Za regulację funkcjonowania całego organizmu i koordynację wszystkich procesów fizjologicznych odpowiada układ nerwowy i układ hormonalny. Regulacja nerwowa zachodzi na bieżąco, szybko a jej efekty są krótkotrwałe. Regulacja hormonalna działa powoli i długotrwale.

Układ nerwowy odbiera bodźce ze środowiska (zewnętrznego i wewnętrznego) za pomocą receptorów, przetwarza je i wysyła informację o reakcji na bodziec do efektorów, którymi są mięśnie lub gruczoły. Ciąg tych reakcji to łuk odruchowy. Układ hormonalny działa za pośrednictwem hormonów, produkowanych i wydzielanych do krwi przez gruczoły zwane dokrewnymi. Hormony są substancjami, wpływającymi na funkcjonowanie różnych narządów, wyzwalają lub hamują określone procesy biologiczne.

Układ nerwowy

Układ nerwowy pod względem anatomicznym dzieli się na ośrodkowy i obwodowy. Podstawową jednostką anatomiczną jest neuron, czyli komórka nerwowa. Neuron posiada ciało o kształcie gwiaździstym oraz dwojakiego rodzaju wypustki: liczne, krótkie dendryty oraz pojedynczy, długi akson (neuryt). Dendryty odbierają impulsy nerwowe i przekazują je do ciała komórki, natomiast akson przewodzi impulsy od ciała komórki do komórki następnej. Połączenie między sąsiednimi neuronami to synapsa. Przewodzenie impulsów zawsze odbywa się w tym samym kierunku - od dendrytów przez ciało komórki do aksonu i synapsy.

Ośrodkowy układ nerwowystanowi mózgowie oraz rdzeń kręgowy. Mózg jest narządem o masie 1200-1400g, otoczonym trzema oponami. Składa się z dwóch półkul, rozdzielonych bruzdą podłużną Obie półkule są pokryte pofałdowaną korą mózgową. Kora stanowi tzw. istotę szarą mózgu, pod nią znajduje się istota biała. Na powierzchni mózgu można wydzielić kilka płatów: czołowy, 2 ciemieniowe, 2 skroniowe oraz potyliczny. W płacie czołowym mieszczą się nerwowe ośrodki kojarzenia i ruchu, w płatach ciemieniowych - ośrodki czucia, w płatach skroniowych - ośrodki słuchu i mowy, w płacie potylicznym znajduje się ośrodek wzroku. Móżdżek, położony w tylnej części mózgu, odpowiada za koordynację ruchów i równowagę, reguluje napięcie mięśni. Rdzeń przedłużony jest odcinkiem przechodzącym w rdzeń kręgowy. Znajduje się tu wiele ośrodków odruchowych - oddechowy, naczynioruchowy, regulujący pracę serca, wymiotny, ssania, połykania, kaszlu itd.

Rdzeń kręgowy biegnie wewnątrz kanału w kręgosłupie i podobnie jak mózg jest otoczony trzema błonami, ale budowa w przekroju jest odwrotna: istota biała znajduje się na powierzchni, istota szara w głębi. W rdzeniu kręgowym również znajdują się ośrodki nerwowe, odchodzą od niego obwodowe nerwy rdzeniowe.

Obwodowy układ nerwowy stanowią nerwy biegnące od ośrodków w mózgu i rdzeniu kręgowym do efektorów, czyli komórek, mięśni i gruczołów. Nerwy to wiązki neurytów, otoczonych wspólną osłonką. Nerwy czuciowe przewodzą impulsy od receptorów do ośrodków nerwowych, nerwy ruchowe przewodzą impulsy od ośrodków do efektorów, a nerwy mieszane przewodzą oba rodzaje impulsów, w obie strony. Nerwy czaszkowe (12 par) odchodzące od mózgu unerwiają narządy zmysłowe oraz narządy (mięśnie i gruczoły) leżące w okolicy głowy - język, ślinianki itp. Nerwy rdzeniowe (31 par) są wyłącznie nerwami typu mieszanego. Unerwiają narządy wewnętrzne ciała, układ krwionośny, mięśnie i skórę.
Pod względem funkcjonalnym wyodrębnia się autonomiczny układ nerwowy, który reguluje pracę narządów wewnętrznych i gruczołów bez udziału świadomości. Jego podukładami są układ współczulny i przywspółczulny, działające przeciwstawnie do siebie. Nerwy współczulne odchodzą prawie z całej długości rdzenia kręgosłupa, nerwy przywspółczulne odchodzą z pnia mózgu i części krzyżowej rdzenia. Układ współczulny ogólnie działa mobilizująco, przywspółczulny - rozluźniająco.

Funkcjonowanie układu nerwowego może ulegać zakłóceniom z różnych przyczyn. Znane więc są choroby nerwowe takie jak nerwice, spowodowane nadmiernym stresem oraz schizofrenia, polegająca na odczuwaniu bezpodstawnych lęków i urojeń. Zmiany w tkance nerwowej mogą też powodować padaczkę lub nowotwory mózgu.

Układ hormonalny

Układ hormonalny stanowią gruczoły wydzielnicze, umiejscowione w różnych miejscach ciała. Wspólną ich cechą jest produkcja i wydzielanie hormonów. Gruczoły te mają charakter wewnątrzwydzielniczy (dokrewny) - nie posiadają przewodów wyprowadzających, ale uwalniają hormony bezpośrednio do krwi. Układ krwionośny rozprowadza je po całym ciele i w ten sposób trafiają do narządów i komórek docelowego działania.

Hormony działają tylko na określone narządy lub procesy. Istotną rolę odgrywa ich stężenie, które jest regulowane przez podwzgórze z mózgu oraz przysadkę mózgową. Główne gruczoły dokrewne organizmu ludzkiego to: przysadka mózgowa, tarczyca i przytarczyce, nadnercza, trzustka, jajniki i jądra.

Przysadka mózgowa leży u podstawy mózgu. Wydziela hormony regulujące czynności pozostałych gruczołów oraz hormony własne: m.in. hormon wzrostu. Tarczyca, położona w przedniej części szyi, wydziela tyroksynę, regulującą przemiany metaboliczne. Funkcjonowanie tarczycy silnie zależy od obecności jodu w organizmie. Gruczoły przytarczycy wydzielają parathormon, regulujący gospodarkę wapniem i fosforem. Trzustka wydziela insulinę i glukagon - działające przeciwstawnie hormony regulujące stężenie glukozy we krwi. Poza tym trzustka pełni też funkcję zewnątrzwydzielniczą, wytwarzając enzymy trawienne, wyprowadzane do dwunastnicy. Nadnercza składają się z dwóch części - kory i rdzenia - obie części pełnią funkcje wydzielnicze. Kora nadnerczy wydziela kortykoidy, regulujące gospodarkę wodno-mineralną. Rdzeń nadnerczy wydziela adrenalinę, odpowiedzialną za mobilizację organizmu do walki lub ucieczki (przyspiesza pracę serca i układu oddechowego, podwyższa poziom glukozy we krwi, przygotowuje mięśnie do wysiłku).

Narząd wzroku

Narządem wzroku jest oko. Składa się z gałki ocznej oraz tzw. aparatu ochronnego.

Gałka oczna leży w oczodole czaszki, ma kształt lekko spłaszczony, wypełniona jest ciałem szklistym. Ciało szkliste otoczone jest trzema błonami. Najbardziej zewnętrzną warstwą jest twardówka, z przodu przechodząca w przezroczystą rogówkę. Na rogówce dodatkowo znajduje się spojówka. Warstwa ta pełni funkcję ochronną, rogówka dodatkowo załamuje światło. Warstwą pośrednią jest naczyniówka, w której znajdują się naczynia krwionośne, odżywiające oko. Z przodu gałki ocznej naczyniówka przechodzi w tęczówkę - umięśniony krążek z centralnym otworem - źrenicą. Tęczówka zawiera barwniki, a jej ruchu pozwalają regulować ilość światła, jaka wpada do oka. Za tęczówką znajduje się wypukła soczewka, załamująca promienie świetlne. Posiada ona zdolność akomodacji, czyli zmiany krzywizny, która umożliwia dostosowanie się do patrzenia na przedmioty bliskie lub dalekie. Najbardziej wewnętrzną błoną oka jest siatkówka. Na niej znajdują się komórki światłoczułe - czopki i pręciki i tu następuje skupianie promieni świetlnych. Największe zagęszczenie fotoreceptorów tworzy tzw. plamkę żółtą. W miejscu zwanym plamką ślepą fotoreceptorów nie ma - znajduje się tu ujście nerwu wzrokowego, odprowadzającego impulsy nerwowe do mózgu.

Aparat ochronny oka stanowi zabezpieczenie tego wrażliwego narządu przed różnego rodzaju urazami. Powieki chronią przez urazami mechanicznymi, silnym światłem oraz przed wysychaniem. Rzęsy chronią przed cząsteczkami pyłu i kurzu, a gruczoły łzowe produkują wydzielinę o właściwościach nawilżających i bakteriobójczych.

Schorzenia związane z narządem wzroku:

  • Krótkowzroczność - gałka oczna jest za długa, promienie świetlne skupiają się przed siatkówką, koryguje się soczewkami wklęsłymi (rozpraszającymi)
  • Dalekowzroczność - gałka oczna jest za krótka, promienie skupiają się za siatkówką, koryguje się soczewkami wypukłymi (skupiającymi)
  • Astygmatyzm - nieprawidłowa krzywizna soczewki lub rogówki, powstaje obraz zniekształcony, koryguje się soczewkami cylindrycznymi
  • Zez - odchylenie gałek ocznych od osi równoległej, koryguje się specjalnymi okularami oraz ćwiczeniami
  • Daltonizm - brak rozróżniania barwy zielonej i czerwonej, choroba genetyczna, dotyka głównie mężczyzn
  • Jaskra - spowodowana podwyższonym ciśnieniem płynu w gałce ocznej
  • Zapalenie spojówek - stan zapalny gruczołów rzęskowych