Mongołowie należeli do grupy ludów ałtajskich. Ich sąsiadami południowo-wschodnimi byli Tatarzy, z którymi toczyli wieczne walki. Na zachodzie Mongołowie sąsiadowali z Kereitami, z którymi utrzymywano poprawne stosunki. Ponadto Mongołowie graniczyli z Merkitami, Najmanami, Kirgizami, Ojratami.

Pierwsi trzej mongolscy chanowie to Kabuł, Ambakaj, Kutuła. Po śmierci tego ostatniego nie wybrano od razu kolejnego chana, został nim bratanek Kutuły - Temudżyn zwany później Czyngis-chanem. Urodził się prawdopodobnie w 1162 roku jako syn Hoelun i Jesugeja. Imię Temudżyna pochodziło od pojmanego tatarskiego wodza, którego w czasie narodzin syna przyprowadził z wyprawy przeciwko Tatarom Jesugej. Jak podaje legenda Temudżyn miał urodzić się z grudką zakrzepłej krwi w rączce. W wieku dziewięciu lat Temudżyna oddano do rodziny jego przyszłej żony. Gdy jednak zmarł otruty przez Tatarów Jesugej Temudżyn wrócił do rodziny, która straciła opiekę i wsparcie krewnych i poddanych. Odtąd rodzina Temudżyna borykała się z kłopotami, żywiła uzbieranymi roślinami i upolowanymi zwierzętami. Temudżyn został uprowadzony przez jedno z plemion mongolskich, jednak udało mu się zbiec z tej niewoli. Przy okazji odbierania skradzionych jego rodzinie koni Temudżyn uzyskał pomoc od Boorczu, który stał się później jednym z jego najwybitniejszych wodzów. Temudżyn ożenił się z wyznaczoną mu przez ojca narzeczoną i zaczął szukać protektora, który pomógłby mu w odzyskaniu pozycji ojca. Protektorem tym okazał się być przywódca Kereitów Ong-chan, który w przeszłości w walkach o władzę uzyskał wsparcie Jesugeja. Obiecał Temudżynowi swą pomoc a ten uznał się jego wasalem. Wkrótce Merkici uprowadzili żonę Temudżyna Börte i dwie inne kobiety. Zorganizowana z Ong-chanem wyprawa zakończyła się powodzeniem i Temudżyn odzyskał żonę. Wkrótce urodził się syn, co do którego zachodziło podejrzenie, że nie był synem Temudżyna.

Temudżyn cenił sobie ponad wszystko dyscyplinę, porządek, lojalność i wierność. Nie akceptował łamania dyscypliny, niesubordynacji, zdrady. Około 1200 roku Temudżyn został wybrany chanem. Początkowo jego władza nie była zbyt silna, bowiem większość wodzów mongolskich nie uznawała Temudżyna jako chana. Tymczasem Temudżyn zorganizował sobie dwór i wraz z Ong-chanem ruszył przeciwko buntującym się Tatarom. Po zwycięstwie nad Tatarami część plemion mongolskich wybrała na powszechnego chana Dżamukę. Był to krok wymierzony zarówno w Temudżyna jak i Ong-chana. Koalicję szybko udało się rozbić a w następnym 1202 roku Czyngis-chan ruszył na niektóre plemiona tatarskie. W wyniku walk zyskał dwie nowe żony. Przyszedł też Czyngis-chan z pomocą Ong-chanowi, gdy zagroziły mu siły Najmanów. Wzmocnieniu sojuszu między obydwoma wodzami miało służyć małżeństwo córki Ong-chana z najstarszym synem Czyngis-chana i jego córki z wnukiem Ong-chana. Do tego podwójnego małżeństwa nie doszło ze względu na sprzeciw syna Ong-chana - Sengüma, który rychło zmontował z Dżamuką sojusz przeciwko Czyngis-chanowi. Opracowali nawet plan zwabienia i otrucia Czyngis-chana, jednak temu udało się uniknąć pułapki. Po bitwie stoczonej z przeciwnikami uszedł w stepy a następnie podstępnie otoczył obóz sojuszników i zmusił ich do kapitulacji. Zginął Ong-chan i jego syn Sengüm, a Kereitowie zostali podporządkowani Czyngis-chanowi.

Na wieść o zamiarze ataku Najmanów Czyngis-chan doprowadził do uderzenia wyprzedzającego. Mimo słabszych liczebnie sił Czyngis-chan zdołał rozbić wojska Najmanów. Rezultatem było podporządkowanie plemion najmańskich władzy Czyngis-chana. W 1206 roku Czyngis-chan uzyskał tytuł kagana, a więc zwierzchnika nad wszystkimi podporządkowanymi plemionami. Jego władza rozciągała się na całą Mongolię.

W następnym okresie Czyngis-chan zajął się odpowiednią organizacją państwa, zwłaszcza zaś wojska. Prowadzone akcje miały charakter lokalny i uzależniały kolejne drobne plemiona. Wkrótce doszło do powstania opozycji przeciwko Czyngis-chanowi. Na jej czele stał szaman Teb-Tengri mający zresztą na niego duży wpływ. Dopiero matka i żona uświadomiły mu zamiary szamana, który wkrótce został zgładzony.

Kolejnym etapem podbojów Czyngis-chana stało się państwo Tangutów Si-Sia. Mongołowie je splądrowali, narzucili trybut a co za tym idzie uznanie zwierzchnictwa Czyngis-chana. Następnie kolej przyszła na Dżurdżenów zamieszkujących tereny dzisiejszych północnych Chin, których zaatakowano w 1211 roku. Wojna zakończyła się zawarciem pokoju na mocy, którego Czyngis-chan zyskiwał kolejne łupy, kontrybucję i ogromne łupy. Pokój nie trwał długo i po kolejnym ataku wojska mongolskie zdołały zająć Pekin w 1215 roku. W trackie walk w Chinach wojska Czyngis-chana zmusiły też do uległości władcę Korei. Kolejnym kierunkiem ekspansji mongolskiej stał się zachód i państwo Kara Kitajców. Położone na terenie Turkiestanu zostało podporządkowane w roku 1218.

Pretekstu do wojny z szachem muzułmańskiego Chorezmu dostarczyło zamordowanie mongolskiego poselstwa. W 1219 roku po uprzednim starannym przygotowaniu do wojny Czyngis-chan wyruszył przeciwko Chorezmowi. Wojska mongolskie były mniej liczne, ale panowała w nich olbrzymia dyscyplina, posłuszeństwo i zaufanie do dowódców. Zajmowano po kolei większe miasta, Bucharę, Samarkandę, a główne siły nieprzyjaciela rozbito nad Indusem. Część sił mongolskich dotarła do Gruzji a następnie na północny Kaukaz, gdzie napotkano na opór koalicji Alanów, Lezginów, Czerkiesów i Kipczaków. Ci ostatni poprosili o pomoc władcę Rusi, którego siły zostały kompletnie rozbite w bitwie nad Kałką w 1223 roku. Ta rozpoznawcza wyprawa zakończyła się powrotem i połączeniem z głównymi siłami.

W 1226 roku ruszyła wyprawa, która miała ostatecznie rozprawić się z państwem Si Sia. W jej trakcie zmarł Czyngis-chan, miało to miejsce w 1227 roku. Jedni podają, że śmierć Czyngis-chana nastąpiła na skutek upadku z konia, inni, że od rany zadanej przez tangucką księżniczkę. Pochowano go w Mongolii, ale jego grobu nie odnaleziono.

Czyngis-chan doprowadził do powstania na terenie Mongolii silnej, scentralizowanej władzy. Na swój dwór ściągał ludzi wykształconych, nakazał naukę pisma. Nie wydaje się, by Czyngis-chan miał jakiś plan utworzenia imperium światowego. Kolejne podboje były już dyktowane tylko potrzebami zdobywania kolejnych łupów. Jego państwo miało charakter militarny, było dalej państwem koczowników.

Czyngis-chan podzielił swe państwo na dzielnice pomiędzy synów i braci. Na swego następcę wyznaczył Czyngis-chan trzeciego syna Ugedeja. Zgromadzenie w 1229 roku dokonało wyboru Ugedeja na chana. Nie był on tak energiczny i przewidujący jak ojciec, ale inteligentny, spokojny, zrównoważony, łaskawy i szczodry a nawet rozrzutny. Źródła zarzucają mu nadużywanie alkoholu i zamiłowanie do różnego typu rozrywek. Nie był też Ugedej tak dobrym wodzem i żołnierzem jak jego brat Tołuj. Swą siedzibą uczynił Ugedej Karakorum. Zadbał o sprawne funkcjonowanie kancelarii, budżetu, systemu podatkowego, utworzył pocztę i sieć kurierską, zbudował studnie w miejscach, gdzie nie było wody. W administracji zatrudnił wielu Chińczyków. W 1234 roku zakończono ostatecznie podbój państwa Dżurdżenów. W 1235 roku rozpoczęto podbój państwa Sungów w południowych Chinach, ale zakończył się on dopiero w 1279 roku. Pokonano też szacha Iranu. W 1236 roku podjęto decyzję o zorganizowaniu wielkiej wyprawy na zachód. W jej toku pokonano Bułgarów, Kipczaków (Połowców), a następnie uderzono na Ruś. Mongołowie zdobyli Riazań, a nawet Moskwę i Włodzimierz. Po odpoczynku i wycofaniu się nad Wołgę działania wojenne wznowiono w 1239 roku. Skierowano wojska na Wołyń i Halicz a w 1240 roku przekroczyły one granicę z Polską. Pokonali wojsko polskie pod Chmielnikiem, podpalili opuszczony Kraków i skierowali się na Śląsk, gdzie zadali klęskę rycerstwu oskiemu dowodzonemu przez Bolesława Pobożnego pod Legnicą w 1241 roku. Zmęczone już wojska Mongołów udały się na Morawy a następnie na Węgry, gdzie połączyły się z resztą sił mongolskich. Bitwa z królem Belą IV zakończyła się całkowitą klęską Węgrów a Mongołowie zajęli cały kraj. W 1242 roku Batu zarządził powrót do kraju na wieść o śmierci Ugedeja. Przez kilka lat po śmierci Ugedeja władze sprawowała wdowa-regentka Töregene-katun, która postanowiła przekazać wołdze i tytuł chana swemu synowi Gujukowi. Regentka jest przedstawiana przez źródła w bardzo niekorzystnym świetle jako kobieta knująca intrygi, nie znająca się na polityce, podejmująca błędne decyzje np. o usuwaniu urzędników. Zjazd w 1246 roku wybrał Gujuka chanem. Ten przywrócił urzędnikom odebrane przez matkę stanowiska. Był energiczny, ale i czasem popędliwy, szczodry ponad miarę, chciał za wszelką cenę wzmocnić swoją władzę chana. Co prawda państwo mongolskie nie prowadziło za jego panowania jakichś poważnych działań wojennych, jednak na arenie polityki wewnętrznej trwała rywalizacja z Batu. Może nawet doszło, by między nimi do wojny domowej, gdyby nie przedwczesna śmierć Gujuka. Ze względu na to, że zgon nastąpił niespodziewanie Gujuk nie wyznaczył swego następcy. Regencję objęła wdowa po Gujuku, która jednak niezbyt interesowała się sprawami państwa poświęcając czas na magię i zaklęcia. Ród Czyngis-chana podzielił się na dwie linie, jedną popierającą potomków Ugedeja i druga wspierającą Tołuja. Batu-chan postanowił wesprzeć drugą linię i poprzeć na urząd chana syna Tołuja Möngkego. W 1251 roku doprowadzono do wyboru Möngkego na chana, jednak bez poparcia linii Ugedeidów. Reprezentanci obozu nieakceptującego nowego chana postanowili dokonać na nim zamachu stanu. Został on jednak wykryty a Möngke zdecydowanie rozprawił się ze spiskowcami.

Nowy chan mimo, że małomówny i surowych obyczajów okazał się świetnie pełnić swą funkcję. Jego celem stało się przywrócenie świetności państwu mongolskiemu. Przede wszystkim dbał o jedność i spoistość państwa, zwalczał wszelkie przejawy nielojalności i niesubordynacji pośród podległych książąt. Swobodę działania zostawiał jedynie Batu-chanowi.

Möngke rozpoczął podbój kalifatu bagdadzkiego i Mezopotamii. Mongołowie zdołali rozbić wojska kalifatu, zająć Bagdad i podporządkować sobie resztę Mezopotamii. Po tych sukcesach zadecydowano o podboju Egiptu. Mimo pokonania Syrii i Palestyny w decydującej bitwie wojska mongolskie poniosły porażkę.

Śmierć Möngkego oznaczała koniec jedności państwa mongolskiego. Doszło do konfliktów między poszczególnymi dzielnicami. Na zjeździe nie obejmującym wszystkich potomków Czyngis-chana chanem wybrano brata Möngkego - Kubiłaja. Na drugim zjeździe zorganizowanym w Karakorum chanem obwołano drugiego brata Möngkego Aryka Böge. W tej sytuacji w Mongolii doszło do wojny domowej. Zwycięsko wyszedł z niej Kubiłaj, który trzymał swego brata w niewoli aż do śmierci. Kubiłaj kontynuował wojny z chińskim państwem Sungów. Ostatecznie nieletni cesarz i jego matka-regentka złożyli hołd Kubiłajowi. Zakazywał on okrutnego traktowania jeńców, wielu ułaskawił, co przysparzało mu zwolenników. Kubiłaj uczynił swą stolicę Pekin i jako władca cesarstwa chińskiego zapoczątkował dynastię Jüan. Śmierć Aryka Böge nie oznaczała wygaśnięcia opozycji przeciwko Kubiłajowi. Głównym przeciwnikiem Kubiłaja okazał się być wnuk Ugedeja - Kajdu, który chciał zawładnąć Mongolią. Udało mu się wziąć do niewoli syna Kubiłaja - Nomochana i oddać go w ręce chana Złotej Ordy. Ostatecznie bunt Kajdu zakończył się w 1301 roku, gdy poniósł śmierć w trackie odwrotu spod Karakorum.

Od Kubiłaja uniezależniła się Złota Orda, swobodnie działali także inni książęta dzielnicowi dowolnie prowadząc wojny czy zawierając sojusze. Oznaczało to rozpad państwa mongolskiego.

Początkowo Mongołowie podzieleni byli na liczne, niewielkie ugrupowania na czele z przywódcami. Mogły one na mocy porozumienia zjednoczyć się i wtedy wybierały wspólnego przywódcę - chana. Kagan był tytułem zastrzeżonym dla najpotężniejszego władcy stepowego i odpowiadał tytułowi cesarza, oznaczał władzę nad całym imperium mongolskim. Kagana, którego z czasem zaczęto nazywać po prostu chanem wybierano na zjeździe zwanym kurułtaj. Atrybutem jego władzy był buńczuk, który symbolizował najwyższą władzę wojskową i pełnił też funkcje kultowe. Z czasem buńczuki posiadali też poszczególni wodzowie, jednak biały buńczuk z dziewięcioma ogonami był zastrzeżony dla chana. Chan musiał go mieć wyruszając na wyprawę wojenną. Drugim atrybutem władzy chana była pieczęć początkowo używana do znakowania zwierząt. Istniało kilka kolorów pieczęci, błękitna była przeznaczona do pieczętowania dokumentów najwyższej wagi. Jako symbol władzy chana stosowano kolor zloty, przejęty prawdopodobnie z Chin. Od złotego koloru namiotu chana nazywano go złotą ordą. Chan zasiadał na tronie, który na początku miał prawdopodobnie kształt łoża, na którym chana zasiadał wraz z żoną. Z czasem pojawił się tron jednoosobowy przeznaczony tylko dla chana. Zawsze zajmował on miejsce w północnej części pomieszczenia a twarz miał zwróconą na południe. Po lewicy chana zasiadła jego pierwsza żona, a za nią kolejny żony i krewne, zaś po prawej stronie najstarszy syn, kolejni synowie, książęta i dostojnicy. Cały układ tworzył literę U, a im dalej zajmowało się miejsce od chana tym mniejsze znaczenie się posiadało. Hierarchia ważności miała też swe odbicie w kolejności podawania posiłków i napojów.

Chan musiał bronić państwa przed zbrojnymi napaściami, organizować wyprawy wojenne, kierować polityką państwa tak, by zapewnić poddanym byt. Władza chana była prawie absolutna. By przydać jej boskiego wymiaru, uważano, że osobą chana opiekują się siły Ziemi i Nieba. Gwardię przyboczną i ochronę chana stanowili łucznicy. Kucharze - stolnicy odpowiadali za wyżywienie chana i dworu; owczarze kontrolowali stada owiec należące do chana i gotowali baraninę; stolarze czuwali nad sprawnością wozów; koniuszy nad końmi chana; kurierzy i posłowie utrzymywali stosunki ze światem zewnętrznym. Dwór chana początkowo nie był bardzo liczny. Czyngis-chan powołał straż dzienną i nocną, z czasem gwardię przyboczna powiększył do 10 tysięcy osób. Nocna straż nie tylko czuwała nad bezpieczeństwem chana w nocy, ale także kontrolowała służące na dworze kobiety i pachołków, nadzorowała kuchnię, sprawdzała stan wozów. Członkowie gwardii przybocznej musieli być wyposażeni w konie i uzbrojeni. Gwardia podzielona była na mniejsze oddziały, które po kolei pełniły służbę wojskową.

Kurułtaj to druga podstawowa instytucja obok chana w państwie Mongołów. Wywodził się on z zebrań starszyzny plemiennej. Do jego funkcji należało zatwierdzanie najważniejszych decyzji chana, zwłaszcza tych dotyczących wypowiedzenia wojny. Kurułtaj zwoływany zgodnie z wolą chana, a więc nie można było mówić tu o jakiejś systematyczności. Obowiązkowo kurułtaj zwoływany był w związku z wyborem nowego chana. Zwykle obrady trwały długo, nawet klika miesięcy i były poufne. Gdy wybierano chana, kandydat pozornie wzbraniał się przed wyborem, następnie przyjmowała urząd a zgromadzeni zdejmowali czapki i odpinali pasy które następnie zawieszali na szyi, co miało być oznaką podporządkowania i posłuszeństwa. Potem na białym wojłoku obnoszono nowego chana dziewięć razy wokół namiotu a następnie krewni wprowadzali go na tron. Po wszystkim odbywała się uczta intronizacyjna, która trwała zwykle kilka dni. Nowy chan obdarowywał swych poddanych podarkami i odbierał od nich przysięgę posłuszeństwa. Uczty i obdarowywanie prezentami towarzyszyły też kurułtajom, na których nie wybierano chanów. Oprócz centralnego kurułtaju lokalnie zwoływane były one w każdej dzielnicy dla omówienia najważniejszych spraw.

Wojsko podzielone było na dziesiątki, setki, tysiące, oddziały dziesięciotysięczne. W większości składało się z Turków.

Ludność podbitych terytoriów traktowana była jak własność chana, stąd terytorium państwa mongolskiego było dowolnie dzielone między braci, synów, krewniaków chana. Ponadto pod zwierzchnictwem Mongołów znajdowały się liczne księstwa i państwa wasalne. Ich obowiązkiem było wspieranie chana w wyprawach wojennych. Na tych obszarach osadzano specjalne oddziały wojska, które miały strzec porządku i bezpieczeństwa, ale i ochraniać magazyny, ścigać daniny i zabezpieczać ich transport. Na tych terenach działali tez urzędnicy zwani darugami, którzy zajmowali się nadzorem nad płaceniem trybutu. Na terenach należących do państwa mongolskiego pełnili funkcje namiestników, którzy dokonywali spisów ludności, rekrutacji żołnierzy, organizacji systemu pocztowo-kurierskiego, kontrolowali ściąganie danin.

Specjalną pozycję zyskali Ujgurzy, którzy ze względu na wysoko rozwiniętą kulturę, w tym pismo, byli zatrudniani w kancelarii chana.

W ramach relacji pan-poddany ten drugi musiał pełnić wszelkie służby wymagane przez pana. W okresie pokoju oznaczało to wykonywanie różnych czynności na dworze, np. pilnowanie bydła a w okresie wojny była to oczywiście służba wojskowa. Daninę w naturze tzw. kubczir ściągano prawdopodobnie okazjonalnie, np. na wypadek ślubu, wesela czy zjazdu starszyzny. Ponadto poddani mieli obowiązek dostarczyć chanowi owce ze stad oraz konie. Ponadto poddani musieli ponieść koszty utworzenia systemu stacji dla potrzeb kurierów. Wcześniej to ludność danego obszaru musiała zaopatrzyć kuriera. Od ludności podbitej ściągano daninę w postaci klaczy lub owiec. Za szczególne zasługi można było zostać zwolnionym od powinności i uzyskać tytuł darkana. Od wszelkich danin zwolnieni byli też duchowni, których obowiązkiem jednak było wznoszenie modłów za pomyślność chana. Ogólnie ludność podzieliła się na poddanych chana jako władcy państwa oraz poddanych członków jego rodu. System podatkowy uporządkował Ugedej. Początkowo z ziemi płacono pogłówne a kupcy podatek handlowy. Utworzono monopole na sól, wydobycie srebra, złota, wytop żelaza, ocet, rybołówstwo. Podatek od niewolników płacili ich właściciele. W zamian za dostarczanie na dwór swych wyrobów od podatków zwolnienie byli rzemieślnicy. Nie płacili ich starcy, dzieci, mnisi. W związku z pobieraniem podatków dochodziło do nadużyć, przekupstw. Ze względu na obciążenia ludność zadłużała się u lichwiarzy a przyjmowało to taką saklę, że chanowie czasem musieli pokrywać długi z finansów państwa.