Witaminy

Witaminy to substancje, które katalizują w organizmie człowieka rozmaite przemiany. W swych właściwościach są zbliżone do hormonów i enzymów. Pochodzą w głównej mierze z pożywienia, tylko niektóre z nich mogą być syntetyzowane przez florę bakteryjną przewodu pokarmowego. Witaminy dzieli się na grupy w zależności od substancji, w której są rozpuszczalne na:

• witaminy rozp. w wodzie (witaminy z grupy B, wit. C, kwas foliowy, H, P i PP);
• witaminy rozp. w tłuszczach (D, E, K, A).

Witamina A

Inaczej zwana jest retinolem. Substancja oleista, która rozpuszcza się w tłuszczach. Powstaje z prowitamin (tzw. karotenów) w przewodzie pokarmowym. Karoteny zawarte są np. w niektórych warzywach, głównie zielonych i żółtych, jak papryka, marchew oraz pomidory. Witaminę A w stanie gotowym znaleźć możemy w rybach, żółtkach jaj, mleku, wątrobie, maśle.

Niezbędna jest ona do prawidłowego rozwoju oraz wzrostu nabłonka, jest odpowiedzialna za podwyższenie odporności błon śluzowych, za adaptowanie się wzroku przy słabym świetle do dobrego widzenia.

Objawami niedoboru witaminy A lub jej braku jest niedowidzenie o zmierzchu (potocznie zwane kurzą ślepotą), rogowacenie i wysychanie spojówek oczu, co prowadzi do ich pieczenia, w cięższych przypadkach może również kończyć się rozmiękaniem rogówki oraz jej owrzodzeniem. Objawia się również wypadaniem włosów i rogowaceniem skóry. Dzienne zapotrzebowanie na witaminę A zależne jest od stanu organizmu oraz od jego wieku i wynosi około 1 - 2,5 mg. Witamina A odporna jest na wysokie temperatury, ale ulega rozpadowi pod wpływem tlenu, światła i powietrza.

Witamina D

Kalcyferol, rozpuszcza się w tłuszczach. W organizmie występuje jako prowitamina (D_2-5). Prowitaminy te są pochodnymi cholesterolu. Pod wpływem promieniowania ultrafioletowego stają się właściwą witaminą.

Poprzez ułatwienie wchłaniania oraz obniżenie wydalania wapna i fosforu z moczem reguluje gospodarkę fosforowa i wapniowa naszego organizmu.

Znaleźć ją możemy w rybach, maśle, mleku, jajach, tranie rybim. Z kolei jej prowitaminy w nowalijkach, tkankach zwierzęcych oraz drożdżach. Niedobór tej witaminy może spowodować utratę zębów, krzywicę, łamliwość kości. Jej nadmierne duże dawki prowadzą do stanu hiperkalcemii oraz odkładania się w tkankach miękkich wapnia. Jej dzienna dawka nie jest ściśle określona i zależy od wieku oraz od wskazań lekarza.

Witamina E

Tokoferol, jest rozpuszczalna w tłuszczach. Jest ona antyutleniaczem, który chroni nasze komórki przed samoutlenianiem. Bierze udział w przenoszeniu elektronów oraz w utlenianiu biologicznym.

Witamina E ma właściwości zapobiegające u niektórych zwierząt bezpłodności.

Gdy w pożywieniu samców brakuje tej witaminy może nastąpić zwyrodnienie jąder, z kolei samice mogą nie donosić płodu, (zjawisko nie zostało udowodnione u ludzi).

Niedobór tej witaminy prawdopodobnie ma wpływ na postępujące osłabienie mięśni oraz ich paraliż dlatego, że następuje degeneracja nerwów.

Witamina E występuje w mleku, jajach, warzywach, jest też prawdopodobnie wytwarzana przez florę bakteryjną jelit. Dzienne zapotrzebowane na tę witaminę to 10 - 30 mg.

Witamina K

Jest pochodną naftochinonu. Rozpuszcza się w wodzie. Jest niezbędnym substratem do syntezy w wątrobie czynników odpowiedzialnych za krzepniecie (głównie protrombiny). Występuje w wątrobie, szpinaku, kapuście. Człowiek czerpie witaminę K z flory bakteryjnej jelit. Za pomocą kwasów żółciowych wchłaniana jest do krwi i wychwytywana przez wątrobę.

Niedobór objawia się opóźnieniem krzepnięcia krwi oraz skazą krwotoczną, przy czym wystąpić może krwawienie w różnych narządach oraz tkankach.

Witamina C

Inaczej zwana jest kwasem askorbinowym. Jest witaminą rozpuszczalną w wodzie. Odgrywa dużą role w utlenianiu komórek, zwłaszcza w procesach utleniania (głównie tyrozyny) i redukcji. Jest rozpowszechniona wśród organizmów żywych i dal wielu z nich nie jest witaminą. Witaminę C potrafi wytwarzać w swoim organizmie większość zwierząt, ale ludzie, świnki morskie oraz małpy musza dostarczaj ją wraz z pokarmem.

Witamina C poprawia odporność organizmu, wykazuje właściwości bakteriostatyczne, uczestniczy w utrzymaniu prawidłowego stanu tkanki łącznej (głównie włosowatych naczyń krwionośnych), pomaga we wchłanianiu żelaza. Jest aktywatorem niektórych enzymów. Niedobór tej witaminy może spowodować szkorbut (gnilec). Objawia się on między innymi krwawymi podskórnymi wybroczynami, bólami mięśni i stawów, rozpulchnieniem dziąseł i wypadaniem zębów. Według najnowszych badań istnieje prawdopodobieństwo, że niedobory tej witaminy przyczyniają się do powstawania nowotworów.

Witamina ta to substancja nietrwała, która podczas gotowania częściowo się rozkłada, dlatego też jej najlepszym źródłem są surowe warzywa i owoce oraz wątroba. W Polsce najwięcej witaminy C zawierają owoce porzeczki oraz dzikiej róży, a także natka pietruszki, maliny, szczypior i pomidory. Nadmiar tej witaminy organizm człowieka potrafi wydalać z moczem, ale nie jest wskazane przyjmowanie jej przez długi czas w nadmiernie dużych ilościach. Zapotrzebowanie dzienne na nią u ludzi wynosi 75 - 100 mg.

Witaminy z grupy B

Do grupy tej zaliczamy następujące witaminy:

• B₁ (tiamina),
• B₂ (ryboflawina),
• B₃ (PP, niacyna),
• B₅ (kwas pantotenowy),
• B₆ (pirydoksyna),
• B₁₂ (cyjanokobalamina),
• H (biotyna),
• kwas foliowy.

Witamina B₁

Tiamina jest substancją rozpuszczalną w wodzie, składnikiem biorącym udział w przemianie węglowodanów oraz tłuszczów. Jej rozkład zachodzi pod wpływem enzymów utleniających oraz wysokiej temperatury. Jej dużą ilość zawierają mięsa, drożdże, ziarna zbóż (szczególnie pod łuską i w zarodku), orzechy, żółtka jaj, nasiona roślin strączkowych. Jest syntetyzowana przez bakterie w przewodzie pokarmowym ludzi. Niedobór tej witaminy wystąpić może przy przebiegu długotrwałych chorób takich jak choroby wątroby, choroby gorączkowe, biegunka, nadczynność gruczołu tarczowego, a także w alkoholizmie i przy odżywianiu jednostronnym.

W stanach głodu, jak również u dzieci, które odżywiane są np. tylko ryżem, wystąpić może ostra postać awitaminozy B₁ - beri-beri. Jej cechami szczególnymi są dolegliwości neurasteniczne (neurastenia), osłabienie mięśni dolnych kończyn, zaburzenia czucia, uogólnione obrzęki oraz przesięki do różnych jam ciała, uszkodzenia serca, zaparcia, zaburzenia łaknienia. Niedobór prowadzi też do zaburzeń pamięci, nadmiernej drażliwości, trudności ze skupieniem się, nerwobólami.

Witamina B₁ jest stosowana w dużych dawkach jako lek przeciwko zapaleniu nerwów. Niewielki nadmiar tej witaminy może być magazynowany w wątrobie, zaś większe ilości są wydalany z moczem. Zapotrzebowanie dzienne na tą witaminę wynosi około 2 mg.

Witamina B₂

Ryboflawina, owoflawina. Występujący zarówno u zwierząt, jak i u roślin żółty barwnik. Uczestniczy w procesach oksydacyjno-redukcyjnych.

W czasie gotowania nie ulega ona rozkładowi, ale pod wpływem naświetlenia traci aktywność.

Witamina B₂ występuje w wątrobie, drożdżach, jajach, mleku i w jarzynach. Wytwarzają ją bakterie zamieszkujące jelita.

Przy jej niedoborze następują zmiany skórne, tj. zmiany w obrębie rogówki, zajady, łojotok, światłowstręt, zmiany w okolicy jamy ustnej oraz zahamowania wzrostu.

Dzienne zapotrzebowanie na tą witaminę to około 1 - 2 mg, ale zależy ono od stanu organizmu oraz od okresu jego wzrostu. Wykorzystywana jest w leczeniu hipowitaminozy i awitaminozy, jak również w niektórych przypadkach niedokrwistości.

Witamina B₃ (PP, niacyna)

Witamina z grupy B, zwana inaczej niacyną, jest substancją rozpuszczalną w wodzie. Jest odporna na działanie tlenu oraz temperatury. Jest substratem reakcji utleniania komórkowego oraz przemian białek, węglowodanów i tłuszczy, jest częścią różnych enzymów. Witamina ta jest obecna w mleku, pełnoziarnistym chlebie, drożdżach, jajach, wątrobie oraz w grochu i w ziemniakach.

Przy niedoborze witaminy PP występuje pelagra objawiająca się biegunką, zapaleniem skóry, światłowstrętem. Dzienne zapotrzebowanie na tę witaminę wynosi 15 - 35 mg i zależy od fizjologicznego stanu organizmu oraz od typu wykonywanej pracy. Jest stosowana przy zapaleniach jelit i jamy ustnej, schorzeniach skóry i odmrożeniach.

Witamina B₅ (kwas pantotenowy)

Jest w przyrodzie bardzo rozpowszechniona, występuje w licznych produktach spożywczych, takich jak: kapusta, ziemniaki, groch, pomidory, marchew, kalafior, mleko, wątroba, jaja.

Nie stwierdzono u ludzi się żadnego schorzenia związanego z niedoborem tej witaminy.

Witamina B₆

Pirydoksyna, pirydoksal, rozpuszcza się w wodzie i jest odporna na wysokie temperatury, występuje w połączeniach z proteinami. Jest substratem procesów przemian białkowych oraz syntez komórkowych w skórze, układzie krwiotwórczym oraz nerwowym.

Zawierają ją rożne pokarmy, m.in. jarzyny, kiełki pszenicy, drożdże oraz mięso. Niedobór witaminy B₆ wytupuje wyjątkowo, na przykład u małych dzieci, które karmione są sztucznymi odzywkami oraz u osób uzależnionych od alkoholu. U dorosłych niedobór ten objawia się zmianami na nie osłoniętej skórze rak i nóg, która przypomina pelagrę, a także zaburzenia w funkcjach skór z łuszczeniem, swędzeniem i zaczerwienieniem. Objawia się on również zapaleniem języka i warg oraz błony śluzowej nosa i gardła. Czasem występuje niedobarwliwa niedokrwistość, która odporna jest na leczenie preparatami żelaza, ustępuje natomiast pod wpływem sporych dawek witaminy B₆. Zapotrzebowanie dzienne na tą witaminę to około 2 mg.

Witamina B₁₁ (kwas foliowy)

Kwas foliowy to związek, który wysapuje w liściach (np. szpinaku) oraz drożdżach. Jest składnikiem grupy witamin B. Bakterie, w tym m.in. flora jelitowa, również go produkują. Witamina M działa krwiotwórczo, dlatego często jest wykorzystywana w poszczególnych typach niedokrwistości (np. złośliwej). Wykorzystywana jest również w leczeniu tzw. biegunki tłuszczowej. Przy niedoborze kwasu foliowego powstaje zahamowanie syntezy kwasów nukleinowych oraz wzrostu tkanek i organizmu. Może również nastąpić wypadanie włosów oraz martwica w mięśniach.

Witamina B₁₂

Cyjanokobalamina rozpuszcza się w wodzie.

W organizmie odpowiedzialna jest za syntetyzowanie kwasów nukleinowych i aminokwasów, przyczyniając się tym samym do dojrzewania oraz tworzenia erytrocytów i leukocytów. Pełni również funkcję koenzymu w przemianie kw. organicznych, na przykład metylojabłkowego i bursztynowego.

Nie jest to witamina syntetyzowana przez rośliny wyższe i zwierzęta. Syntetyzują ją jedynie bakterie. Jest więc witaminą dla roślin i dla zwierząt.

Jej źródłem są produkty pochodzenia zwierzęcego oraz roślinnego szczególnie mleko i wątroba.

Tworzona w niewielkim stopniu w przewodzie pokarmowym przez bakterie, gdzie wchłaniana jest tylko w obecności wewnętrznego czynnika krwiotwórczego.

Niedobór witaminy B₁₂ objawia się złośliwą niedokrwistością. Stosowana jest przy leczeniu leukopenii, zapalenia wielonerwowego, schorzeń wątroby i toksycznych niedokrwistości. Dzienne zapotrzebowanie naszego organizmu na tę witaminę to około 0,002 mg.

Witamina H (biotyna)

Jest ważnym elementem w przenoszeniu dwutlenku węgla w procesach przemiany materii. Wytwarzają ją bakterie, które żyją w przewodzie pokarmowym. Występuje również w mleku, żółtkach jaj, drożdżach, wątrobie oraz kapuście.

Jej niedobór ma miejsce głównie wtedy, kiedy następuje zniszczenie flory bakteryjnej w jelitach, np. przy kuracji antybiotykami. Objawami są zanik brodawek językowych, wypadanie włosów i zmiany zapalne na skórze z występującymi złuszczeniami naskórka i łojotokiem. Może wystąpić ogólne osłabienie, nudności, zaburzenia trawienia oraz utrata łaknienia.

Jej hiperwitaminoza nie jest obserwowana, gdyż nadmiar tej witaminy jest usuwany z moczem.