BUDOWA

Każdy pierwotniak składa się z cytoplazmy (oraz zawartych w niej organelli) otoczonej błonami komórkowymi. Zazwyczaj posiada jedno jądro lub kilka identycznych jąder oraz inne struktury występujące w każdej komórce. Powierzchnia ciała jest zwykle skomplikowana. Tworzą ją: pofałdowana błona komórkowa, różnorodne włókna cytoszkieletowe oraz mikrotubule - wszystko to jako całość nazywa się pellikulą. Występujące w pellikuli włókna oraz pęcherze sprawiają, że pierwotniak charakteryzuje się określonym kształtem. ułatwia mu to także poruszanie się, choć ze względu na tą sztywność nie pozwala na wytwarzanie wodniczek w dowolnych miejscach ciała. Otwornice dodatkowo wytwarzają na powierzchni ciała specjalne pancerze zewnętrzne zbudowane z wapnia - nie pozwalają one na zmiany kształtów.

Pierwotniaki są organizmami zazwyczaj wolno żyjącymi - dlatego do poruszania się potrzebują odpowiednich organelli ruchowych, które mogą być wykształcone na jeden z trzech sposobów - w postaci wici, nibynóżek lub rzęsek. Formy pasożytnicze nie mają żadnych organelli tego typu, gdyż nie muszą się poruszać. Aby struktury te mogły być przydatne, są przytwierdzone do cytoszkieletu.

Jądra, jak wspomniałam są jednorodne - zazwyczaj w jednej komórce występuje jedno jądro lub kilka identycznych. Jedynie orzęski mają dwa zróżnicowane funkcyjnie i strukturalnie jądra. Ponadto pierwotniaki posiadają co najmniej jedną wodniczkę tętniącą (orzęski - mają ich więcej), które działają we współpracy z kanalikami retikulum endoplazmatycznego.

Pierwotniaki z reguły należą do heterotrofów. Ich pokarm stanowią inne organizmy, m.in.: glony, pierwotniaki czy bakterie, a także pojedyncze komórki roślin lub zwierząt. Niektóre pierwotniaki prowadzą pasożytniczy tryb życia - żywiąc się na koszt gospodarzy - taki czyni na przykład zarodziec malarii. Te, które zamieszkują glebę, zjadają martwe szczątki organiczne. Również metody pobrania pokarmu są zróżnicowane. Po pierwsze, fagocytoza, za jej pomocą pierwotniaki pobierają duże cząstki pokarmu. Po drugie, pinocytoza, służąca do pobrania niedużych cząstek rozpuszczonych w cieczy. Po trzecie, absorpcja przez błony, polega na pobraniu cząstek za pomocą osmozy, transportów - aktywnego oraz ułatwionego, a także dyfuzji.

Niepotrzebne metabolity są usuwane z komórki pierwotniaka poprzez błony przy pomocy dyfuzji. Wszelkie sposoby wydalania są związane z osmoregulacją - mającej na celu utrzymanie określonego stężenia substancji w komórce względem środowiska zewnętrznego.

Pierwotniaki posiadają zdolność do rozmnażania bezpłciowego na zasadzie podziałów komórkowych - mogą to być podziały podłużne bądź poprzeczne. Wiele z pierwotniaków posiada też zdolność do rozmnażania płciowego, w wyniku którego powstają nowe osobniki o zróżnicowanym składzie genetycznym. Pantofelki dodatkowo potrafią koniugować - czyli wymieniać część informacji genetycznych pomiędzy dwoma osobnikami - jednak proces ten nie wiąże się z powstawaniem nowych osobników, a jedyni- z wymianą DNA. Tuż po nim dochodzi zazwyczaj do podziałów.

Na błonie dochodzi do polaryzacji, czyli rozmieszczania ładunków dodatnich na zewnątrz, a ujemnych w środku. każdy bodziec z zewnątrz jest w stanie zmienić tą polaryzację, co pociąga za sobą łańcuch różnych reakcji wpływający na wszelkie czynności życiowe pierwotniaka. Ruch organizmu na skutek odbioru jakiegoś bodźca nazywa się taksją. Taksje mogą być ujemne lub dodatnie w zależności od kierunku ruchu organizmu względem bodźca.

Jeśli pierwotniak posiada błonę bez żadnych dodatkowych usztywnień, to może się przemieszczać pełzając - poprzez przelewanie cytoplazmy i tworzenie nibynóżek. Zmieniają one swoje kształty i rozmieszczenie - wiąże się to ze zmianą gęstości na powierzchni cytoplazmy oraz posiadaniem włókien cytoszkieletowych. Inne pierwotniaki posiadają wici albo rzęski do poruszania się. Jeśli posiadają one wici - to jest zazwyczaj tylko jedna lub dwie. Wić powoduje ruch obrotowy dookoła własnej osi oraz przemieszczanie się do przodu. Rzęsek natomiast jest zazwyczaj bardzo dużo - są one ze sobą połączone, tworząc aparat rzęskowy. To on sprawia, że ich ruch jest zsynchronizowany - daje to większą efektywność w pływaniu.

ZNACZENIE

Ważne zadanie pełnią pierwotniaki, które współżyją ze zwierzętami na zasadzie symbiozy. Dzieje się tak na przykład w przypadku wiciowców zamieszkujących jelita termitów. Z kolei orzęski pomagają nieparzystokopytnym zwierzętom przyswajać błonnik. Jeśli pierwotniaki umrą w jelitach - stają się tym samym bogatym źródłem białka dla żywiciela. Natomiast otwornice, gdy umrą, tworzą w morzu osady wapienne - a z nich powstają skały. Ponadto ich pancerze stanowią ważne skamieliny przewodnie. Pierwotniaki są także pokarmem dla wielu zwierząt oraz przyczyniają się do oczyszczania wody.

CYKL ZARODŹCA MALARII

Najpierw następuje wstrzyknięcie przez komara postaci inwazyjnych zarodźca. Następnie pasożyty te płyną wraz z krwią do wątroby - tam dochodzi do wielu podziałów komórkowych. Potem zarodźce przenoszą się do krwi, do środka erytrocytów. Część z zarodźców przekształca się w macierzyste komórki gamet. Jeśli komar ponownie ukłuje, zostaną on zassane do jego układu pokarmowego. Tam dojrzeją gamety, które następnie połączą się , dając zygoty. W wyniku rozwoju zygot powstają cysty, które będą czekać w śliniankach jako formy inwazyjne na kolejny atak komara na innych ludzi.

PRZEGLĄD WYBRANYCH PIERWOTNIAKÓW

AMEBA - należy do typu zarodziowców; nie posiada żadnych wzmocnień w błonie; może swobodnie zmieniać kształty oraz wytwarzać wodniczki w każdym miejscu.

EUGLENA - należy do typu wiciowców; posiada pasma białkowych włókienek; posiada w miarę niezmienny kształt; może wytwarzać wodniczki w konkretnych miejscach dookoła gardzieli

PANTOFELEK - należy do typu sporowców; jest orzęskiem; posiada wzmocnienia w postaci pasemek włókien biegnących w różnych kierunkach, co nie pozwala na zmiany kształtów; może wytwarzać wodniczki tylko koło cytostomu.

SYSTEMATYKA

Podkrólestwo: Protista

Typ: Korzenionóżki (Rhizopoda)

Gromada: Pełzakowate (Amoebozoa), np. Amoeba proteus-pełzak,

Gromada: Otwornice (Foraminifera), np. Numulity

Typ: Mikrosporidia (Microsporidia), np. Nosema

Typ: Wiciowce (Mastigophora)

Gromada: Wiciowce roślinne (Phytomastigophora), np. toczek, euglena zielona,

Gromada: Wiciowce zwierzęce (Zoomastigophora), np. rzęsistek pochwowy, lamblia jelitowa, świdrowiec koński,

Typ: Orzęski (Ciliata), np. wirczyk, trąbik, małżynek, pantofelek, orzęski symbiotyczne,

Typ: Apicomplexa, np. zarodziec malarii

WICIOWCE

Należą do tego typu organizmy zbudowane z jednej komórki, żyjące samotnie lub w koloniach. Środowiskiem ich życia jest zazwyczaj woda. Dorosłe osobniki posiadają do kilku wici oraz plamkę oczną. W rozmnażaniu bezpłciowym dochodzi do podziałów podłużnych. Występują wiciowce roślinne oraz zwierzęce. Roślinne posiadają chromatofory zawierające różnorakie barwniki oraz substancje zapasowe w postaci skrobi lub innych cukrów. Występują u nich także różnorodność w posiadanym pokryciu ciała - peryplazmatyczna błona albo pancerzyk z celulozy (przykład różnej filogenezy). Jeśli wiciowce roślinne występują w dużych ilościach w zbiornikach wodnych, powodują występowanie zakwitów. Natomiast wiciowce zwierzęce posiadają jedynie bardzo cienką błonę - jako pokrycie ciała, choć pod nią może leżeć warstwa wzmacniająca. Co jest jednak znamienne - nie posiadają one plastydów. Posiadają maksymalnie - kilka wici. Niekiedy też zawierają aksostyl będący elementem szkieletu. Zazwyczaj są symbiontami bądź pasożytami, rzadko wolno żyjące.

OTWORNICE

Wśród otwornic występują organizmy zawierające jedno lub kilka jąder. Posiadają jakby wielokomorową skorupkę z wieloma otworami (stąd też wzięła się ich nazwa). Otwory te służą do wysuwania na zewnątrz nibynóżek. Rozbudowa skorupy w czasie rozwoju następuje przez dołączania nowych komór - spiralnie bądź przez obejmowanie poprzednich kolejnymi komorami. Występuje tu zarówno rozmnażanie płciowe, jak i bezpłciowe. Często dochodzi do przemiany pokoleń: mikrosferyczne - diplonty z małymi komórkami zarodkowymi, rozmnażają się poprzez podziały (ostatnim jest zawsze mejoza) - powstające tak osobniki stają się podstawą następnego pokolenia - makrosferycznego - haplontów z dużymi komorami zarodkowymi; rozmnażają się one drogą płciową - w wyniku wielu podziałów powstają w cytoplazmie jądra z wiciami - zadanie podobne do izogamet; zygota powstała w wyniku połączenia dwóch izogamet rozpoczyna pokolenie mikrosferyczne. Pokarm otwornic stanowią liczne drobnoustroje oraz martwe resztki; środowiskiem ich życia jest morze - lubią bytować przy dnie lub jako plankton. Ich skorupki są podstawą osadów wapiennych.

ORZĘSKI

Należą tu osobniki symbiotyczne, ale także pasożytnicze oraz wolno żyjące. Ich środowiskiem życia są wody słone oraz słodkie, a także mokra gleba i mech. Posiadają dwa różne jądra, zwane mikro- i makronukleusem. Okryte są pellikulą oraz aparatem rzęskowym, który pełni funkcje związane z poruszaniem się oraz napędzaniem pożywienia. Cytostom zlokalizowany jest na powierzchni albo w dołku - wtedy nazywa się perystomem. Do rozmnażania dochodzi na skutek podziałów poprzecznych oraz pączkowania. Procesami płciowymi są tu koniugacja oraz autogamia.

SPOROWCE

Należą tu gatunki prowadzące pasożytniczy tryb życia. Bytują zarówno na kręgowcach, jak i bezkręgowcach. Są niewielkie i nie mają żadnych narządów lokomotorycznych. Ich cykl rozwojowy jest skomplikowany i wiąże się zazwyczaj ze zmianami żywicieli. Większość sporowców jest przyczyną licznych chorób - często niebezpiecznych dla człowieka - np. malaria.

KORZENIONÓŻKI

Są to pierwotniaki posiadające błonę komórkową, która może być naga lub być pokryta skorupą. Narządami ruchu są tutaj nibynóżki. Mogą posiadać jedno lub kilka jąder oraz wodniczki pokarmowe oraz tętniące. Można wśród nich wyróżnić pełzaki nagie oraz skorupkowe. Ich środowiskiem życia są mokre gleby, oraz woda - słodka i słona. Niektóre są też pasożytami. Morskie pierwotniaki wytwarzają pancerze, które później stają się pokładami osadowymi.

PROMIENIONÓŻKI

Są zazwyczaj kształtu kulistego a ich nibynóżki są zlokalizowane promieniście oraz posiadają liczne wzmocnienia - igły szkieletowe oraz mikrotubule. Te żyjące w koloniach, mogą być widoczne gołym okiem.

MIKROSPORYDIA

Należą tu pierwotniaki niegdyś klasyfikowane jako rząd. Są to pasożyty wewnętrzne wielu zwierząt. Bytują one głównie w mięśniach i przewodzie pokarmowym. Produkują spory zawierające jedną kapsułę (komórkę posiadającą nić czepną). Do zakażania dochodzi na skutek zjedzenia spory. Spora taka następnie traci osłonę i wychodzi ze środka pełzak, który przechodzi do narządów. Tam dzieli się wiele razy. Dochodzi do wykształcenia plasmodium z wieloma jądrami. Na końcu dochodzi do kolejnych podziałów jąder, w wyniku których powstają spory zbudowane z wielu komórek. Należy tutaj nosema.

Nosema jest pasożytem w układzie pokarmowym owadów. Atakuje tam nabłonek go wyścielający. Do zarażenia dochodzi na skutek zjedzenia zarodników.