Wiadomości ogólne:

Sudety jest to system starych gór zrębowych leżących na północno-wschodnim skraju Masywu Czeskiego (są największym i najwyższym jego pasmem). Zajmują około 3% powierzchni Polski (około 9,3 tys. km²), rozciągając się na odcinku 300 km wzdłuż granicy z Czechami i Niemcami w południowo-zachodniej Polsce, od okolic Bramy Łużyckiej po Bramę Morawską. Dzieli się je na pięć makroregionów, w których obrębie wyróżnia się kolejne mezoregiony:

  • Przedgórze Sudeckie.
  • Pogórze Zachodniosudeckie (często zaliczane do Sudetów Zachodnich).
  • Sudety Zachodnie, wśród których wyróżnia się: Pogórze Izerskie, Góry Izerskie, Karkonosze, Kotlinę Jeleniogórską, dolinę Bobru, Góry Kaczawskie, Pogórze Kaczawskie i Rudawy Janowickie.
  • Sudety Środkowe, do których zalicza się: Kotlinę Kamiennogórską, Wzgórza Bramy Lubawskiej, Góry Kamienne, Zawory, Góry Wałbrzyskie, Pogórze Bolkowsko-Wałbrzyskie, Góry Sowie, Góry Stołowe, Góry Bardzkie, Góry Orlickie, Góry Bystrzyckie i Kotlinę Kłodzką.
  • Sudety Wschodnie, w skład których wchodzą: Góry Złote, Góry Bialskie, Masyw Śnieżnika i Góry Opawskie.

Najwyższe pasmo Sudetów tworzą Karkonosze w Sudetach Zachodnich, z najwyższym szczytem - Śnieżką o wysokości 1 603 m n.p.m.

Geologia i ukształtowanie powierzchni:

Sudety charakteryzują się bardzo złożoną i różnorodną budową geologiczną. Składają się na nie formacje skalne od prekambru po czwartorzęd. Budują je skały magmowe, głównie: granity i bazalty, metamorficzne, jak: gnejsy i łupki krystaliczne oraz osadowe, jak: wapienie, margle, piaskowce, piaski, iły, żwiry i lessy. Górotwór Sudetów został wypiętrzony podczas orogenezy kaledońskiej i hercyńskiej. Następnie podlegał procesom niszczenia i zrównywania (denudacji). W wyniku orogenezy alpejskiej obszar ten został popękany i nastąpiły przesunięcia wzdłuż linii tych spękań, czego konsekwencją jest dzisiejsza forma Sudetów - góry zrębowe. Rzeźba tych gór charakteryzuje się długimi masywami o wyrównanych i spłaszczonych szczytach i łagodnych stokach, sąsiadujących z rozległymi, głębokimi kotlinami śródgórskimi i przełomowymi dolinami rzek i strumieni. Znajduje się tu także wiele kopulastych wzniesień i stożków wulkanicznych. Cechują się ponadto występowaniem różnego rodzaju form skalnych, często o niezwykłych kształtach.

Sudety są obszarem bogatym w surowce mineralne. W podłożu występują między innymi: węgiel brunatny, węgiel kamienny, surowce skalne: granity, bazalty, piaskowce, wapienie, baryt, fluoryt oraz wiele kamieni ozdobnych, takich jak: kryształy górskie, agaty, szafiry, ametysty i nefryty.

Warunki klimatyczne:

Sudety są jednym z najchłodniejszych i najwilgotniejszych rejonów Polski. Wpływ mają na to masy wilgotnego powietrza morskiego napływającego znad Oceanu Atlantyckiego oraz górska piętrowość klimatyczna. Chłodny klimat sprawia, iż górna granica lasu przebiega tu około 250 m niżej niż w Tatrach. Średnia roczna temperatura na obszarze regla dolnego wynosi 7ºC, a na masywie Śnieżki jedynie 0,1ºC. Dla Sudetów charakterystyczne jest częste zachmurzenie i duże ilości opadów. W reglu dolnym opady wynoszą około 800 mm rocznie, natomiast na Śnieżce sięgają około 1 200 mm rocznie. Najwięcej padów występuje w lipcu, w zimie mają miejsce opady śniegu. Występuje tu także zjawisko wiatrów fenowych, a także inwersji temperatur w kotlinach śródgórskich. Typowe są częste i nagłe zmiany pogody.

Szata roślinna:

Wraz z piętrowym zróżnicowaniem klimatu różnicuje się także roślinność. Występują tu piętra:

  • regiel dolny (400 - 1 000 m n.p.m.),
  • regiel górny (1 000 - 1 250 m n.p.m.),
  • piętro kosodrzewiny (1 250 - 1 500 n.p.m.).
  • piętro hal, in. alpejskie (powyżej 1 500 m n.p.m.).

Lasy regla dolnego tworzy głównie nasadzeniowy świerk, mimo że pierwotnie stanowił go las mieszany z bukiem, jodłą, świerkiem, jaworem i sosną. Regiel górny to naturalne lasy świerkowe. W piętrze kosodrzewiny, poza kosówką, występują domieszki jarzębiny, brzozy karpackiej, wierzby śląskiej i czeremchy. Piętro hal porasta naskalna roślinność trawiasta oraz mchy i porosty. Dla Sudetów charakterystyczne jest ponadto występowanie torfowisk wysokich. Do ciekawych roślin występujących w Sudetach należą: skalnica śnieżna, gnidosz sudecki, wierzba lapońska, ciemiężyca zielona, pełnik europejski, sosna błotna, skalnica zwodnicza, wiele gatunków storczyków, lilia złotogłów, arnika górska i zimowit jesienny.

Świat zwierzęcy:

Świat zwierzęcy Sudetów jest dosyć ubogi. Mieszkają tu jelenie, sarny, dziki, muflony, lisy, kuny, łasice, borsuki, ryjówki górskie i nietoperze. Ponadto na Śnieżniku można spotkać kozice. Wśród ptaków znajduje się wiele gatunków zagrożonych wyginięciem, jak: cietrzewie, orły, głuszce i czarne bociany, ponadto występują tu licznie: zięby, sikory, drozdy obrożne, świergotki, myszołowy i jastrzębie.

Warunki wodne:

Sudety charakteryzują się bardzo gęstą siecią rzeczną. Góry te stanowią dział wodny pomiędzy dorzeczami Odry, Łaby i Duneju. Prawie cały ich obszar znajduje się w dorzeczu Odry i należy do zlewiska Morza Bałtyckiego. Jedynie niewielka część należy do dorzecza Łaby (zlewisko Morza Północnego) i Dunaju (zlewisko Morza Czarnego). Głównymi rzekami obszaru są: Nysa Łużycka, Bóbr z Kwisą, Kaczawa, Bystrzyca i Nysa Kłodzka. Rzeki te są zazwyczaj krótkie, o dużych spadkach i zmiennych stanach wód. Znajdują się tu także liczne jeziora, z których największe to: Jezioro Nyskie, Jezioro Otmuchowskie, Jezioro Słup i Jezioro Plichowickie. Na obszarze gór występuje ponadto wiele źródeł wód mineralnych (Kudowa Zdrój, Świeradów Zdrój, Szczawno Zdrój, Lądek Zdrój, Duszniki Zdrój, Długopole Zdrój, Jedlina Zdrój i inne).

Warunki glebowe:

W Sudetach występują przeważnie słabo wykształcone gleby górskie oraz gleby bielicowe i brunatne. W niższych partiach, zwłaszcza w obrębie przedgórza, znajdują się także czarnoziemy wykształcone na lessach. Dna dolin rzecznych wyściełają gleby napływowe - mady.

Ochrona przyrody:

Na terenie Sudetów znajdują się dwa parki narodowe:

  • Karkonoski Park Narodowy - istnieje od roku 1959. Obejmuje najwyższą grupę górską Sudetów - Karkonosze - na powierzchni 5 576 ha. W 1992 został częścią Bilateralnego Rezerwatu Biosfery Karkonosze / Krkonoše (MaB) o powierzchni 60 tys. ha.
  • Park Narodowy Gór Stołowych - powstał w 1993 r. na obszarze Sudetów Wschodnich. Swym zasięgiem obejmuje polską część Gór Stołowych. Zajmuje powierzchnię 6 339 ha.

W obrębie Sudetów i ich przedgórza znajduje się także wiele rezerwatów przyrody i dziewięć parków krajobrazowych:

  • Park Krajobrazowy Gór Sowich,
  • Śnieżnicki Park Krajobrazowy,
  • Rudawski Park Krajobrazowy,
  • Park Krajobrazowy Sudetów Wałbrzyskich,
  • Książański Park Krajobrazowy,
  • Ślężański Park Krajobrazowy,
  • Park Krajobrazowy "Chełmy",
  • Park Krajobrazowy "Dolina Bobru",
  • Park Krajobrazowy "Dolina Bystrzycy".

Charakterystyka regionalna:

Przedgórze Sudeckie:

Przedgórze Sudeckie jest to pagórkowaty obszar, przylegający do Sudetów od północy. Od gór oddzielony jest uskokiem, a po przeciwnej stronie przechodzi stopniowo w Nizinę Śląską. W jego obrębie znajdują się: Wzgórza Strzegomskie, Masyw Ślęży i Wzgórza Strzelińskie. Zbudowany jest głównie z gnejsów i łupków krystalicznych, które częściowo przykrywa warstwa skał osadowych, głównie lessów. Na lessach wykształciły się żyzne gleby - czarnoziemy i gleby brunatne. Najwyższym wzniesieniem obszaru jest Ślęża (718 m n.p.m.).

Pogórze Zachodniosudeckie:

Pogórze Zachodniosudeckie jest obszarem wyżynnym przylegającym do Sudetów Zachodnich. Na terenie Polski w jego obrębie wyróżnia się: Obniżenie Żytawsko-Zgorzeleckie, Pogórze Izerskie, Pogórze Kaczawskie i Pogórze Bolkowsko-Wałbrzyskie. Region ten często zaliczany jest do Sudetów Zachodnich.

Sudety Zachodnie:

Sudety Zachodnie jest to część górotworu Sudetów ciągnąca się od Gór Łużyckich na zachodzie po doliny Bobru i Nysy Szalonej na wschodzie. Charakteryzują się zróżnicowanym i urozmaiconym ukształtowaniem powierzchni. Tworzą je stare, zerodowane masywy górskie i rozcinające je przełomowe odcinki górskich rzek i potoków, rowy i zręby tektoniczne oraz stożki wulkaniczne. Charakterystycznymi formami rzeźby są także: skałki ostańcowe, gołoborza, kotły lodowcowe oraz płaskie zrównania, w obrębie których znajdują się torfowiska. W obrębie Sudetów Zachodnich znajduje się najwyższe pasmo Sudetów - Karkonosze, z najwyższym szczytem - Śnieżką (1 603 m n.p.m.). Najwyższe partie Karkonoszy obejmuje Karkonoski Park Narodowy, który jest częścią Bilateralnego Rezerwatu Biosfery Karkonosze / Krkonose (MaB).

Sudety Środkowe:

Sudety Środkowe są częścią Sudetów, ciągnącą się od dolin Bobru i Nysy Szalonej na zachodzie po Przełęcz Międzyleską, dolinę Nysy Kłodzkiej i Przełęcz Kłodzką na wschodzie. Są najniższą grupą górską Sudetów, a ich najwyższym szczytem jest Wielka Desztna (1 115 m n.p.m.). Są to góry silnie rozczłonkowane poprzez system uskoków i niecek. W ich obrębie znajdują się najstarsze góry w Polsce - Góry Sowie oraz jedyne góry płytowe w Europie - Góry Stołowe. Obszar Gór Stołowych stanowi Park Narodowy Gór Stołowych. Znajduje się tu wiele oddzielnych, wypreparowanych z odpornych skał masywów górskich, np.: Strzeliniec (919 m n.p.m.), Skalniak (915 m n.p.m.), Narożnik (851 m n.p.m.) i Mnich (522 m n.p.m.) oraz mnóstwo form skalnych o niezwykłych kształtach. W Sudetach Środkowych znajduje się najniższe pasmo Sudetów - Góry Bardzkie z Kłodzką Górą (765 m n.p.m.).

Sudety Wschodnie:

Sudety Wschodnie stanowią fragment górotworu Sudetów, ciągnący się na wschód od doliny Nysy Kłodzkiej i Przełęczy Kłodzkiej po Bramę Morawską. Tworzą zwartą grupę górską, charakteryzującą się masywnymi i spłaszczonymi grzbietami górskimi. Najwyższym wzniesieniem obszaru jest Pradziad w Czechach (1 491 m n.p.m.), natomiast na obszarze Polski - Śnieżnik (1 425 m n.p.m.).