Stawonogi są najliczniejsza z grup. Szacuje się przybliżoną liczbę gatunków na 5-20 mln, nie wszystkie zostały opisane. Arthropoda opanowały praktycznie wszystkie środowiska: wodne, lądowe, powietrzne.
Systematyka:
Typ: Arthropoda (stawonogi)
Podtyp: Trilobitomorpha ( trylobity i zwierzęta pokrewne)
Podtyp: Cheliceliphormes ( posiadają szczękoczułki)
Gromada: Merostomata ( staroraki)
Gromada: Arachnida ( pajęczaki)
Gromada: Chelicerata ( szczękoczułkowce)
Gromada: Pantopoda ( kikutnice)
Podtyp: Uniramia ( jednogałęziowe)
Gromada: Myriapoda ( wije)
Gromada: Insecta ( owady)
Podtyp: Crustacea ( skorupiaki)
Uwaga: niektórzy autorzy nie wyróżniają jednego typu Arthropoda.
Charakterystyka wspólna:
Zwierzęta o segmentacji heteronomicznej ( segmenty są różne). Segmenty zgrupowane są w tak zwane tagmy - grupy pełniące pewne funkcje. Na wszystkich segmentach oprócz pierwszego i ostatniego występują odnóża członowane połączone stawowo. Odnóża mogą pełnić różne funkcje w zależności od tego gdzie występują np.: na głowie, dotykowe, narządy gębowe. Każdy segment otoczony jest czterema sklerytami. Nie występuje wór powłokowy. Mięśnie są popaczenie prążkowane (rzadko gładkie), pracują w zespołach. Jamą ciała jest hemocel ( miksocel), powstaje z połączenia wtórnej i pierwotnej jamy ciała. Układ krwionośny jest otwarty, krew krąży w hemocelu. Brak nabłonków orzęsionych. W rozwoju pozazarodkowyn często występują larwy.
Tagmy ciała (tagmatyzacja):
Głowa, tułów i odwłok
Czasem głowa łączy się z tułowiem i powstaje głowotułów. Z głową łączy się część tułowia i powstaje głowotułów, wolne segmenty tułowia oraz odwłok. U roztoczy (Acalina) wszystkie tagmy łączą się ze sobą - wtórne podziały: odwłok: zaodwłok i przedodwłok (skorpion).
Głowa - znajduje się w niej mózg - występuje otwór gębowy, odnóża obsługujące otwór gębowy, oczy lub inne narządy zmysłów.
Tułów - głównie funkcja lokomocyjna, tu znajdują się odnóża, występują także skrzydła.
Odwłok - narządy wewnętrzne , płciowe - także może pełnić funkcje lokomocyjną, odnóża pełnią funkcje pomocniczą.
Segmenty mogą być zaznaczone lub nie być oznaczone.
Głowa u form dorosłych nie jest segmentowana.
Głowa = 6 lub 3 segmenty ( liczba jest stała i niska)
Tułów = raczej stała liczba segmentów, od 3(owady) do bardzo wielu (wije)
Odwłok = w różnych grupach różna liczba np. u owadów 10-12 segmentów
Odnóża na tułowiu służą lokomocji, mogą być dwugałęziowe lub jednogałęziowe (pajęczaki). Odnóża zbudowane są z kutikuli, grubej, często wysycanej solami wapnie (skorupiaki). Kutikula składa się z zewnętrznej, cienkiej warstwy izolującej - epikutikuli oraz grubej - protokutikuli, stanowiącej ochronę mechniczną oraz przyczep mięśni. Na kutikuli mogą występować różne wyrostki, zęby, łuski.
Odwłok często wtórnie pozbawiony odnóży. Jeżeli występują, mogą służyć do pływania (dwugałęziowe, kopulacji, funkcje oddechowe lub silnie zmodyfikowane np. u skorpiona narządy grzebieniowate prawdopodobnie służące do badania wilgotności ; pokładełka u owadów do składania jaj; żądła os , pszczół to przekształcone odnóża. Owady jako jedyne ze zwierząt wykształciły skrzydła i nie utraciły przy tym żadnej pary odnóży. Można przypuszczać, że z zewnętrznej części odnóży wykształciły się skrzydła.
Ponieważ taki pancerz ogranicz wzrost, zwierzęta te rosną skokowo - po linieniu rosną szybko aż do stwardnienia powłok ciała. Za linienie odpowiedzialne są hormony. Nabłonek jest cienki jednowarstwowy i nosi nazwę hipodermy. Za barwę ciała odpowiedzialne są komórki barwnikowe - melanofory albo barwnik zgromadzony w kutikuli. Barwę mogą też nadawać narządy wewnętrzne. U niektórych grup stawonogów dzięki strukturze rozszczepiającej światło występują tzw. barwy fizyczne np. skrzydła motyla, chrząszcze, niektóre muchówki.
Układ nerwowy - dobrze wykształcony, scentralizowany, zbudowany z trzech lub dwóch części (protpcerebrum, deutrocerebrum, tritocerebrum), dalsze części to: obrączka okołoprzełykowa , zwój podprzełykowy oraz łańcuszek brzuszny ze zwojami od których odchodzą nerwy unerwiające poszczególne części ciała.
Układ krwionośny jest otwarty, zawsze występuje serce leżące grzbietowo. Pompuje krew od przodu do końca ciała, często jest wydłużone i ciągnie się przez całe ciało. We krwi (hemolimfie) występują hemoglobina i hemocyjanina , w osoczu występują hemocyty.
Niewielkie stawonogi przeprowadzają wymianę gazową całą powierzchnią ciała - u większych występują skrzela ( jako wyrostki odnóży).
Płucotchawki - występujące u pajęczaków, to workowate struktury kontaktujące się ze środowiskiem zewnętrznym za pomocą przetchlinek.
Tchawki - wpuklenia pokrycia ciała , często rozgałęzione, otaczające wszystkie narządy ciała.
Gazy oddechowe nie są rozprowadzane przez krew, ale przez tchawki o coraz mniejszej średnicy. Krew tych zwierząt nie posiada hemoglobiny ani hemocyjaniny więc nie bierze udziału w oddychaniu. Układ ten jest mało wydajny.
Skrzelotchawki - u larw owadów narząd będący hybrydą skrzeli i tchawek.
System pokarmowy: jelito przednie (szybkie przesuwanie pokarmu dzięki obecności własnej mięśniówki)
środkowe i tylne. Występują ślinianki oraz gruczoł trzustkowo-wątrobowy. Funkcje biochemiczne wątroby pełni tzw. ciało tłuszczowe. Stawonogi jedzą wszystko np. drewno (przy udziale flory), włosy , pióra, odchody innych zwierząt. Gardziel może być mięsista, występuje wole magazynujące pokarm. Na przykład pająk wprowadza do ciała muchy enzymy trawienne, a potem wysysa nadtrawiony pokarm.
Metanefridia to narząd wydalniczy stawonogów. Jest to banieczkowaty twór, otworem na zewnątrz.
Stawonogi są rozdzielnopłciowe, czasem partenogenetyczne. W dużej części odwłoku występują narządy rozrodcze. Zapłodnienie jest wewnętrzne, występują narządy kopulacyjne. Jaja są polilecytalne, bruzdkowanie jest powierzchniowe lub tarczowe (pajęczaki). Występuje duża różnorodność larw, czasem dorosły osobnik kopuluje, składa jaj i ginie. Występuje przeobrażenie zupełne (motyle) i niezupełne ( koniki polne). Zupełne u wyższych owadów.
Może występować poczwarka, która nie porusza się i nie odżywia, zachodzi przebudowa ciała i rozpuszczenie wszystkich tkanek.
