Najważniejsze w pracy w laboratorium jest bezpieczeństwo. Miejsce w którym są przeprowadzane reakcje i procesy chemiczne musi być należycie zaopatrzone w wentylacje. Tylko takie czynności jak: ważenie, przesypywanie substancji stałych, sączenie, przelewanie z użyciem niegroźnych dla funkcjonowania organizmu ludzkiego roztworów wodnych mogą być przeprowadzane na stole laboratoryjnym. Oczywiście niezbędne jest zachowanie należytego porządku na tym stole. Większość czynności jest wykonywana pod sprawnie działającym wyciągiem. Substancje łatwopalne takie jak rozpuszczalniki organiczne (eter dietylowy oraz eter naftowy), jak i lotny i bardzo szkodliwy brom musimy wykonywać w specjalnych pomieszczeniach przystosowanymi do pracy z substancjami łatwopalnymi. Najczęściej pomieszczenia te są nazywane pokojami eterowymi lub benzenowymi. W takich pomieszczeniach są zainstalowane super sprawne wyciągi oraz instalacje przeciwiskrowe. Na stole laboratoryjnym w takim pomieszczeniu znajdować się może tylko niezbędne odczynniki w ilości wystarczającej do przeprowadzenia doświadczenia. Oczywiście w pobliżu musi być sprzęt, który zostanie wykorzystany w razie zaistniałych wypadków. Wszystkie osoby przebywające w laboratorium muszą mieć zapięty fartuch laboratoryjny i założone okulary ochronne. Fartuch laboratoryjny powinny być wykonany z naturalnych włókien i być zapinany na kilka guzików. Nie są wskazane fartuchy wykonane z łatwopalnych substancji syntetycznych. Założone okulary powinny chronić oczy całkowicie, dlatego zalecane są okulary o dużej powierzchni z wypustkami po bokach. Jeżeli osoba ma wadę wzroku i nosi okulary optyczne, to zobowiązana jest do wkładanie na nich okularów ochronnych. W dzisiejszych czasach większość osób nosi okulary optyczne o małej powierzchni szkieł, dlatego tez oczy nie są w należyty sposób chronione. Nie należy także pracować w szkłach kontaktowych. Jeżeli przeprowadzamy niebezpieczne operacje, takie jak: destylacja pod zmniejszonym ciśnieniem, reakcje egzotermiczne należy stosować gogle ochronne, zaś twarz chronić specjalnymi maseczkami. W czasie pracy z niebezpiecznymi i żrącymi substancjami chronimy dłonie stosując rękawice ochronne. Jednorazowe cieniutkie rękawiczki lateksowe chronią nasze dłonie przed rozcieńczonymi roztworami pochodzenia zarówno organicznego, jak i nieorganicznego. Przy stężonych roztworach, bromie i innych silnie żrących substancjach tego typu rękawice są niewystarczalne. Tego typu substancje mogą uszkodzić rękawice i stworzyć zagrożenie dla skóry. Gdy dojdzie do takiej sytuacji należy jak najszybciej zdjąć rękawice i umyć mydłem ręce. Do silnie żrących substancji musimy zastosować rękawice wykonane z tworzyw butylowych lub vitonowych. Dobre są także zwykłe rękawice gospodarcze. Po wykonaniu doświadczenia nie musimy tego typu rękawic wyrzucać, gdyż są to rękawice wielokrotnego użytku. Gdy pracujemy z gorącymi substancjami, to wkładamy rękawice bawełniane lub skórzane. Czasami stosujemy maseczki przeciwpyłowe, które chronią przed trującymi substancjami stałymi. Zakładamy je w czasie ważenia lub przesypywania.

Bardzo ważna zasadą, która musi być przestrzegana przez wszystkie osoby pracujące w laboratorium jest całkowity zakaz pozbywania się niepotrzebnych substancji poprzez wprowadzanie ich do ścieków i odpadów komunalnych. Musimy dbać o ochronę środowiska. Likwidujemy w ten sposób niebezpieczeństwo zajścia nieprzewidzianych reakcji w rurach kanalizacyjnych. Niektóre substancje nie są niebezpieczne dla środowiska, jeżeli są w małych ilościach. Jeżeli w badanym związku mamy do czynienia nawet z niewielka ilością substancji toksycznej, to cały odpad jest traktowany jako toksyczny. Substancje, które mogą być utylizowane bezpośrednio to: bromek jodu, bromek potasu, jodek sodu, jodek potasu, aminokwasy naturalne, cukry proste, octan sodu, amonu, wapnia i potasu, chlorek sodu, wapnia i magnezu, boran sodu, wapnia i magnezu, krzemian sodu, wapnia i magnezu, siarczan (VI) potasu, amonu, magnezu, sodu i wapnia, fosforan (V) potasu, amonu, magnezu, sodu i wapnia, węglan potasu, amonu, magnezu, sodu i wapnia, wodorowęglan potasu, amonu, magnezu, sodu i wapnia. Pozostałe związki odpadowe są zbierane w specjalnych pojemnikach znajdujących się w laboratoriach. Ważną czynnością jest dezaktywacja chemiczna, mająca na celu redukcję niebezpiecznych substancji, rozcieńczenie stężonych kwasów. Karnistry nie mogą być w całości napełnione. 1/5 objętości powinna być pusta. Do takich karnistrów nie możemy wprowadzać:

- substancji rakotwórczych i substancji trujących;

- substancji, które mogą egzotermicznie i gwałtownie reagować (stężone kwasy, manganiany potasu);

- substancji cuchnących i drażniących.

W czasie wykonywanie doświadczeń w laboratorium może dojść do wydzielania się trujących odpadów w postaci gazowej (chlorowodór, siarkowodór, tlenek azotu). Nie możemy dopuścić, aby te substancje wydzieliły się do atmosfery. Dlatego tez substancje tego typu wymagają natychmiastowej dezaktywacji chemicznej w płuczkach wypełnionych specjalnymi cieczami absorpcyjnymi. Po dezaktywacji absorbery usuwamy jak inne odpady ciekłe.

Niespodziewanym wypadkom nikt nie jest w stanie zaradzić. W najlepiej wyposażonej pracowni laboratoryjnej mogą zdarzyć się niebezpieczne w skutkach wypadki. Można temu w jakiejś części zaradzić poprzez przestrzeganie przepisów BHP, które powinny być umieszczone w każdej sali laboratoryjnej. Wszystkie pracownie laboratoryjne powinny być wyposażone w sprzęt przeciwpożarowy:

- (gaśnica proszkowa i śniegowa, koc, pojemnik zawierający suchy piasek).

- absorbenty neutralizujące rozlane chemikalia;

- prysznic z ciepłą wodą, który może być wykorzystany do obmywania całej powierzchni ciała;

- apteczka pierwszej pomocy;

- sprzęt do płukania zainfekowanych oczu;

Wszystkie osoby pracujące w laboratorium powinny wiedzieć, gdzie są ulokowane wyżej przedstawione przedmioty oraz znać sposób posługiwania się nimi. Jeżeli w pracowni laboratoryjnej przebywa większa ilość osób (np. zajęcia ze studentami), to za bezpieczeństwo odpowiada asystent przeprowadzający ćwiczenia. To on podejmuje decyzje w razie nagłego wypadku. To on zobowiązany jest do wezwania służb ratowniczych. Podczas wzywania pomocy należy jak najdokładniej przedstawić zaistniały wypadek i dokładnie poinstruować jak najszybciej dotrzeć we wskazane miejsce. Niekiedy trzeba natychmiast zareagować nie czekając na przybycie służb ratowniczych. Tak się dzieje w przypadku zanieczyszczeń skóry, oczu żrącą lub toksyczna substancją. Osoba dokonująca interwencji powinna wiedzieć co robi, gdyż nieprawidłowe działanie może pogorszyć sytuacje. Wiedza zdobyta podczas szkoleń z zakresu BHP powinna być perfekcyjnie opanowana przed rozpoczęciem jakiejkolwiek pracy w laboratorium.

Typowe nagłe przypadki i sposoby postępowania z nimi

1. Skaleczenia

Skaleczenia maja miejsce najczęściej w wyniku używania wyszczerbionego szkła laboratoryjnego, ale także w czasie nieostrożnej pracy z wykorzystaniem szkła laboratoryjnego (zbyt mocne wciskanie lejka Buchnera do kolby, wyciąganie węży gumowych z chłodnicy zwrotnej, zbyt mocne ściskanie próbówek). W przypadku niewielkiego skaleczenia przemywamy ranę wodą utlenioną (roztwór 3% H2O2). Należy sprawdzić czy w ranie nie utkwiło szkło. Jeżeli niewielkie odłamki znajdują się w ranie, to nie wolno próbować wyciągnąć własnoręcznie pęsetą. Ranę zabezpieczamy jałowym opatrunkiem. Jeżeli mamy do czynienia z większym skaleczeniem najważniejsze jest zatamowanie krwotoku. Nie stosujemy opasek uciskowych ze względu na możliwość zaistnienia martwicy tkanek. Okaleczoną rękę unosimy do góry i tamujemy wypływającą krew gazikami lub tamponami owiniętymi gaza wyjałowioną. Jak najszybciej musimy zwrócić się z pomocą do lekarza. Szczególnie niebezpieczne okaleczenie wywołane wbiciem kapilary szklanej. Ślad po wbiciu jest niewielki, ale wewnątrz rany malutkie odłamki mogą bardzo zaszkodzić. Z takim przypadkiem należy udac się do lekarza.

2. Rozlana ciecz

Rozlanie cieczy może nastąpić w przypadku nieszczelnej butelki, pęknięć szkła laboratoryjnego, nieuważnego przelewania roztworów wodnych, przypadkowego upadnięcia naczynia zawierającego ciecz. Podczas pracy w laboratorium należy zwrócić uwagę na to, czy noszone przez nas rękawice są suche. Podczas podnoszenia lub przelewania roztworów wodnych z butelek w przypadku mokrych rękawic może dojść do przykrego wypadku. Podczas przenoszenia większych ilości próbówek należy stosować stojaki. Podczas przenoszenia większych ilości zlewek lub innego sprzętu szklanego wygodniejsze jest wykorzystanie do tego celu wiaderka. Gdy rozlana zostanie ciecz lotna (aceton, chloroform, amoniak, metanol) natychmiast trzeba ewakuować inne osoby przebywające w laboratorium, przewietrzyć sale laboratoryjną i wyłączyć wszystkie źródła ognia. W przypadku cieczy trudno lotnych usuwamy je za pomocą ręcznika, który następnie wyrzucamy do pojemnika na palne odpady stałe. Ciężko usuwa się stężone kwasy. Na początku staramy się je rozcieńczyć poprzez dodawanie wody, później zobojętniamy węglanem sodu lub węglanem wapnia. Następnie wycieramy zanieczyszczone miejsce do sucha i wykorzystane w tym celu ścierki wyrzucić do pojemnika na niepalne odpady stałe. Czasami do usuwania rozlanych kwasów stosuje się ziemie okrzemkową (związek absorbując). Pracując w laboratorium należy zachować porządek. Rozlaną wodę także trzeba usunąć, gdyż grozi to upadkiem. Poszkodowana osoba może nieść niebezpieczną substancję, która w razie upadku może przynieść dodatkowe problemy.

3. Oparzenia wywołane wysoką temperaturą

W wyniku oparzenia wywołanego wysoką temperaturą należy natychmiast oparzone miejsce chłodzić zimną woda przez długi czas. Tego typu oparzenie najczęściej ma miejsce, gdy nie używamy rękawic ochronnych i mamy kontakt z gorącym sprzętem stosowanym w laboratorium. Oparzenia mogą występować także w wyniku: kontaktu z wrząca wodą, palnikiem gazowym. Oparzone miejsce nie wolno nie potrzebnie dotykać ani smarować kremem. Należy tylko zabezpieczyć przed kontaktem jałowym opatrunkiem. W wyniku poważnych oparzeń niezbędna jest pomoc lekarska. Pęcherzy powstałych w miejscach oparzenia nie wolno samodzielnie przecinać.

4. Oparzenia wywołane substancja chemiczną

Tego typu oparzenia powstają najczęściej w wyniku braku zachowania należytej ostrożności pracując ze żrącymi substancjami chemicznymi. Są to głownie stężone kwasy i zasady. W wyniku oparzenia wywołanego kontaktem ze żrącą substancją należy natychmiast zmyć tą substancje dużą ilością zimnej wody. Później przemywamy oparzone miejsce 1% kwasem octowym jeżeli mieliśmy kontakt ze stężoną zasadą lub 1% wodorowęglanem sodu, jeżeli mieliśmy kontakt ze stężonym kwasem. Zobojętniamy w ten sposób odczyn. Tak jak w przypadku oparzenia wywołanego wysoką temperaturą nie smarujemy oparzenia kremem. Należy tylko zabezpieczyć przed kontaktem jałowym opatrunkiem. Jeżeli oparzenie jest poważne niezbędny jest kontakt z lekarzem. Tego typu oparzenia goją się bardzo długo. Nie zapominajmy o noszeniu fartucha laboratoryjnego, który nas zabezpiecza przed oparzeniami. Jeżeli doszło do oblania odzieży żrącą chemicznie substancją, to musimy zdjąć zmoczone ubranie. Powierzchnie ciała, która miała kontakt ze żrącą substancja musimy obmyć wodą.

5. Problemy z oczami

W każdym laboratorium jest obowiązek noszenia okularów ochronnych. Jeżeli dojdzie do wniknięcia ciała obcego do oka należy zachować spokój i nie próbować samodzielnie temu problemowi zaradzić. Najczęściej możemy tylko pogorszyć sytuacje. Należy przemywać zranione oko bieżąca wodę przez długi okres. Strumień nie może być jednak bardzo silny, aby nie uszkodzić jeszcze bardziej oka. Osoba nosząca szkła kontaktowe jest zobowiązana do ich usunięcia przed przemywaniem. Oko zdrowe zasłaniamy podczas przemywania. Po przemyciu zranione oko zabezpieczamy jałowym opatrunkiem. Jeżeli po przemyciu nadal mamy problem z okiem niezbędna jest wizyta u okulisty, które zaleci dalsze postępowanie.

6. Zatrucia

Zatrucie substancjami chemicznymi używanymi w laboratoriach ma miejsce w czasie wdychania ich drogami oddechowymi lub w wyniku połknięcia (narządem wprowadzającym szkodliwą substancje jest przewód pokarmowy. Należy zwracać szczególną uwagę na sprawnie działający wyciąg, gdyż ewentualne problemy z odprowadzaniem szkodliwych substancji lotnych może zagrażać życiu eksperymentatora. Jeżeli dojdzie do zatrucia substancjami gazowymi, natychmiast należy przetransportować poszkodowanego na świeże powietrze. W przypadku cięższych przypadków zalecane jest wezwanie lekarza. Aby uniknąć zatrucia przez przewód pokarmowy należy przestrzegać zakazów odnośnie spożywania jakichkolwiek pokarmów w pracowniach laboratoryjnych, pipetowania ustami oraz (zdaje sobie sprawę, że drastycznie to zabrzmi) próbowania jakichkolwiek substancji chemicznych. Jeżeli dojdzie do połknięcia substancji szkodliwej należy natychmiast podać wodę do przepicia i wezwać lekarza. Nie należy zmuszać do wymiotów. Należy poinformować lekarza jakiego typu substancja została połknięta przez poszkodowanego. Szkodliwa substancja może wniknąć do organizmu poprzez skórę. Nigdy nie należy zapominać o wkładaniu rękawic ochronnych. Wnikanie szkodliwych może mieć miejsce podczas mycia szkła laboratoryjnego, przenoszeniu substancji. Tego typu zatrucie jest szczególnie niebezpieczne, gdyż jest widoczne dopiero po upływie kilku godzin. W przypadku podejrzenia zatrucia substancja poprzez skórę, należy natychmiast dokładnie umyć ręce mydłem. Przez przystąpieniem do pracy laboratoryjnej należy sprawdzić szczelność wkładanych rękawic. Wśród osób przebywających w laboratorium mogą się przytrafić osoby alergiczne, które są szczególnie wrażliwe na poszczególne substancje. U takich osób mogą występować zaczerwienienia, swędzenie, łzawienie, bóle głowy, duszności. Środkiem powszechnie stosowanym

W takich dolegliwościach jest wapń (Calcium).

7. Pożar

Pożar w laboratorium chemicznym najczęściej jest wywołany zapaleniem się substancji lotnych, jeżeli w pobliżu było źródło ognia (palnik, iskra), przekroczenie temperatury zapłonu substancji lotnych, niekontrolowany przebieg zachodzących reakcji chemicznych. Jeżeli ma miejsce pożar natychmiast trzeba ewakuować ludzi przebywających w laboratorium, wyłączyć instalację gazową i instalacje elektryczną, pozbyć się substancji wybuchowych, zamknąć okna i drzwi, ograniczając w ten sposób dostęp tlenu. W każdym laboratorium powinna być obecna gaśnica śniegowa (zawierająca sprężony dwutlenek węgla oraz gaśnica proszkowa (zawierająca proszek węglanowy lub proszek fosforanowy), woda, koce, piasek. Niewielkie pożary takie jak: płonąca próbówka lub zlewka wypełnione palnym rozpuszczalnikiem likwiduje się nakładając siatki ceramiczne, zmoczone ścierki. Rozpuszczalnik rozlany gasimy piaskiem lub gaśnicą śniegową. Nigdy nie należy gasić rozlanych rozpuszczalników wodą. Dojdzie do rozprzestrzenienia się pożaru. Oczywiście woda nie należy gasić urządzeń elektrycznych. Tego typu urządzenia gasimy gaśnica śniegową. Ten rodzaj gaśnicy nie nadaje się jednak do gaszenia palących się metali, gdyż następuje redukcja egzotermiczna dwutlenku węgla. Powstaje toksyczny tlenek węgla. Gaśnica fosforanowa nadaje się do gaszenia płonących metali. W przypadku zapalania się odzieży ochronnej należy jak najszybciej zdjąć ją i pozostac w miejscu, aby ogień się nie rozprzestrzenił. Przydatny w takich wypadkach jest koc gaśniczy lub woda. W razie nagłego i niekontrolowanego rozprzestrzeniającego się ognia należy jak najszybciej wezwać straż pożarną.

8. Rozprzestrzeniający się gaz

Gdy ma miejsce awaria sieci doprowadzającej gaz i w pracowni wyczuwamy ulatniający się gaz, musimy wyłączyć urządzenia elektryczne, otworzyć okna i ewakuować wszystkie osoby przebywające w pracowni. Jeżeli jest to możliwe zamykamy otwory gazowe.

9. Porażenia

Ten rodzaj niebezpieczeństwa dosyć rzadko ma miejsce w pracowniach laboratoryjnych. Jeżeli ma miejsce porażenie prądem, należy natychmiast wyłączyć zasilanie elektryczne. Osoba porażona prądem elektrycznym musi położyć się w wygodnej pozycji, a w razie potrzeby wykonać aparatem AMBU sztuczne oddychanie. Niezbędne jest wezwanie lekarza.

10. Rozbity termometr rtęciowy

Rtęć wypełniająca termometr to ciekły metal. Opary tego srebrzystego metalu są bardzo toksyczne. W wyniku uszkodzenia termometru lub rtęciowego monometru może dojść do rozlania się rtęci. Rozlaną rtęć zbieramy kartką papieru do naczynia wykonanego ze szkła. Nie możemy zbierać rtęci odkurzaczem. Rtęć możemy zneutralizować posypując ją pyłem cynkowym lub sproszkowana siarką. Zebrane odpady po zakończeniu dezaktywacji umieszczamy w specjalnych pojemnikach.

Podstawowe zasady pracy w laboratorium

1. Zawsze wkładaj fartuch laboratoryjny oraz okulary i rękawice ochronne. Zaleca się stosowanie wygodnego obuwia na twardej i nie ślizgającej się podeszwie. Niedopuszczalne są buty na wysokim obcasie. Kobiety oraz mężczyźni z długimi włosami są zobowiązani do ich spięcia, gdyż przez przypadek mogą się zapalić lub ulec zanieczyszczeniu szkodliwymi substancjami chemicznymi. Nie wskazane jest także noszenie biżuterii na palcach oraz używanie tipsów.

2. Dowiedz się, gdzie na sali laboratoryjnej jest ulokowany sprzęt ratunkowy (gaśnice, apteczka, adsorbenty) oraz wyjście ewakuacyjne.

3. Jeżeli nie czujesz się najlepiej natychmiast zgłoś problem osobie odpowiedzialnej za bezpieczeństwo na Sali.

4. Nigdy nie pij, nie spożywaj pokarmów, nie pal papierosów, nie żuj gum w laboratorium. Jeżeli nie zastosujesz się do tych zakazów może dojść do zatrucia droga pokarmową.

5. Nie krzycz, nie gestykuluj podczas pracy. Innym osobom może to przeszkadzać i może je rozpraszać, co grozi źle przeprowadzonym doświadczeniem i zagrożeniem wywołanym z tego powodu. Na czas pracy laboratoryjnej należy wyłączyć telefon komórkowy.

6. Zapoznaj się z charakterystyką substancji niebezpiecznych występujących w pracowni laboratoryjnej. Dowiesz się szczegółowo co należy robić w razie zagrożenia i na co trzeba zwracać szczególna uwagę.

7. Odłóż szkło laboratoryjne jeżeli jest pęknięte oraz nie włączaj sprzętu, jeżeli zauważysz jakieś usterki. Przed przystąpieniem do pracy z aparatura sprawdź podstawowe jej elementy.

8. Zastanów się nad wyborem miejsca przeprowadzania doświadczenia. Nie pracuj z substancjami palnymi obok osoby wykorzystującej palnik gazowy. Jeżeli nie jesteś w stanie znaleźć odpowiedniego miejsca do pracy, to zaczekaj.

9. Nigdy nie wykonuj pracy bez wiedzy swojego przełożonego/nauczyciela/mistrza. Nie przebywaj sam w laboratorium.

10. Podczas przeprowadzanego doświadczenia stosuj się do wskazówek zawartych w przepisie. Jeżeli masz inny pomysł na przeprowadzenie określonego doświadczenia skonsultuj się z przełożonym/nauczycielem/mistrzem.

11. Nigdy nie pipetuj stosując usta. Nie wiadomo do czego byłą wcześniej wykorzystana pipeta. Używaj specjalnych gumowych gruszek lub pompek.

12. Na stanowisku pracy zawsze musi być zachowany porządek, wszystkie odczynniki powinny być na swoim miejscu. Sprzęt leżący na stole laboratoryjnym powinien być ograniczony do minimum. Po przeprowadzonym ćwiczeniu odstaw wszystko na swoje miejsce i posprzątaj po sobie.

13. Stosując odczynniki zawsze zamykaj je szczelnie i odstawiaj na swoje miejsce. Niektóre odczynniki są wrażliwe na wilgoć.

14. Pamiętaj skąd wziąłeś określony odczynnik. Zawsze musi wrócić na swoje miejsce. W razie całkowitego zużycia odczynnika zgłoś to osobie odpowiedzialnej za bezpieczeństwo na sali. Nie zmieniaj lokalizacji sprzętu laboratoryjnego jeżeli nie jest to konieczne.

15. Zanim coś wyrzucisz bądź przekonany do tego co chcesz wyrzucić. Może się okazać, że to jest preparat osoby pracującej obok. Jeżeli jesteś przekonany, że określona substancja jest do wyrzucenia, to zastanów się w jaki sposób to zrobić (wylać do zlewu lub do specjalnie przygotowanego do tego pojemnika. Jeżeli zostawiasz preparat w swojej szafce laboratoryjnej, to zawsze podpisz go czytelnie swoim nazwiskiem oraz nazwą preparatu.

16. Nigdy do zlewu nie wrzucaj kamyczków wapiennych. Tego samego nie rób z innymi substancjami stałymi. Może dojść do zatkania zlewu i zalania innych pięter.

17. Substancje stałe wrzucaj do odpowiednich pojemników.

18. Podczas przeprowadzania doświadczenia notuj swoje spostrzeżenia.

19. W trakcie wykonywania doświadczenia staraj się zachować porządek na stanowisku laboratoryjnym. Po zakończeniu dokładnie wyczyść stół laboratoryjny. Nie zostawiaj brudnego szkła laboratoryjnego.

20. Po wykonaniu ćwiczenia oraz posprzątaniu po sobie dokładnie umyj ręce ciepłą wodą i mydłem. Na rękach nie powinny zostać żadne szkodliwe substancje.