Tatry to najwyższe i najmłodsze polskie góry, zostały wypiętrzone i sfałdowane w orogenezie alpejskiej. Są masywem granicznym pomiędzy naszym krajem a Słowacją. Najwyższy szczyt Tatr to Gerlach, osiągający wysokość 2655 m n.p.m. Znajduje się on po stronie słowackiej. W polskich Tatrach najwyżej wzniesione są Rysy (2448 m n.p.m.). Większa cześć tego górotworu znajduje się na Słowacji (stanowi prawie całość obszaru tego kraju). Choć w Polsce Tatry zajmują niewielki procent kraju, to są one bardzo popularne wśród turystów i bardzo chętnie odwiedzane. Ze względu na walory przyrodnicze i krajobrazowe, całość ich obszaru została wzięta pod ochronę i weszła w skład Tatrzańskiego Parku Narodowego.
Tatry dzielą się na Zachodnie i Wysokie. Tatry Zachodnie w granicach Polski zajmują większą powierzchnię - około 60%, i rozciągają się od zachodniej granicy ze Słowacją aż do przełęczy Liliowe. Ze względu na budujące je mniej oporne skały, as one niższe i bardziej łagodne niż Tatry Wysokie. Ich najwyższym szczytem jest Starorobociański Wierch (2176 m n.p.m.). Tworzą je głównie wapienie i dolomity oraz w mniejszej części skały krystaliczne, to znaczy gnejsy, granity, łupki krystaliczne. Największymi dolinami tej części masywu, ciągnącymi się od Głównej Grani Tatr do ich wylotu (tzw. doliny walne) są: Dolina Chochołowska, Dolina Kościeliska, Dolina Małej Łąki i Dolina Bystrej. W niektórych ich częściach dobrze rozwinął się kras (tam gdzie przeważają skały wapienne), tworząc np. ciekawe formy jaskiń (głównie w Dolinie Kościeliskiej). Niektóre z nich udostępnione są turystom. Do nielicznych jezior zalicza się tu np. Smreczyński Staw.
Wschodnia cześć Tatr Polskich to Tatry Wysokie. Ze względu na budowę z bardziej odpornych skał, są one dużo wyższe, a ich rzeźba nie jest już tak łagodna jak w poprzednim przypadku. Uwagę przyciągają ostre granie, strome ściany skalne, wyraźnie zarysowane krawędzie. To tutaj znajduje się najwyższy szczyt Polski, a wierzchołki wielu gór przekraczają 2000 m n.p.m. Dolina Suchej Wody oraz Dolina Białki są dolinami walnymi. Ta część Tatr została znacznie przekształcona w plejstocenie, kiedy to obniżenie granicy wiecznych śniegów spowodowało oblodzenie tego obszaru. Pozostałością po tym okresie są jeziora, m.in. w Dolinie Pięciu Stawów Polskich - Czarny Staw.
Tatry polskie są jedynym w swoim rodzaju skupiskiem roślinności w kraju. Znajduje się tu ogromna ilość roślin naczyniowych. Jednak najbardziej interesujące są tutaj endemity, czyli rośliny, które rosną tylko na tym obszarze. Są nimi np. wierzchlina szlachetna i świetlik bezostny. Ze względu na specyficzne warunki środowiska mogą rosnąc tu rośliny reliktowe z poprzednich epok, takie jak: dębik ośmiopłatkowy, wierzba żyłkowana i wierzba karłowata (relikty plejstocenu) oraz goździk lśniący i ostróżka tatrzańska (z trzeciorzędu).
Ze względu na różnice w budowie podłoża, może występować tak duże zróżnicowanie roślinności. Na podłożu krystalicznym, o podłożu kwaśnym istnieje środowisko sprzyjające rozwojowi takich gatunków, jak: goryczka kropkowana, pierwiosnka maleńka, kozłowiec oraz dzwonek alpejski. Gleby zasadowe tworzą się na skałach wapiennych - na takim podłożu najchętniej rosną: aster, goździk, obuwik, szarotka i goryczka wiosenna.
Najbardziej charakterystyczną cechą roślinności tatrzańskiej jest jej piętrowość. Wyróżnia się piętra; regla dolnego, regla górnego, kosodrzewiny, hali i turni. Niniejsze opracowanie nie zajmuje się jednak omówieniem poszczególnych pięter, ma za zadanie jedynie przybliżyć najczęściej spotykane rodzaje skupisk roślinnych występujących na obszarze najwyższych polskich gór. Ze względu na różnorodność warunków środowiska, zmieniające się cechy podłoże, różną ekspozycję i warunki termiczne, roślinność może być nawet w tym samym piętrze bardzo zróżnicowana.
Łąki i trawniki - ten rodzaj roślinności wykształcił się bardzo dobrze w dolinach potoków, oraz na otaczających je terenach, ze względu na długą i częstą obecność człowieka w tych okolicach, i związane z nim pasterstwo. Czynnik antropogeniczny wpłynął w dużym stopniu na przekształcenie naturalnej roślinności tych obszarów i powstanie szerokich pól, łąk i pastwisk, i związane z tym zmiany w składzie gatunkowym roślinności.
Na skutek pasterstwa owiec, wiele gatunków zostało zniszczonych poprzez obgryzanie ich przez zwierzęta, jednak na skutek intensywnego ich nawożenia przybyły tu nowe rośliny, nadające łąkom górskim specyficzny wygląd. Najbardziej znanym gatunkiem, który pojawił się tu dzięki pasterstwu, jest krokus. Dziś nikt nie wyobraża sobie górskich polan bez tych fioletowych kwiatków, jednak jeszcze stosunkowo niedawno, były one na tych terenach stosunkowo nieznane. Innymi gatunkami związanymi z pasterstwem są: mieczyk dachówkowy (ciekawe zbiorowiska poniżej Drogi pod Reglami) i mietlica pospolita. Dzięki intensywnemu nawożeniu wkroczyły tu wierzchlina łąkowa, kostrzewa łąkowa, wyczyniec łąkowy, tymotka łąkowa. Niektóre obszary są zbyt intensywnie nawożone. W glebie znajduje się nadmiar amoniaku. Rośnie tu zespół szczawiu alpejskiego.
Obszary, na których tak duże naturalne nawożenie występuje, obfitują w różnorodność gatunkową i są przeciwieństwem miejsc, gdzie gleby są ubogie, nie zajęte przez pasterstwo. Często są to pola po wyciętym lesie świerkowym, często później niezagospodarowanym lub zajętym w mniejszym stopniu. W tego typu miejscach rosną najczęściej nierozwinięte trawy, a popularnym gatunkiem jest tzw. psia trawka.
Roślinność łąkowa występuje także w piętrze kosodrzewiny. Rośnie tam, gdzie kosodrzewina jest rozrzedzona lub gdzie jej brak. Charakterystycznymi gatunkami w tym piętrze są; modrzyk górski, miłostka górska, ciemiężyca zielona, goryczka trojeściowa, jaskier platanolistny, starzec gajowy, tojad mocny, ostróżka tatrzańska, arcydzięgiel litwor.
Skład gatunkowy formacji roślinnych zależy w dużym stopniu od rodzaju podłoża glebowego - w zależności od jego pH na różnych obszarach można spotkać inne zespoły roślinności.
Tam, gdzie występują gleby zasobne w próchnicę, można spotkać charakterystyczne zespoły roślinności - trzcinka owłosionego.
Na obszarach wapiennych występuje natomiast zespół kostrzewy karpackiej (kostrzewa karpacka, tymotka Michela, goździk okazały). Dla podłoża wapiennego charakterystyczny jest również zespól kostrzewy pstrej (siekiernica górska, ostrołodka Hallera, ostrołodka karpacka, traganek wytrzymały, zawilec narcyzowy, sasleria tatrzańska).
Na skałach granitowo - wapniowych występują; kostrzewa pstra, mietlica alpejska, ukwap karpacki, jaskier skalny, stokrotnica górska, mietlica alpejska, lilijka alpejska.
Specyficzne zespoły tworzy roślinność występująca na piargach. Charakterystyczną ich cechą jest zdolność do przystosowania się do trudnych warunków podłoża. Nie są to już stale nawożone łąki, ale czasem prawie całkowicie pozbawione pokrywy glebowej skały. Charakterystycznym zespołem jest tu bardzo odporny na trudne warunki podłoża Papavereto-Cerastietum latifolii, który rośnie na podłożu wapiennym. W jego skład wchodzą: mak alpejski, rogowica szerokolistna, skalnica zwisła, występująca zwykle na obszarach o bardzo surowym klimacie.
Natomiast na podłożu granitowym wytworzył się zespól skalnicy karpackiej i szczawiora alpejskiego. Występują tu np. kuklik rozesłany, skalnica mchowata, jaskier lodnikowy, warzucha tatrzańska.
Dość dużą powierzchnię w Tatrach tworzy piętro hal. Warunki do życia roślin są gorsze niż na niższych obszarach, jednak wiele gatunków dobrze się tu rozwija. Rośnie tu np. kosodrzewina, nie jest ona jednak zwarta, tworzy rzadkie skupiska złożone z bardzo niskich krzewów, dużo drobniejszych niż na bardziej sprzyjającym podłożu. Dobrze rozwinięte są tu zespoły muraw, które są dość rozległe. Często są dobrze nawożone, ze względu na występujące tu dość liczne i rozległe pastwiska. Nie ma tu nowych zespołów roślinnych, większość z nich to ta występującą w dolinach, a także niektóre gatunki piargowe.
Nowymi zespołami roślinności są : zespół situ skuiny, charakterystyczne dla Czerwonych Wierchów, nadający im jesienią charakterystyczną czerwonawą barwę oraz zespól boimki dwurzędowej z sasanką alpejską, starcem karpackim, jarzębcem alpejskim, a także zespól kosmatki karpackiej, z omiegiem kozłowcem
Bardzo ciekawym typem zbiorowisk roślinnych są, występujące w piętrze hal, wyleżyska. Rosną one w miejscach długotrwałego zalegania śniegu, topniejącego na krótki okres, w lecie. Pod śniegiem rozwijają się drobne, niewysokie roślinki.
Bardzo charakterystyczny jest dla takich obszarów zespól wierzby zielnej. Jej wysokość wynosi zaledwie kilka centymetrów. Występuje ona również w płaskich, wilgotnych miejscach.
Typową rośliną wyleżyskową jest również sybaldia, która rośnie zwykle na obszarach podbiegunowych. Szarotka drobna (o wysokości 2- 4 centymetry) także często występuje w takim środowisku.
Na podłożu wapiennym rośnie skalnice tatrzańska, występująca w Tatrach, Małej Fatrze i paśmie Choczańskim. Do jej zespołu należy rzeżuszka alpejska.
Piętro turniowe, to obszar o bardzo trudnych warunkach do życia roślinności, ze względu na nieregularne, często bardzo strome podłoże i prawie niewykształcone gleby. Ze względu na podobne warunki rośnie tu dużo roślin spotykanych na piargach. Rośnie tu zespól kosmatki brunatnej, zespół turniowy boimki (goryczka przezroczysta, starzec kraiński, mokrzyca rozchodnikowa, kosmatka kłosowa, kostrzewa pstra). Innymi występującymi tu gatunkami są: pierwiosnka drobna, skalnica mchowata, darniowa i karpacka, gęsiówka tatrzańska, rogownica jednokwiatowa, złocień alpejski, oraz trawy: wiechlina wiotka i kostrzewa niska żyworodna.
Zespoły porostów wybierają szczególnie trudne i uciążliwe warunki do życia - turnie, bloki skalne. Dzięki nim wiele szczytów tatrzańskich posiada swoją charakterystyczną barwę. Najczęściej spotykane są porosty skorupiaste, głownie z rodzaju Rhizocarpon, Lecanora i Lecidea. W piętrze lasu i kosodrzewiny występują porosty krzaczaste i liściaste.
Liczne gatunki porostów w Tatrach są endemitami.
Również fauna Tatr rozmieszczona jest piętrowo. W zależności od piętra, różne gatunki zwierząt odnajdują swoje optymalne środowisko. Fauna tatrzańska znacznie różni się od reszty kraju. Pospolitymi gatunkami występującymi w piętrze regla dolnego i górnego są: wilki, lisy, jelenie, sarny, dziki, również kuny, łasice i gronostaje, rysie oraz żbiki. W Tatrach występują również niedźwiedzie. Powyżej górnej granicy lasów można spotkać kozice, świstaki, a także mniej znane polniówki tatrzańskie i darniówki tatrzańskie.
Bardzo ciekawe populacje tworzą tutaj ptaki, Tatry zamieszkiwane są przez wiele interesujących gatunków, takich jak: orzechówka, świergotek góralski, pluszcz, pomurnik, kruk, a nawet orzeł przedni.
Jednym z ciekawszych gatunków fauny tatrzańskiej jest niedźwiedź brunatny, który żyje w piętrach regla górnego i regla dolnego. Oprócz Tatr w Polsce można spotkać go również na Babiej Górze oraz w Bieszczadach. Innymi obszarami występowania tego gatunku są lasy Eurazji, Ameryki Północnej oraz północnych częściach Afryki.
Niedźwiedzie mogą osiągać masę nawet do 780 kilogramów. Posiadają bardzo gęste, długie futro o barwie brązowej, niekiedy czarnej albo kremowej. Polują najczęściej nocą, ale można natknąć się na nich także za dnia. Niedźwiedzie są wszystkożerne. Jego pokarmem są zarówno leśne owoce, jak i owady, ryby, ptaki, drobne ssaki, a nawet jelenie. Pomimo swojej dużej masy i pozornej ociężałości, zwierzęta te bardzo sprawnie poruszają się po górskim terenie - dobrze pływają, szybko biegają i są w stanie pokonywać nawet bardzo strome stoki. W Polsce występuje około 35 przedstawicieli, a w samym Tatrzańskim Parku Narodowym - około 12. Są one w Polsce pod ochroną.
Niezwykle ciekawe są w Tatrach gatunki, które zamieszkują najwyższe pietra. Ze względu na nizinny charakter kraju mogą one występować tylko tutaj. Są to kozice, świstaki, polniki tatrzańskie i darniówki tatrzańskie.
Najczęściej widoczna jest kozica. Jest ich około 130 sztuk na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego. Przedstawiciele tego gatunku osiągają 130 cm długości, 90 cm wysokości, a ważą do 50 kilogramów. Zwierzęta te mają kolor brązowy, sierść wzdłuż grzbietu jest ciemniejsza, tworząc charakterystyczna pręgę. Osobniki i męskie i żeńskie mają proste, lekko zagięte na końcach poroże. Są roślinożerne, ich głównym pożywieniem są trawy i zioła, a w okresach zimowych żywią się również korą i porostami.
Nie są licznym gatunkiem w Polsce i dlatego objęte są ochroną. Samice rodzą zazwyczaj jedno młode. Są to zwierzęta stadne, skupiają się w grupach po kilkanaście sztuk. Tatry to jedyne miejsce w kraju, gdzie kozice żyją w swoim naturalnym środowisku. Występują również w Sudetach, jednak tam zostały sztucznie sprowadzone.
Kolejnym charakterystycznym gatunkiem tatrzańskim jest świstak, zwierzę z rodziny wiewiórkowatych. Żyje w piętrze łąk alpejskich, na wysokości 900 - 2300 metrów n.p.m., a w Tatrach - powyżej 1700 metrów n.p.m. Są to nieduże zwierzęta, osiągające do 60 cm długości. Ich sierść ma kolor szarożółty. Świstaki skupiają się w kolonie liczące do kilkunastu osobników. Na zimę ukrywają się w długich norach, w których zimuje całe stado. Zapadają w sen zimowy, temperatura ich ciała obniża się do około 5 stopni. Zwierzęta te są roślinożerne, żywią się głównie ziołami, trawami i korzonkami. Nazwa "świstak" pochodzi od charakterystycznego dźwięku, które wydaje z siebie w momentach zagrożenia. Zwierzęta te mogą dożywać kilkunastu lat. Obecnie niewiele pozostało przedstawicieli tych zwierząt, ponieważ zostały one w bardzo dużym stopniu wytępione przez kłusowników. W XIX wieku bardzo popularny był pogląd, że sadło świstaka leczy wszelkie choroby, co powodowało liczne polowania. Poza tym wykorzystywano również futro tych zwierząt. Obecnie są chronione - jest to jeden z najdłużej będących pod ochroną zwierząt w Polsce - bowiem ustawa o ochronie świstaka została podpisana już w 1869 roku.
Wymienione zwierzęta bardzo dobrze przystosowane są do specyficznych warunków środowiskowych, panujących na obszarze Tatr.
Jeśli chodzi o przedstawicieli ptaków, to także występuje tu wiele ciekawych gatunków. Bardzo interesująca jest orzechówka, zamieszkująca piętro reglowe oraz świergotek górski. W pobliżu potoków żyje pluszcz, który może żywić się pokarmem wyłowionym przez niego samego z wód potoków. Bardzo rzadkim gatunkiem, którego niełatwo spotkać jest żyjący w piętrze hal i turni pomurnik, zwany przez górali motylem, cechujący się bardzo ciekawym upierzeniem.
Wymieniony wcześniej orzeł przedni, bardzo piękny ptak, znajduje się niestety na granicy wymarcia. Mieszka tu tylko kilka sztuk tych zwierząt.
Bardzo ciekawy jest również świat mniejszych kręgowców - płazów i gadów. Żyje tu salamandra plamista, żmija zygzakowata, traszka.
Interesujące są tu także bezkręgowce, takie jak np. skrzelopływka bagienna, która jest reliktem plejstocenu. Żyje ona w zamarzających na zimę zbiornikach wodnych. Obecnie nie ma go po polskiej stronie Tatr. Występował on niegdyś w Dwoistym Stawie Gąsienicowym, jednak wyginał. Teraz spotyka się go jedynie w Wyżnim Małym Furkotnym Stawie (na Słowacji).
Bardzo rozwinięta jest w omawianych górach populacja chrząszczy - liczy około 700 gatunków.
