W I połowie XIX wieku rolę mecenasa kultury przejęły polskie rody arystokratyczne. Do najwybitniejszych przedstawicieli tych rodów należy zaliczyć przede wszystkim: Stanisława Kostkę Potockiego, Józefa M. Ossolińskiego, Tadeusza Czackiego, Tarnowskich z Dzikowa, czy Lubomirskich w Łańcucie. Największą role odegrała jednak rodzina Czartoryskich w Puławach. To właśnie Puławy stały się jednym z najważniejszych ośrodków polskiej kultury i nauki. Nieocenioną rolę w tym względzie odegrała Izabella Czartoryska, która od 1796 roku znów poczęła gromadzić zbiory biblioteczne. Stworzyła ona także ośrodek edukacji dla synów arystokratów i ziemian. Można ją  z pełną odpowiedzialnością uznać za pionierkę polskiego muzealnictwa. W 1800 roku zbudowała ona w swym ogrodzie pałacowym, który został z czasem nazwany Świątynią Sybilii, pawilon w którym gromadziła pamiątki narodowe.

Do powstania listopadowego poza rezydencjami magnackimi życie kulturalne i naukowe rozwijało się najpełniej w Wilnie i w Krzemieńcu. Niemała rolę odgrywał także pod tym względem Kraków i Poznań. W 1880 roku w Warszawie zostało powołane do życia Towarzystwo Przyjaciół Nauk, które stało się klubem nauki i rozrywki. Tu współpracowano i wymieniano opinie. Wśród inicjatorów Towarzystwa, które narodziło się z dyskusji przeprowadzanych początkowo w kawiarniach i klubach, znaleźli się: Stanisław Staszic oraz Stanisław Sołtyk. Długoletnim prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk był właśnie sam S. Staszic, a potem także Julian Ursyn Niemcewicz. Towarzystwo organizowało wykłady i dyskusje, inicjowało projekty badawcze oraz wydawnicze. To właśnie ono sfinansowało między innymi ogromny „Słownik języka polskiego” opracowywany w latach 1806-1814 przez Samuela Bogumiła Lindego. Towarzystwo oprócz popierania nauki, wspierało bardzo polskie piśmiennictwo, teatr, a także działało na rzecz upowszechniania dzieł literackich.

Do czołowych polskich twórców I połowy XIX wieku w dziedzinie literatury należy zaliczyć takie nazwiska jak: Alojzy Feliński (1771-1820), Aleksander Fredro (1793-1876) autor słynnych „Ślubów panieńskich”, „Zemsty”, „Dożywocia”; Seweryn Goszczyński (1801-1876), Zygmunt Krasiński (1812-1859) autor „Nie-Bokiej komedii”, „Irydiona”, „Przedświtu”, „Psalmów przyszłości”;  Józef Ignacy Kraszewski (1812-1887) autor „Starej baśni” „Klasztoru”; Adami Mickiewicz (1798-1855) i jego główne dzieła: „Poezje”, „Konrad Wallenrod”, „Dziady”, „Pan Tadeusz”; Julian Ursyn Niemcewicz (1758-1841) autor słynnych „Śpiewów historycznych”;  Cyprian Norwid (1821-1883) autor „Vade macum” „Promethidion”;  Stanisław  Kostka Potocki (1755-1821) – wielki reformator systemu szkolnictwa w Królestwie Polskim oraz twórca czterech tomów „Podróży do Ciemnogrodu”; Henryk Rzewuski (1791-1866), autor „Pamiątek Soplicy”, „Listopad”; Juliusz Słowacki (1809-1849) autor „Kordiana”, „Balladyny”,  „Beniowskiego”, „Króla – Duch”; Stanisław Trembecki (około 1739-1812) autor „Sofiówki”; Maria Wirtemberska (1768-1897), autorka „Malwina, czyli domyślność serca”; Józef Wybicki (1747-1822), autor „Pieśni legionów polskich we Włoszech” oraz Narcyza Żmichowska (1819-1876) -  autorka „Poganki”.

Do najwybitniejszych przedstawicieli muzyki tamtego okresu należą niewątpliwie Fryderyk Chopin (1810-1849) autor dzieła: „Koncerty fortepianowe e-moll i f-moll” oraz wielu etiud, mazurków i pieśni oraz Stanisław Moniuszko (1819-1832), autor takich muzycznych arcydzieł, jak : „Śpiewniki domowe”, „Halka”, „Straszny dwór”.

Sztuki piękne reprezentowali wówczas najwspanialej Antoni Brodowski (1784-1832)  -  „Nadanie dyplomu Uniwersytetowi Warszawskiemu przez Aleksandra I”;  Piotr Michałowski (1800-1855) – autor dzieł „Szarża w wąwozie Somosierry” oraz „Seńko” i Aleksander  Orłowki (1777-1832) autor „Widoku z Nieborowa” oraz „Karykatur”.

W teatrach I połowy XIX wieku królowała klasycyzm, analogicznie jak w architekturze, która stała wówczas na usługach Antonio Corazzi. To właśnie jemu zawdzięcza się Teatr Wielki w  Warszawie z 1833 roku. Dwaj inni czołowi architekci tamtego okresu to: Christian Piotr Aigner oraz Wawrzyniec Gacewicz. Poza miastami dość znaczną ilość budowli powstawała także na wsiach, gdzie sprowadzali się ziemianie. Najbardziej wówczas tj. w epoce klasycyzmu, ulubionym gatunkiem literatury stała się poezja. Utwory poetycki wzorowano głównie na odach Homera. Klasycy nawiązywali w swych dziełach do antyku  - do jedności świata śródziemnomorskiego. Znany był także i dość rozpowszechniony w polskiej literaturze nurt sentymentalizmu, który reprezentowała  głównie Maria Wirtemberska. Wielką sławę zdobyli także Alojzy Feliński, autor hymnu „Boże coś Polskę” oraz „Rękopis znaleziony w Saragossie” Jana Potockiego, który było najwybitniejszym dziełem epoki. Został on przetłumaczony na wiele języków.

Po klasycyzmie na arenę polskiej kultury wkroczył romantyzm. Jego głównym ośrodkiem stało się Wilno, które reprezentowali Adam Mickiewicz, Tomasz Zan, czy Jan Czeczot. Kiedy źródłem inspiracji dla klasyków było to, co europejskie i wspólne, źródłem natchnienia dla romantyków, było coś wręcz przeciwnego, a mianowicie to, co odrębne i niepowtarzalne. Stąd też sięgnięcie przez nich do tradycji ludowych. Lud utożsamiali oni z prawdą. Romantycy postrzegali swą pracę jako misję i jako służbę dla narodu-ludu. Chętnie sięgali także do tradycji rycerstwa średniowiecznego. Dlatego ponieważ cenili sobie indywidualizm, szlachetność i tajemniczość. Romantykami zawładnęły fascynacje namiętności i tajemnice wielkich emocji. Wierzyli oni w wyjątkowość każdej duszy. Ich cechą charakterystyczna był także bunt wymierzony przeciwko ówczesnemu światu z jego regułami, bunt przeciwko ówczesnym wzorcom i wartościom.

Po klęsce powstania listopadowego stolicą polskiego romantyzmu stałą się Paryż. Emigracja przymusowa i „dobrowolna” doprowadziła do rozkwitu tamtejsze środowiska polskich romantyków, których rozłąka z krajem jeszcze bardziej natchnęła. To właśnie tam powstały największe dzieła Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Zygmunt Krasińskiego, Maurycego Mochnackiego i także Cypriana Norwida. To właśnie także w Paryżu ukształtowała się ostatecznie koncepcja poety jako przewodnika duchowego narodu i wieszcza.  Polski romantyzm odbił się szerokim echem zwłaszcza na poezji, muzyce, historiografii. Na świecie poza Fryderykiem Chopinem, najbardziej znanym polskim romantykiem był Adam Mickiewicz.  W kraju natomiast, w tym samym czasie, kiedy we francuskiej stolicy powstawały największe dzieła, popularnością i poczytnością cieszyły się dzieła miejscowych literatów. W Galicji wyróżniał się na tym tle Wincenty Pol, Kornel Ujejski i Lucjan Siemiński. Na ziemiach polskich należących do zaboru rosyjskiego do najwybitniejszych należeli: Władysław Syrokomla (Ludwik Kondratowicz), Józef Ignacy Kraszewski, Teofil Lenartowicz, Henryk Rzewuski oraz Narcyza Żmichowska. W zaborze pruskim zaś grono miejscowych literatów i historiozofów tworzyli: Karol Libelt, Bronisław Trentowski oraz August Cieszkowski.