Na świecie jest bardzo wiele miejsc i obiektów, o które należy szczególnie dbać, gdyż są ważną spuścizną po naszych przodkach, którą my również mamy obowiązek przekazać kolejnym pokoleniom. Mając to na celu, w listopadzie 1972 roku przez Organizację Narodów Zjednoczonych ds. Oświaty, Nauki i Kultury (ang. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization- UNESCO) została sporządzona lista, której podstawę stanowi tzw. "Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego". Ma ona na celu przede wszystkim identyfikację, ochronę, konserwację oraz rewaloryzację obiektów i miejsc zarówno kulturalnych jak i przyrodniczych, które posiadają "największą ogólnoświatową wartość". Sporządzona przez UNESCO Lista Światowego Dziedzictwa nie jest jedynie zwykłym spisem niepowtarzalnych obiektów na naszej planecie. Jeśli dany obiekt lub miejsce zostało wpisane na ową listę, to kraj na terytorium którego on się znajduje zobowiązany jest do zapewnienia mu ochrony. Może się również zdarzyć taka sytuacja, że dany obiekt zaczyna coraz bardziej podupadać i niszczeć, a przyczyną tego jest klęska żywiołowa, wojny, zanieczyszczenia środowiska lub brak funduszy, wówczas społeczność międzynarodowa, na ile to jest możliwe, pomaga w zachowaniu i ochronie obiektu objętego statusem Światowego Dziedzictwa UNESCO. Na dzień dzisiejszy konwencja została przyjęta przez 174 państwa (wszystkich oficjalnie uznanych państw na świecie jest 194). Każde państwo, które przyjęło konwencję, zgłasza obiekty, które powinny zostać objęte programem. Do każdej takiej kandydatury musi być dołączony plan zarządzania i ochrony obiektu starającego się o status Światowego Dziedzictwa. Następnie niezależni eksperci dokonują oceny każdej zgłoszonej kandydatury i jeśli opinia ta jest pozytywna, to podczas corocznego zebrania Komitetu Światowego Dziedzictwa zostaje dołączana do listy najcenniejszych obiektów na świecie. Głównym sposobem działania Programu Światowego Dziedzictwa UNESCO jest skuteczna perswazja - rzadko stosuje się przymus prawny - która w wielu przypadkach odniosła duży sukces. Jedne z najbardziej spektakularnych i nagłośnionych przez światowe media sukcesów programu jest zatrzymanie budowy autostrady niedaleko słynnych piramid w Gizie i kopalni soli blisko terenów rozrodczych wali szarych w Meksyku, oraz wycofanie się z zamiarów wybudowania zapory powyżej Wodospadów Wiktorii w Afryce.

Obiekty, które otrzymały status Światowego Dziedzictwa UNESCO, zostały podzielone na 3 grupy:

1. kulturalne - na początku ich listy znajdują się obiekty architektoniczne m.in. Wersal, Tadż Maral, Wielki Mur Chiński czy Stonehenge; do tej grupy zalicza się również miejsca będące symbolem jakiegoś wydarzenia historycznego np. Pomnik Pokoju w Hiroszimie

2. naturalne - są naturalnym bogactwem naszej planety, zachwycają swoim pięknem i oryginalnością np. Wielka Rafa Koralowa, Alpy Szwajcarskie, Kilimandżaro; zaliczane są tutaj również obiekty stanowiące o historii naszej planety np. Wielki Kanion Kolorado, a także miejsca będące naturalnymi siedliskami chronionych gatunków floty i fauny np. Równina Serengenti

3. mieszane - są to obiekty cenne zarówno pod względem przyrodniczym jak i kulturowym np. w Parku Narodowym Tikal w Gwatemali chronione są pozostałości budowli Majów oraz fragment lasów równikowych; ta kategoria obejmuje również góry Chin, Australii i Nowej Zelandii, które przez miejscową ludność uznawane są za święte

Oprócz tycz trzech podstawowych kategorii obiektów chronionych przez program UNESCO wydzielano jeszcze jedną grupę, którą stanowią obiekty szczególnie zagrożone zagładą spowodowaną zarówno kataklizmem naturalnym jak i działalnością ludzi. Zakwalifikowanie obiektu do tej kategorii jest czymś w rodzaju ostrzeżenia mającego zwrócić uwagę na konieczność pomocy w przywróceniu danego obiektu do pierwotnego stanu. Obecnie uznawane za szczególnie zagrożone są 33 obiekty - 15 kulturalnych i 18 naturalnych.

Kontynent

Kulturalne

Naturalne

Mieszane

Zagrożone

Europa

289

23

6

3

Azja

132

28

6

9

Afryka

57

32

3

16

Ameryka Północna

48

29

1

3

Ameryka Południowa

37

19

2

2

Australia

0

13

5

0

Europa

Zdecydowana przewaga zabytków kulturalnych nad pozostałymi w Europie sprawia, że jest ona pod tym względem liderem na świecie. Wiąże się to głównie z niezwykle bogatą historią kontynentu, której pozostałością są liczne katedry, zamki, starówki starych miast, pozostałości budowli starożytnych Rzymian i Greków, itd. W ostatnim czasie na Listę Światowego Dziedzictwa zostały wpisane również współczesne obiekty, których przykładem może być Zagłębie Ruhry w Niemczech.

Azja

Na terytorium Chin znajduje się 28 obiektów wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, co jest najwyższym wynikiem wśród krajów pozaeuropejskich. Chronione są również na tym kontynencie lasy równikowe w Parkach Narodowych Lorentza (Indonezja) i Kinabalu (Malezja)

Afryka

Najwięcej, bo prawie 25 % wszystkich naturalnych osobliwości naszej planety objętych programem UNESCO, zlokalizowanych jest na kontynencie afrykańskim. Tutaj również znajduje się najwięcej obiektów, które zostały uznane przez organizację za szczególnie zagrożone zniszczeniem lub degradacją. Dużym zagrożeniem są m.in. działania wojenne prowadzone na terytorium Konga, gdzie znajduje się pięć parków narodowych będących siedliskiem życia zagrożonych gatunków goryli, słoni i nosorożców.

Ameryka Północna

Jest to drugi po Afryce kontynent gdzie znajduje się najwięcej osobliwości przyrodniczych, które uzyskały status Światowego Dziedzictwa. Mowa tu głównie o przepięknych widokowych parkach narodowych w Kanadzie i Sanach Zjednoczonych, w których można podziwiać m.in. lodowce i gejzery. Obiekty kulturalne na kontynencie północnoamerykańskim usytuowane są głównie na terytorium Meksyku.

Ameryka Południowa

Dziedzictwo chronione na tym kontynencie to wśród obiektów kulturalnych przeważnie pozostałości po tutejszych starożytnych cywilizacjach, natomiast obiekty naturalne, to głównie rezerwaty chroniące wilgotne lasy równikowe.

Australia

Australia jako pierwsze państwo zgłosiło "grupowe" kandydatury, na które składały się tereny położone w dużych odległościach od siebie, ale obejmowane przez jedną kategorię tematyczną. W taki sposób zostały zgłoszone do programu wilgotne lasy tropikalne na obszarze Queensland.

Na terytorium Polski również znajduje się wiele obiektów objętych programem ochrony UNESCO. Od 4 grudnia 1997 r. należy do nich również toruński zespół staromiejski.

 Toruń należy do jednych z najpiękniejszych i najbardziej zabytkowych miast w Polsce. Pierwotna osada była położona o ok. 7 km bardziej w kierunku zachodnim na prawym brzegu Wisły, gdzie graniczą ze sobą Kujawy i ziemia chełmińska. Po jakimś czasie osada została przeniesiona w miejsce, gdzie obecnie jest zlokalizowane miasto. Miasto zostało założone przez Krzyżaków, natomiast prawa miejskie otrzymało w 1233 r. Szczególnie pomyślny dla miasta był wiek XIV, kiedy to Toruń, rozwijany przez Krzyżaków, należał do ważniejszych miast w Europie Środkowej. Dobrze rozwinęła się tutaj funkcja handlowa, czemu sprzyjał między innymi fakt uczynienia Wisły szlakiem komunikacyjnym. Jeszcze dzisiaj miasto posiada cechy, które świadczą, iż było ono w średniowieczu miastem portowym. Toruński zespół staromiejski składa się ze Starego Miasta, Nowego Miasta założonego w 1264 r., a także zamku krzyżackiego i jest jednym z najlepiej zachowanych ośrodków osadniczych na naszym kontynencie. Miasto posiadało mury obronne, które przebiegały między Starym a Nowym Miastem. Do dzisiaj zachowały się z tego okresu wspaniałe, gotyckie zabytki architektoniczne. Chlubą miasta jest Ratusz Staromiejski, który został przebudowany na początku XVII w., dzięki czemu stał się jedną z najwspanialszych budowli z tego okresu w Europie.

W 1466 roku w Toruniu został podpisany pokój polsko-krzyżacki, zgodnie z którym, miasto oraz całe Pomorze Nadwiślańskie zostało przyłączone do państwa polskiego, którym władał wówczas król Kazimierz Jagiellończyk. W XVI w. coraz szybciej zaczyna się rozwijać Gdańsk, na korzyść którego Toruń traci swoje europejskie znaczenie gospodarcze. Nadal pełni jednak ważną funkcję kulturalną (bardzo ważna w okresie renesansu), religijną oraz naukową, która była rozwijana dzięki założonemu tutaj w 1568 r. gimnazjum akademickiemu. Miasto znacznie ucierpiało w wyniku wojen szwedzkich z przełomu XVII i XVIII w. W 1724 r. w mieście miały miejsce zamieszki religijne, czego skutkiem był tzw. tumult toruński. W dalszych latach Toruń zaczyna jeszcze bardziej podupadać, a na skutek II rozbioru Polski (1793) staje się częścią państwa pruskiego. Po rewolucji napoleońskiej Toruń przyjął funkcję potężnej twierdzy, która miała bronić wschodniej granicy państwa pruskiego. Po roku 1920 następuje znaczna poprawa sytuacji Torunia, który zostaje uznany za stolicę wielkiego województwa pomorskiego w granicach na nowo odrodzonego powstałego państwa polskiego. W okresie II wojny światowej miasto było miejscem utworzenia obozu jenieckiego, w którym było przetrzymywanych ok. 25 tys. więźniów, z których ok. 14 tys. poniosło tutaj śmierć. Tak bogata historia miasta został udokumentowana również w postaci pięknych zabytkowych budowli, które obecnie dodają miastu świetności. Miasto było wielokrotnie dotykane nieszczęściem wojny, które jednak nie zniszczyły jego zabytkowych skarbów.

 Toruń jest trójczłonowym zespołem urbanistycznym składającym się ze Starego Miasta, Nowego Miasta oraz zamku krzyżackiego. Jest on w całości unikalnym i najlepiej zachowanym w naszym kraju zespołem osadniczym, którego zabudowa w znacznej mierze reprezentuje mieszczański gotyk. Posiada on ciekawe, XIII-wieczne rozplanowanie uliczek i placów, które otaczają pasma murów obronnych zbudowane z cegły - najlepiej zachowała się część obwarowania od strony Wisły. Początkowo miasto otaczały drewniane umocnienia, które do drugiej połowy XIII w. były stopniowo zastępowane ceglanym murem. Miasto było otoczone podwójnymi fortyfikacjami, które oddzielały Stare Miasto od Nowego. Miasto odznaczało się licznymi strzelistymi wieżami, basztami (ok. 30) i bramami (8 w Starym i 4 w Nowym Mieście). Wokół miasta płynęła fosa, przez którą prowadził drewniany, zwodzony most (kilkakrotnie spalony i odbudowany na nowo) prowadzący na drugi brzeg Wisły. Przed najazdem szwedzkim miasto posiadało dwa barbakany, które jednak wysadzono w czasie wojny w 1703 r. Przez długi okres zarówno z powodu przestrzennego rozwoju miasta jak i celowych działań mających doprowadzić do zniszczenia zabytkowej jego części, które miały miejsce głównie podczas zaborów, była niszczona średniowieczna fortyfikacja Torunia. Ważnym elementem w średniowiecznych murach obronnych były bramy, przez które odbywała się komunikacja miasta z terenami zewnętrznymi. Obecnie można zobaczyć jedynie Bramę Klasztorną zwana również Św. Ducha (w XIV w. powstał jej dół, natomiast w XV góra), Bramę Żeglarską (zbudowana w pierwszej połowie XV w., zachowały się jej fragmenty), Bramę Mostową (1432 r.) i Bramę Starotoruńską ( druga połowa XIX w.).

Krzywa Wieża stanowi basztę w malowniczym fragmencie muru obronnego i jest jedną z najbardziej charakterystycznych budowli architektonicznych w Toruniu. Została wybudowana w pierwszej połowie XIV w. Jej podłoże jest jednak dość niestabilne, co spowodowało pochylenie się budowli. Przez kilkaset lat zarówno ta wieża jak i pozostałe toruńskie baszty, zbudowane były z trzech ścian, a od strony miasta były otwarte. Zmieniło się to w XIX w., kiedy przestały one pełnić funkcję obronną i zaczęły pełnić funkcję mieszkalną.

 Rynek starego miasta, który posiada wymiary 109 na 104 m, był miejscem, gdzie toczyło się w większości życie publiczne Torunia aż do początku XIX w. Spełniał on funkcję administracyjno-sądową, handlową i reprezentacyjno-kulturalną. W zachodniej, najstarszej części rynku, odbywały się zgromadzenia mieszkańców Torunia, turnieje oraz szczególnie ważne uroczystości, w których np. brali udział królowie. Rynek spełniał również ważną funkcję komunikacyjną, gdyż tutaj właśnie miało miejsce krzyżowanie się szlaków. Największym i najważniejszym obiektem na rynku jest Ratusz Staromiejski, przed którym od 1853r. wznosi się pomnik Mikołaja Kopernika, zaprojektowany przez F.Tiecka, natomiast kamień węgielny pod niego (inicjatywę tego podjął S. Staszic i Rada Stanu Księstwa Warszawskiego) został położony już w 1809 roku. Ustawiony jest on na wysokim, granitowym cokole i przedstawia postać astronoma odzianego w akademicką togę, którego prawa ręka wskazuje niebo, a w drugiej trzyma tzw. astrolabium. Na cokole zostało umieszczone zdanie: "Nicolaus Copernicus Thorunensis Terrae motor, Solis Caelique stator", co oznacza "Mikołaj Kopernik Torunianin, ruszył Ziemię, zatrzymał Słońce i Niebo". W południowo-zachodniej części rynku znajduje się obecnie figura Flisaka, o którym krąży legenda, że grając na skrzypcach wygonił z miasta plagę żab. Dlatego właśnie wokół figury jest wyrzeźbionych mnóstwo żab z szeroko otwartymi ustami, z których wypływająca woda tworzy fontannę.

Ratusz staromiejski w dzisiejszej postaci został utworzony w XIV w., jako jeden budynek, w którego skład dawniej wchodził dom kupiecki, sukiennice, kramy, ławy chlebowe i sąd. W 1393 r. miasto uzyskało pozwolenie na wybudowanie nowego budynku ratusza. Nowy ratusz posiadał dwie kondygnacje, a w jego piwnicach znajdował się skład i wyszynk wina. Parter spełniał funkcję handlową (sukiennice, ławy chlebowe, kramy) oraz sądowniczą (sąd i waga). Pierwsze piętro, gdzie znajdowała się wielka sala reprezentacyjna było natomiast przeznaczone do dyspozycji Rady Miejskiej. Budynek był czteroboczny i z każdej strony była brama, która prowadziła na dziedziniec wewnętrzny. Około połowy XV w. na wieży ratusza, w której umieszczono zbrojownię, skarbiec i archiwum, został zainstalowany zegar. Na początku XVII w. budynek ratuszu podwyższono do trzeciego piętra, oraz zostały wówczas dodane manierystyczne narożne wieżyczki. Budynek ratuszu miał symbolizować bogactwo handlowe miasta i często gościli się w nim polscy królowie. W ratuszowej sali nazywanej królewską umarł król Polski Jan Olbracht. Ostatni raz ratusz był gruntownie przebudowany w latach 1722-37, później poddawany był już tyko renowacjom. Wielokrotne przebudowy tego najbardziej dostojnego budynku w Toruniu spowodowało, że jest on połączeniem stylu gotyckiego, renesansowego i barokowego.

W Toruniu znajdują się również przypominające kształtem podkowę pozostałości zamku krzyżackiego, który został wybudowany w 1236 roku. Zamek zburzono w 1454 r., w czasie trwania powstania. Zachowała się natomiast wieża tzw. gdanisko, która przylegała do zamku krytego, oraz wspartego na arkadach ganku, spełniała funkcję toalety. Wieża znajdowała się za murami zamku, natomiast na przedzamczu ulokowano młyn (nad Strugą Toruńską), piekarnie, browar, spichlerz zbożowy, wozownie, siodlarnie, mastarnie, stajnie, itd. W głównych budynkach zamku urzędował komtur i rycerze zakonni. Zamek składa się z mieszkalnego i reprezentacyjnego piętra, piwnic, budynku południowego z kaplicą, refektarzami i dormitorium, budynku wschodniego z kapitularzem, krużganków oraz wielkiej ośmiobocznej wieży na dziedzińcu. W takiej okazałości zamek prezentował się niezwykle dostojnie. Niestety dzisiaj pozostały po nim jedynie ruiny, gdzie trudno rozpoznać jego dawne elementy, a widoczny zarys posiada już tyko gdanisko, śluza rzeczna oraz część fortyfikacji zamku.

Katedra Świętych Janów jest najstarszą z 3 przetrwałych do dzisiejszego dnia, a 8 w ogóle istniejących w XIV w. w Toruniu świątyń. Dawna fara na Starym Mieście zaczęła być budowana w 1260 r. W XV w. została przebudowana w wysoką, trójnawową halę, którą wieńczy charakterystyczna, monumentalna wieża (powstała w latach 1407-1433). Za najstarszą część świątyni uznaje się prezbiterium. Na wieży kościelnej został umieszczony trzeci największy dzwon w naszym kraju, który odlano w 1500 r. i nazwano Tuba Dei czyli Trąba Boża. Wnętrze świątyni charakteryzuje się olbrzymimi malowidłami ściennymi, drewnianymi figurkami świętych, pięknymi witrażami oraz piękną, zrobioną z brązu gotycką chrzcielnicę, w której w 1473 r. przyjął chrzest Mikołaj Kopernik. Wystrój wnętrza świątyni by kilkakrotnie zmieniany i dlatego obecnie łączy w sobie różne style - gotycki, renesansowy, barokowy i rokokowy.

Kościół Najświętszej Marii Panny został wzniesiony w latach 1350 - 1370 jako franciszkański kościół klasztorny. Jest on bardzo duży, ceglany i odznaczający się trzema nawami. Nawy i prezbiterium są przykryte gwieździstym sklepieniem, natomiast w smukłych oknach znajdują się kolorowe witraże. Na kościele tym nie ma wieży, gdyż byłoby to niezgodne z regułą budowania kościołów zakonnych. Wnętrze odznacza się malowidłami ściennymi pochodzącymi z końca XIV w., bogato zdobionymi, późnogotyckimi stallami dębowymi pochodzącymi z pierwszej połowy XV w., oraz licznymi epitafiami z XVII i XVIII w. Szczególną osobliwością tego kościoła są przepięknie rzeźbione organy z 1609 r. oraz ambona pochodząca z 1605 roku. W okresie 1636-1637 w kościele zostało postawione mauzoleum Anny Wazówny. Ołtarz tego kościoła powstał w 1731 r. i jest połączeniem styl ażurowego i rokokowego.

Kościół Świętego Jakuba powstał w XIV w. i spełniał funkcje najważniejszej fary na Nowym Mieście. Bazylika została wybudowana w stylu gotyckim, posiada trzy nawy i odznacza się podwójnym, siodłowym dachem. Wnętrze świątyni zdobione jest malowidłami z XIV i XV w, oraz wielkim obrazem pasyjnym pochodzącym z drugiej połowy XV wieku. Ołtarze i pozostałe malowidła mają pochodzenie XVIII - wieczne. Na terenie kościelnym znajduje się również brama w stylu gotyckim. Kościół ten miał kilku opiekunów- najpierw był w posiadaniu zakonu cystersek, następnie zakonu benedyktynek, a przez 110 lat stanowi kościół protestancki.

 Toruń odznacza się przepięknymi, starymi kamieniczkami, z których najstarsza została wybudowana w XIV w. W większość z nich doskonale zachowały się jedynie pewne elementy takie jak fasady, portale czy szczyty. Jedną z najsłynniejszych toruńskich kamieniczek jest Dom Kopernika, który pochodzi z połowy XV wieku. W latach 60-tych XX w. kamienica ta została poddana renowacji, podczas której został odtworzony jej XV-wieczny wygląd. Inną słynną toruńską kamienicą jest tzw. kamienica pod gwiazdą, która uważana jest za najokazalszy, najbogatszy i najlepiej zachowany barokowy dom mieszczański w Polsce. Dzisiejsza konstrukcja powstała w 1697 roku, ale wcześniej była ona gotycką budowlą.

Dwór Artusa był miejscem gdzie odbywały się najważniejsze imprezy kulturalne w mieście. Tutaj właśnie został podpisany pokój w 1466 r. kończący tzw. wojnę 13-letnią. Obecna budowla powstała w latach 1889-1891 w stylu neorenesansowym. Przedtem na miejscu dzisiejszego Dworu znajdowały się trzy inne budynki. Z lewej strony znajdowała się kamieniczka nosząca nazwę Kancelarii, w środku stał stary Dwór Artura, który już wówczas był bardzo okazałym budynkiem i pełnił funkcję siedziby Bractwa Św. Jerzego, natomiast po prawej stronie znajdowała się kamienica, która od XIX w. byłą faktorią solną. Dwór Mieszczańśki powstał w 1489 r., a do jego budowy zostały najprawdopodobniej użyte cegły z ruin zamku krzyżackiego. Dom ten również był w posiadaniu Bractwa Św. Jerzego i stanowił ich letnią posiadłość. Znajduje się on między dawnymi murami i tamą zamkową.

Spichrze stanowią bardzo charakterystyczne architektonicznie obiekty w mieście, które są pozostałością okresu, kiedy to Toruń stanowił ważny ośrodek handlowy, głównie zboża. Są one w większości położone na południu Starego Miasta, czyli nad Wisłą. Budynki te przedstawiają styl barokowy, renesansowy i gotycki.

Toruń posiada oczywiście jeszcze wiele innych obiektów zabytkowych np. pałac Dąbskich, pałac Eskenów czy budynek dawnego arsenału, którym obecnie znajduje się Muzeum Etnograficzne. Wszystkie te pięknie zachowane kamieniczki i pałace tworzą niezwykle interesujący zespół staromiejski, który został uznany za godny uzyskania statusu Światowe Dziedzictwa UNESCO. Teraz miasto należy otoczyć szczególna opieką. W 1999 r. zostały odnowione liczne toruńskie kamienice, a obecnie remontowi poddawany jest budynek ratuszu. Nadal jeszcze wiele zabytkowych budynków w Toruniu czeka na renowację. Prace powinny zostać jak najszybciej przeprowadzone, aby zabytki tego pięknego miasta nadal mgły cieszyć nasze oko.

Bibliografia:

1. Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa 1999

2. Henryk Rochnowski "Toruń- przewodnik turystyczny" Oficyna Wyd. "Turpress", Toruń 1996

3. "National Geographic Polska" nr 10 (37) październik 2002

4. "Toruń- miniprzewodnik" Wyd. VIA 1996