SUDETY

Sudety to najstarszy górotwór w Polsce. Jego historia zaczęła się jeszcze przed paleozoikiem. Dowodem na to są gnejsy i łupki pochodzące z prekambru z masywu Śnieżnika. Sudety były kilkakrotnie niszczone i wypiętrzane podczas kolejnych ruchów górotwórczych: kaledońskim, hercyńskim, alpejskim. Podczas karbonu do momentu trzeciorzędu w miejscu gór powstała rozległa równina z niewielkimi deniwelacjami. W trzeciorzędzie dzisiejsze Sudety zostały wydźwignięte blokowo wzdłuż dwóch linii dyslokacyjnych. Północna linia biegnąca od Złotego Stoku ku Bolesławcowi rozdziela część wypiętrzoną od niewypiętrzonej. Obecnie teren ten stanowi równinne Przedgórze Sudeckie. Występują tu twardziele Ślęzy- 719m, Wzgórza Strzegomskie- 359m, Wzgórza Strzelińskie- 473m. Część wypiętrzona zajmuje obszar od Bramy Łużyckiej po Bramę Morawską i składa się bloków usytuowanych wzdłuż kotlin i niecek śródgórskich. Przedgórze Sudeckie niegdyś stanowiło całość z resztą Sudetów. W oligocenie nastąpiła dyslokacja tektoniczna ku północy, która rozdzieliła blok skalny na część górską i przedgórską. Obecnie Przedgórze sudeckie pokryte jest osadami morskimi z okresu miocenu, czwartorzędowymi piaskami, glinami i utworami lessopodobnymi.

Na Sudety Zachodnie składają się: z Karkonoszy z najwyższym szczytem Śnieżką 1603m., Gór Izerskich, Kaczawskich, Rudaw Janowickich. Otaczają one tektoniczną Kotlinę Jeleniogórską. Centralną częścią tworzy batolit granitowy z okresu fałdowanie hercyńskiego. Procesy denudacyjne spowodowały powstanie powierzchni zrównań i odsłonięcia granitoidów.

Sudety Środkowe mają strukturę niecki. Oś biegnie w kierunku z północnego zachodu na południowy wschód.

Brzeżna część niecki budują prekambryjskie bloki na które składają się Góry Sowie, Orle, Bystrzyckie. Niecka wyścielona jest osadami z okresu dewonu, karbonu i permu. Na ich powierzchni leży płyta zbudowana z piaskowców kredowych, naniesionych w momencie transgresji morskiej. Płyta ulegała różnym przemianom, została wypiętrzona, obecnie są tu Góry Stołowe i rów tektoniczny Nysy Kłodzkiej. Na tym obszarze występują także obniżenia śródgórskie. Góry Wałbrzyskie i Kamienne zbudowane są z porfirów i intruzji magmowych.

Sudety Środkowe są oddzielone od Wschodnich Kotliną Kłodzką.

Od Sudetów Środkowych oddziela je Brama Lubawecka. W część Sudetów Środkowych wchodzą: prekambryjskie Góry Sowie i Orlickie, piaskowcowe Góry Stołowe. Na północ znajduje się niecka wałbrzyska, zasobna w węgiel kamienny. Sudety Środkowe od Wschodnich oddziela Kotlina Kłodzka i Przełęcz Międzyleska. Należą tu Góry Złote, Bialskie, masyw Śnieżnika i Jesionki. Opadają one w kierunku Bramy Morawskiej, która oddziela Sudety od Karpat.

Rzeźba Sudetów jest bardzo różnorodna, co jest spowodowane skomplikowaną budową geologiczną. Występują tu powszechnie zrównania wierzchowinowe i są cechą wspólną całych gór. Zrównania te tworzą część starotrzeciorzędowej powierzchni zrównania.

Sudety podlegały zlodowaceniom. W plejstocenie w czasie nasuwanie się lądolodu skandynawskiego Sudety zostały dwa razy zlodowacone - zlodowacenie krakowskie i środkowopolskie. Lądolód przedostał się także na teren kotlin śródgórskich i pozostawił tam osady lodowcowe i fluwioglacjalne. W Karkonoszach pozostałością po zlodowaceniu są kotły lodowcowe i moreny.

Klimat Sudetów ma charakter górski, występuje piętrowość roślinna.

• Regiel dolny do 1000m n p m - lasy świerkowe (kiedyś bukowo- jodłowe)
• Regiel górny do 1300m n p m.- świerk
• Kosodrzewina- do wys. 1450m n p m
• Łąki alpejskie

Z bogactw naturalnych w Sudetach można wymienić:

• Węgiel kamienny
• Arsen
• Magnezyt
• Zasoby wód mineralnych

TYPY RZEŹBY W SUDETACH:

• Górska
• Pogórska

CECHY RZEŹBY:

• Twardzielcowa- Wzgórza Strzegomskie
• Denudacyjna- zrównania peleogeńskie, pagóry twardzielcowe
• Intruzywna - Karkonosze, Ostrzyca, Grodziec, Strzelin, Ślęża, Strzegom
• Zrębowa- wyniesione, pojedyncze góry i obszary niższe- pogórza i kotliny o charakterze zapadliskowym, zręby obcięte uskokami.
• Krasowa- kras pochodzenia trzeciorzędowego (Góry Kaczawskie, Masyw Śnieżnika) poziome korytarze nawiązujące do procesów denudacji, pionowe do procesów wypiętrzania. Duża ilość jaskiń. Wiele z nich jest odkrywana w kamieniołomach, stąd też część zostaje niszczona pod wpływem działalności człowieka. W ten sposób odkryto jaskinię Niedźwiedzią w Kletnie.

Wyraźny związek między tektoniką zrębową a dzisiejszą rzeźbą. Wulkanizm- kominy wulkaniczne, np. Grodziec, Góra Św. Anny. Największą rzeką jest Orlica i Izera, oraz dopływy Odry- Bóbr, Nysa Łużycka, Ślęża, Nysa Kłodzka, Kaczawa, Strzegomka. Przebiega tu dział wodny Odry, Łaby i Dunaju.

Karkonosze to najczęściej uczęszczany masyw Sudetów. W 1959 roku został tu utworzony Karkonoski Park Narodowy o powierzchni 5,5 tyś. ha. Ochronie podlega region Karkonoszy od wysokości 550m do Śnieżki, czyli 1603m n p m. oraz dwa położone poniżej 500 metrów- rezerwat "Góra Chojnik" i "Wodospad Szklarki". Pasmo Karkonoszy zbudowane jest z granitów i łupków. Podlegały fałdowaniom i tworzeniem się zrębów oraz były poddawane długotrwałym procesom erozji i wietrzenia. Rzeźba jest bardzo ciekawa, wykształciły się specyficzne formy powierzchni, np.: skalne formacje- "Słoneznik", "Pielgrzymy" "Paciorki". Licznie występują gołoborza, kotły polodowcowe, wypełnione wodami śródgórskich jezior- "Śnieżne kotły" "Kotły Wielkiego i Małego Stawu". Ze skalnych progów spadają malownicze wodospady np. "Szklarki". Osobliwością na skale europejską są torfowiska wysokie pod Śnieżką. Roślinność charakteryzuje się wyraźną piętrowością:

• Regiel dolny- do 1000m buczyna sudecka
• Regiel górny- do 1250m.- świerk, torfowiska
• Piętro subalpejskie- powyżej 1250m. zbiorowiska zaroślowe- sudecka kosówka, wierzba lapońska, torfowiska wysokie i młaki niskoturzycowe.
• Piętro alpejskie- powyżej 1500m. murawy wysokogórskie.

Najwyższy szczyt w Sudetach czyli Śnieżka charakteryzuje się surowym klimatem, ciągłymi wiatrami i długim zaleganiem pokrywy śniegowej- około 200 dni w roku. Na szczycie zbudowane jest obserwatorium meteorologiczne i schronisko turystyczne.

Góry stołowe- są unikalnym przykładem gór o budowie płytowej, jedyne w Polsce. Na podstawie zbudowanej z piaskowców zalega warstwa margli i łupków, pod płytą od poziomu 750 m n p m zachowały się szczątkowe ilości kredowego piaskowca ciosowego, który buduje także skały masywu Małego i Wielkiego Szczelińca. Taki układ sprawia, że rzeźba ma charakter schodowy. Ciągłe procesy erozji i wietrzenia doprowadziły do powstania wielu osobliwych form skalnych: iglic, wież, grzybów skalnych. Najciekawsze formy występują w regionie Pasterki, Wambierzyc, Batorowa. Najwięcej takich form wykształciło się na Szczelińcu Wielkim (919 m). Swoim kształtem przypominają postacie i zwierzęta. "Kwoka". "Panna" "Wielbłąd" "Sowa" "Słoń" "Kazalnica", skalny labirynt "Piekiełko" o głębokości 17 metrów. Szata roślinna reprezentowana jest przez zbiorowiska leśne piętra dolnego, głównie bory świerkowe, lasy bukowe, jodły. Osobliwością są zbiorowiska łąkowe w okolicach Batorowa i Gołoczowa oraz torfowiska wysokie- Wielkie i Małe torfowisko Batorowskie. Wielkie ma charakter torfowiska wysokiego z taką roślinnością jak: wrzosiec bagienny, modrzewnica zwyczajna, żurawina błotna. Torfowisko stopniowo ulega eutrofizacji i zamienia się w las świerkowo- sosnowy. Torfowisko Małe charakteryzuje się wysokim poziomem wody opadowej. Dominują tutaj turzyce, wierzba lapońska i bagnica torfowa.

W 1993 roku teren ten objęto ochroną i utworzono Park Narodowy Gór Stołowych.

Masyw Śnieżnika- znajduje się tutaj jedna z najciekawszych pod względem szaty naciekowej jaskinia "Niedźwiedzia". Jest to największa jaskinia w Sudetach, długość jej korytarzy wynosi 3 km. została odkryta podczas eksploatacji marmuru w 1966 roku. Znajduje się na wysokości 800 m. powstała w soczewce zmetamorfizowanych wapieni (są to marmury), ma 4 poziomy korytarzy. Na bogatą szatę naciekową składają się stalaktyty, stalagmity, stalagnaty, draperie, misy martwicowe, perły jaskiniowe, kominy. Do największych atrakcji jaskini należą: jeziorko, Ryżowy prożek, Sala Lwa z perłami jaskiniowymi, Labirynt, Korytarz Stalaktytowy. Temperatura w jaskini wynosi 5- 6 stopni. Znaleziono tu kości zwierząt z okresu plejstocenu, głównie niedźwiedzia.

Sudety odznaczają się silną antropopresją. Środowisko naturalne zostało w dużym stopniu przekształcone pod wpływem przemysłu i zanieczyszczeń. Naturalne zbiorowiska roślinne zachowały się w niewielkim stopniu i podlegają teraz ochronie. Utworzono parki narodowe, rezerwaty przyrody, lasów. Ogromne zniszczenia lasów spowodowane są kwaśnymi deszczami. Największe ubytki drzew można zauważyć w Górach Izerskich i Karkonoszach. Zanieczyszczenia atmosferyczne dokonują dzieła zniszczenia całych połaci lasów i terenów zielonych. Zostały one objęte mianem klęski ekologicznej. Obecnie sytuacja została opanowana, stan środowiska przyrodniczego poprawia się. Na polepszenie sytuacji miało wpływ zamykanie zakładów przemysłowych, które były głównymi trucicielami środowiska. W połowie lat 90 region ten skreślono z listy zagrożenia ekologicznego.

Z niegdyś sterczących kikutów drzew w Górach Izerskich pozostała tylko część, obecnie postępuje tu sukcesja drzew, zaczęto też sadzić las od nowa.

Osadnictwo na terenie Sudetów zaczęło się rozwijać od średniowiecza. Głównym walorem tych terenów były surowce mineralne, występujące tu w dużych ilościach. Zaczął się przemysł włókienniczy, przetwórczy , fabryki. Sudety to najstarszy region przemysłowy na obszarze Polski. Wraz z nastaniem komunizmu w Polsce wiele zakładów upadło z powodu przestarzałej technologii nie radzące sobie z konkurencją. W obrębie Sudetów panuje wysokie bezrobocie, około 50%, gospodarka pogrążona jest w kryzysie. Wiele maszyn i urządzeń z dawnych fabryk zachowało się w stanie nienaruszonym i dziś stanowią eksponaty muzealne w Wałbrzychu i Nowej Rudzie. Do zwiedzanie przygotowano trasę po dawnej kopalni złota i arsenu w Złotym Stoku. Ciekawe zbiory dawnej działalności gospodarczej prezentuje muzeum papierni w Dusznikach, muzeum zapałczane w Bystrzycy Kłodzkiej, muzeum gazownictwa w Paczkowie i kupiectwa w Świdnicy.

Mimo starań ekologów tereny te są objęte mianem "terenów zagrożonych klęską ekologiczną". Liczne ośrodki przemysłowe, dymy wydobywane z fabryk w dużym stopniu się do tego przyczyniają, np.: koksownie w Wałbrzychu. Wiele zanieczyszczeń dociera do Polski z sąsiednich Czech i Niemiec. Dochodzą do nas trujące dymy i gazy z elektrowni, fabryk i zakładów przemysłowych. Są one w większości opalane węglem, stąd duża emisja szkodliwych pyłów i związków chemicznych: dwutlenku siarki, tlenków azotu, innych gazów. Już wcześniej wspomniane lasy w Górach Izerskich, których stan jeszcze do niedawna był katastrofalny obecnie polepsza się. Zakłada się szkółki drzew i wprowadza nowe gatunki bardziej odporne na zanieczyszczenia atmosfery.

Przemysł na tych terenach to przede wszystkim elektrownie, przemysł wydobywczy. Znajdują się tutaj liczna kopalnie węgla kamiennego (Wałbrzych), brunatnego (Turoszów), skały użytkowe, materiały skalne- granity, bazalty, wapienie, piaskowce (Strzegom, Strzelin). W Bogatyni wybudowana została elektrownia opalana węglem brunatnym. Węgiel tu wydobywany jest wysokiej kaloryczności i dobrej jakości. Z węgla kamiennego produkuje się koks. Węgiel jest wydobywany bardzo drogimi metodami, co powoduje upadanie kopalń lub czasowe zamykanie. Z innych dziedzin gospodarki występuje tu przemysł włókienniczy, odzieżowy, elektromaszynowy (Świdnica, Dzierżoniów) i przetwórczy.

W Sudetach licznie występują ciekawe i oryginalne zabytki. Występuje tu duża ilość dworków szlacheckich, klasztorów, kapliczek i kościołów. Licznie też są reprezentowane ruiny średniowiecznych zamków obronnych. Warownia w Książu w późniejszym czasie przebudowana na magnacką rezydencję Hochbergów, Chojnik- zniszczony zamek o charakterze obronnym, następnie zmieniony i przebudowany na siedzibę rodziny Schaffgotschów. Obecnie ruina.

Zabytki architektury sakralnej:

• Klasztor cystersów w Krzeszowie- barokowy
• Sanktuarium w Wambierzycach
• Sanktuarium w Bardzie Śląskim
• Sanktuarium w Lubomierzu
• Kościół w Kłodzku
• Kościoły w Strzegomiu, Złtoryi i Jeleniej Górze.

Z racji występowanie na tych terenach dwóch religii można tu spotkać budowle sakralne wyznania ewangelickiego. Wartym zwiedzenia jest kościół ewangelicki w Świdnicy i Jaworze i XII wieczny kościółek zbudowany z drewna w Karpaczu, przeniesiony z Norwegii.

Na rozwój tych regionów miało uruchomienie linii kolejowej w połowie XIX wieku. Prawie każde miasto miało połączenie z innym. Budowanie kolei na tych terenach było trudne do wykonania z racji występującej tu urozmaiconej rzeźby terenu. Sytuacja taka zmusiła do budowy licznych tuneli i mostów. Obecnie podróż koleją stanowi atrakcje turystyczną. Najciekawsza trasa przebiega z Wałbrzycha do Kłodzka. W trakcie podróży można podziwiać widoki ale także przejechać przez najdłuższy 160 metrowy tunel w Polsce, w miejscowości Kozioł. Atrakcję turystyczną stanowi także skansen kolei, z ciekawymi eksponatami, w tym starymi parowozami.

W Sudetach znajdują się liczne uzdrowiska Lądek, Cieplice, Duszniki Zdrój, Polanica, Kudowa, Szczawno oraz źródła wód mineralnych. Uzdrowiska te miały zaszczyt gościć takie osobowości jak Marysieńka Sobieska, Fryderyk Chopin, car Aleksander I, Winston Churchil, Lech Wałęsa.

Inne ciekawe miejsca w Sudetach i okolicach:

• Wodospad "Wilczki" imienia Stefana Żeromskiego. Jeden z większych w Sudetach
• Bazylika barokowa w Wambierzycach. Pod wezwaniem NMP
• Masyw Ślęży - znajduje się tu szczyt Sobótka, niegdyś ośrodek kultu pogan
• Jezioro Otmuchowskie- w dorzeczu Nysy Kłodzkiej, o funkcji energetycznej, przeciwpowodziowej i rekreacyjnej
• Twierdza w Kłodzku z XVIII wieku.