Charakterystyka gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w Polsce.

W końcu XV wieku i w XVI stuleciu gwałtownie wzrosła liczba ludności, zamieszkująca ośrodki portowo - handlowe (Sewilla, Antwerpia, Lizbona). Podobnie sytuacja wyglądała w miastach będących centrami władzy i administracji (np. Madryt) czy ośrodkami produkcji rzemieślniczej. Produkcja lokalna nie wystarczała już do zaopatrzenia stale wzrastającej liczby ludności miast. żywność i surowce dla rzemiosła trzeba było sprowadzać z odległych rejonów. Było to przyczyną podziału Europy na strefę, w której rozwijało się rzemiosło i handel oraz na strefę, w której wytwarzano surowce i żywność. W pierwszej połowie XV wieku w Europie pojawiło się zjawisko zwane "rewolucją cen". Polegało ono na szybkim wzroście cen artykułów rolnych przy jednoczesnej stabilizacji cen produktów rzemieślniczych. Właściciele ziemscy, pobierający od chłopów ustalone czynsze, ponosili straty finansowe. Natomiast chłopi, którzy sprzedawali żywność na rynku, bogacili się. Właściciele ziemscy (przede wszystkim szlachta) starali się zapobiec spadkowi swoich dochodów i podejmowali inne formy aktywności gospodarczej. Ci z Europy Środkowej, czyli z krajów na wschód od Łaby, przystąpili do rozbudowy folwarków, które funkcjonowały najczęściej w oparciu o pracę przywiązanego do ziemi chłopa pańszczyźnianego. W wyniku przemian w gospodarce miejskiej oraz w organizacji rolnictwa w XVI wieku doszło do wytworzenia się dualizmu w rozwoju gospodarczym Europy. Zjawisko to polegało na zdominowaniu Europy Wschodniej przez folwarczną gospodarkę zbożowo - hodowlaną z wtórnym poddaństwem chłopów. W krajach położonych na zachód od Łaby chłopi byli wolni i płacili czynsz, a zyski czerpali z handlu swoimi produktami. Na ziemiach polskich upowszechnił się typ gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej. Podstawową formą gospodarstwa szlacheckiego stał się folwark (duże gospodarstwo rolno - hodowlane produkujące głównie na zbyt i posługujące się pracą chłopów pańszczyźnianych lub ewentualnie siłą najemną). Najwcześniej ten typ gospodarowania rozwinął się na terenach , gdzie były lepsze możliwości zbytu na rynek lokalny. Przykładem może tu być Śląsk, gdzie folwarki pojawiły się już w XIV wieku. Stosunkowo wcześnie (tj. od połowy XIV wieku) gospodarka folwarczno - pańszczyźniana rozwijała się na obszarach położonych nad spławnymi rzekami (handel rzeczny), czyli w dorzeczu Wisły i Bugu, na Pomorzu i częściowo w Wielkopolsce. Znacznie wolniej folwarki upowszechniały się we wschodniej Małopolsce, na Ukrainie, na Białorusi i na Litwie. Na Podkarpaciu nie występowały prawie w ogóle. Na rozwój gospodarki opartej na folwarkach przyczyniła się doskonała koniunktura na produkty rolne na panująca na zachodzie Europy, a także rozszerzenie rynku wewnętrznego w wyniku rozwoju miast. Towarowa produkcja zbożowa rozwijała się początkowo w dobrach królewskich, potem w szlacheckich, a na końcu w dobrach kościelnych.

Najpopularniejsze na ziemiach polskich było korzystanie z pracy chłopów pańszczyźnianych., choć na obszarze Prus Królewskich dominował folwark, działający w oparciu o pracę najemników. Gospodarka folwarczno - pańszczyźniana nastawiona była w pierwszym rzędzie na produkcję zboża (na żyznych terenach uprawiano pszenicę, a na mniej żyznych - żyto i owies). W mniejszym stopniu zajmowano się hodowlą. Wyjątek stanowiły tu Ruś i Ukraina, skąd eksportowano woły oraz Pomorze i zachodnia Wielkopolska, gdzie hodowano owce. W folwarkach na Śląsku zajmowano się także zyskowną wówczas gospodarką rybną, a na Mazowszu i na Litwie poza folwarkami rozwijano gospodarkę leśną (głównie bartnictwo, produkty leśne, drewno). Znaczenie spławnych rzek dla rozwoju gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej było olbrzymie. To właśnie nimi większość żyta i pszenicy oraz produktów leśnych była eksportowana do wielkich portów (z Korony do Gdańska, a z Litwy do Królewca, Kłajpedy i Rygi), a stamtąd drogą morską do europy Zachodniej. XVI wiek i pierwsze ćwierćwiecze wieku XVII to najlepszy okres dla rozwoju gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej. Rolnictwo stanowiło o potędze Rzeczypospolitej. Od tego ile zboża wyprodukuje i wyeksportuje do innych państw zależała równowaga polityczna Europy. W tym okresie ziemie folwarczne stanowiły w centralnej Polsce 17 - 33 % wszystkich gruntów uprawnych. Jak tworzono folwarki? Początkowo tworzono je w dobrach szlacheckich z gruntów wyłączonych spod uprawy chłopskiej i przeznaczonych do zaspokajania bezpośrednich potrzeb dworów (była to tak zwana rezerwa pańska). W XV wieku, gdy na ziemiach polskich nastąpił właściwy rozwój folwarków, tworzono je w miejscach karczunku (wymagało dużego nakładu pracy i czasu dlatego na tę formę zdobywania ziemi decydowano się dość rzadko), zajmowano tzw. pustki (grunty opuszczone, zwłaszcza łąki) i sołectwa oraz ograniczając obszar upraw chłopskich. Podstawę prawną do wykupu sołectw dawał statut warcki z 1423 r. (zezwalał on na przymusowy wykup ziemi od sołtysów nie wywiązujących się ze swoich obowiązków). W ten sposób szlachta przejmowała nie tylko folwarki sołtysie ale i władzę sądową nad chłopem (w pierwszej połowie XVI wieku znikły niezależne i samorządne sądy ławnicze po wsiach). W połowie XV wieku gospodarka folwarczno - pańszczyźniana stała się dominującą formą w polskim rolnictwie. Folwarki miały różną wielkość. Te najmniejsze, we wsiach drobnej szlachty, miały 1 łan (czyli około 16,7 do 17,5 hektara) lub mniej. Te największe (w dobrach wielkich właścicieli ziemskich) miały od kilkunastu do kilkudziesięciu łanów. Jednak przeciętny folwark należący do średniej szlachty miał wielkość od 2,5 do 5 łanów. Drobna szlachta sama zarządzała swoimi folwarkami, a do kierowania tymi większymi konieczny był zarządca (włodarz, dwornik, urzędnik). W folwarkach pracowali rzemieślnicy i czeladź najemna (głównie w małych folwarkach, u szlachty która nie miała własnych chłopów), jednak od XVI w. najpopularniejsze było wykorzystywanie do prac chłopów pańszczyźnianych. Pańszczyzna była formą renty feudalnej i polegała na przymusowej pracy chłopów na rzecz pana. Od XIV wieku wymiar pańszczyzny stopniowo wzrastał. U schyłku tego stulecia i w początkach wieku XV pojawiła się pańszczyzna tygodniowa (tj. określana liczba dni pracy w tygodniu). W roku 1520 ustalono minimalny wymiar pańszczyzny na jeden dzień tygodniowo z zaprzęgiem (czyli sprzężajem) od jednego łanu chłopskiego. Stopniowo zwiększano wymiar pańszczyzny i już w połowie XVI w. wynosiła ona zwykle 2-3 dni tygodniowo z łanu chłopskiego. W połowie następnego stulecia chłop musiał odpracowywać już 4 do 5 dni, a w połowie XVIII w. - 5 do 6 dni. Warto też zaznaczyć, że wymiar pańszczyzny zwiększano jeszcze dodatkowo w okresach nasilenia się prac polowych, czyli na przykład w okresie żniw. Oprócz pańszczyzny zasadniczej, chłopi zmuszeni byli do wykonywania czynności dodatkowych, jak na przykład zwózka drewna z lasu, praca przy sianokosach, w ogrodach, czy też stróżowanie. Powszechną praktyka było także przymusowe najmowanie chłopów do pracy folwarku za niewielkim wynagrodzeniem. Zastosowanie pracy darmowej zwiększało opłacalność pracy folwarcznej. Stałe zwiększanie doprowadziło do rozwoju wtórnego poddaństwa. Szlachta dążyła bowiem do zatrzymania jak największej liczby chłopów na wsi i ograniczyć ich wychodźstwo do miasta. Od ilości darmowych pracowników zależała bowiem wydajność folwarku. Starano się zatem ograniczyć zbiegostwo chłopów. Dlatego piętnastowieczne ustawodawstwo poważnie skrępowało wolność osobistą chłopów. Na sejmie piotrkowskim w 1496 r. wydano konstytucje ograniczające wychodźstwo chłopów, zatrudnianie ludzi luźnych w miastach. Poddaństwo, czyli zależność prawna i społeczno - gospodarcza od pana (monarchy, szlachcica, czy duchownego), dzieliło się na poddaństwo sądowe (oznaczało to, że chłopi podlegali sądownictwu pana), poddaństwo gruntowe (chłopi mieli obowiązek świadczenia na rzecz pana z tytułu użytkowania jego ziemi) oraz poddaństwo osobiste (ograniczenie praw chłopów, zwłaszcza do opuszczania gospodarstwa i wsi). Poprzez ograniczenie wychodźstwa ze wsi (na jej każdorazowe opuszczenie chłop musiał uzyskać zgodę pana) nastąpiło przypisanie chłopa do ziemi. W ten sposób stanowił on własność pana. Chłopi nie mogli sami decydować o swoim losie. Pan mógł ich podarować w prezencie, odsprzedać, czy przekazać w ostatniej woli. Zakazane były małżeństwa pomiędzy poddanymi dwóch różnych panów (taki ślub dla jednego z właścicieli oznaczałby utratę pary rąk do pracy). W XVII wieku wprowadzono też obowiązek zaopatrywania się przez chłopów w składach dworskich w określone produkty (na przykład w piwo i gorzałkę).

Po okresie dynamicznego rozwoju w XVI wieku i w początkach następnego stulecia gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej, nastąpił jej regres. Wiązało się to ze zmianą koniunktury w Europie i panującym tu kryzysem monetarnym. Ponadto w XVIII wieku z polskim zbożem konkurować zaczęło zboże rosyjskie. Zwiększał się niedobór rąk do pracy, a wydajność pracy chłopów spadała. Ponadto nasilało się zbiegostwo chłopów i wzrastała ilość opuszczonych gruntów. Następował zatem spadek produkcji folwarcznej (spadek pogłowia zwierząt hodowlanych i zmniejszenie się plonów). Chłopi uciekali ponieważ stale wzrastające świadczenia na rzecz dworu doprowadziło do pogorszenia się sytuacji na wsi. Mimo surowych zakazów chłopi uciekali na tereny, gdzie świadczenia były bardziej znośne. Jednak tym co naprawdę przyspieszyło kryzys gospodarki - folwarczno pańszczyźnianej były zniszczenia i wyludnienie spowodowane toczącymi się od połowy XVII aż do początków XVIII wieku wojnami. Wiele osad zostało spalonych i spustoszonych. Działania wojenne i epidemie dokonały ogromnego spustoszenia wśród ludności wiejskiej. Szacuje się, że po tak zwanym "potopie szwedzkim" (lata 1655 - 1660), w wyniku strat demograficznych oraz braku środków finansowych na odbudowę, odłogiem leżało około 60 % uprawianej wcześniej ziemi. Znacznie wzrosła chłopów małorolnych i bezrolnych. Zdarzały się wypadki, że pozbawieni środków do życia ludzie wolni, dobrowolnie przyjmowali poddaństwo (kmiecie, mieszkańcy zdewastowanych miasteczek, czy pozbawiona majątku drobna szlachta). Jeszcze gorzej sytuacja wyglądała po wojnie północnej (lata 1700 - 1721). W XVIII wieku podjęto próby oczynszowania chłopów i parcelacji folwarków (w majątkach ziemskich na terenie Poznańskiego, w niektórych królewszczyznach i dobrach magnackich), jednak nie zawsze były one udane. Na mocy Konstytucji 3 Maja 1791 r. szlachta została pozbawiona najwyższej zwierzchności względem poddanych chłopów. Zostali oni oddani "pod opiekę prawa i rządu krajowego". Dla nowych osadników, którzy przybyliby zza granicy, gwarantowano wolność osobistą. Zachęcano też właścicieli ziemskich do zawierania z poddanymi umów określających wymiar świadczeń. Umowy takie musiałyby zostać zaakceptowane przez obie strony i nie mogłyby być samowolnie zmieniane. W ten sposób państwo mogłoby ingerować w stosunki na wsi. Wydany w trakcie powstania kościuszkowskiego "Uniwersał połaniecki" (17 maja 1794 r.) znosił poddaństwo osobiste chłopów i gwarantował im nieusuwalność z ziemi (jeżeli wywiązywali się ze swoich obowiązków wobec dworu). Na czas powstania zmniejszona została także o 25 do 50 % pańszczyzna. Poprzez specjalnie utworzone urzędy (tzw. dozory) miała być sprawowana opieka państwa nad chłopami. Jednak powstanie upadło i w wyniku trzeciego rozbioru (1795 r.) państwo polskie przestało istnieć. Przekreślało to też postanowienia Konstytucji 3 Maja w odniesieniu do chłopów. W XIX wieku dokonał się stopniowy zanik gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej. Na skutek zmian gospodarczo - społecznych, związanych z rozwojem kapitalizmu, doszło do uwłaszczenia chłopów (czyli nadania im ziemi na własność). W latach 1811 do 1850 r. proces ten odbył się w zaborze pruskim, w roku 1848 w zaborze austriackim (Galicja) i najpóźniej w Królestwie Polskim - w 1863 r. (dekretem władz powstania styczniowego) i w 1864 r. (dekretem władz carskich).