecz biorąc kultura średniowiecza miała jakby dwa poziomy. Pierwszym był poziom uczony. Dostęp do kultury uczonej mieli przede wszystkim dobrze wykształceni duchowni, którzy studiowali Biblię. Drugi poziom reprezentowała kultura ludowa, w której tradycje lokalne pozostawały nadal bardzo żywe. Dystans między obiema kulturami zmniejszał się jednak z czasem, zwłaszcza w okresie dojrzałego średniowiecza (XI-XIII w.). Mimo różnic prezentowały one wspólny światopogląd, w którym miejsce centralne zajmował Bóg, a życie doczesne na ziemi zmierzało ku życiu wiecznemu. W rozumieniu prawd wiary przez szersze, nieumiejące czytać, rzesze ludności pomagała sztuka, a szczególnie rzeźba i malowidła. W prosty sposób przekazywały one ludziom treść Biblii; podobną rolę spełniały opowieści pielgrzymów czy wygłaszane w kościołach kazania.

Sztuka średniowieczna znajdowała się pod dominującym wpływem Kościoła. Do najczęściej wznoszonych budowli należały kościoły, wielkie katedry, klasztory oraz opactwa. Architekturze podporządkowana była rzeźba, która służyła przede wszystkim zdobieniu tych budowli, a szczególnie takich elementów jak kolumny, portale i wnętrza. Bardzo dobrze rozwijało się również malarstwo miniaturowe, które zdobiło rękopisy (psałterze, ewangeliarze i mszały). Wnętrze kościołów zdobiły freski.

Podobnie jak sztuka, tak samo i literatura wyrażała głównie treści religijne. Szczególną popularnością cieszyły się żywoty świętych. Charakterystyczny dla średniowiecznego chrześcijaństwa był bardzo rozbudowany kult świętych; ogromne znaczenie przywiązywano do relikwii świętych. Relikwie nawiedzano w nadziei na cud i uzdrowienie, czy w celu wyproszenia innych łask za pośrednictwem świętych. Z innych gatunków literackich trzeba wymienić kazania, modlitwy, misteria, moralitety, pieśni maryjne, dramaty liturgiczne, a także poezję religijną o dydaktycznym charakterze. Twórczość literacka skoncentrowana była wokół Boga, a życie doczesne człowieka traktowano jako pole walki między dobrem i złem. Nie można też jednak zapominać o historiografii, która cieszyła się wysoką pozycję. Zainteresowanie dziejami było duże. Do najważniejszych form należały roczniki, które były często dziełem kleru oraz zakonników. Zapisywano w nich najważniejsze wydarzenia zeszłych lat. Większą objętość miały kroniki.

Kościół miał także przemożny wpływ na ideologię średniowiecza. Jednym z najlepszych wyrazów tego wpływu był ruch krucjatowy. Idea "świętej wojny" przeciw niewiernym Turkom zyskała w Europie średniowiecznej wielkie powodzenie i posłuch. Ludność europejska, szczególnie wiejska widziała w wyprawach szansę na poprawę własnego losu i wzbogacenie. Europejska wieś przeżywała w tym czasie okres przeludnienia, nieurodzajów i głodu. W krucjaty zaangażowało się rycerstwo oraz synowie europejskich władców, którzy nie mając szansy na dziedziczenie władzy w Europie liczyli, że zdobędą ją na nowych terenach. Ruch krucjatowy popierało także mieszczaństwo, które widziało w nim szansę na powstanie nowych rynków zbytu i ożywienie handlu.

Cywilizacja i kultura średniowiecza została niemal we wszystkich dziedzinach ukształtowana przez chrześcijaństwo, a życie, poglądy i obyczaje ówczesnych ludzi pozostawały pod przemożnym wpływem Kościoła. Kościół podporządkował sobie filozofię, szkolnictwo, literaturę i sztukę. Nigdy już nie udało mu się osiągnąć tak silnej pozycji, jaką miał w okresie średniowiecza.