Układ nerwowy człowieka można podzielić pod względem anatomicznym i funkcjonalnym.

Pod względem anatomicznym dzieli się go na centralny układ nerwowy, zwany ośrodkowym układem nerwowym (OUN) i układ obwodowy. W skład układu centralnego wchodzą: mózg oraz rdzeń kręgowy. Układ obwodowy tworzą nerwy czaszkowe (12 par) i rdzeniowe (31 par).

OUN

Rdzeń kręgowy znajduje się w kanale kręgowym kręgosłupa, a mózg umieszczony jest w czaszce. Struktury te chronią delikatną tkankę nerwową. Oprócz tego mózg i rdzeń pokryte są także trzema oponami: miękką - przylegającą bezpośrednio do nich, pajęczą - środkową i twardą - najbardziej zewnętrzną. Pomiędzy oponą miękką a pajęczą znajduje się płyn mózgowo-rdzeniowy, który krąży także w komorach mózgu, zapewniając dodatkową ochronę przed urazami mechanicznymi.

W ośrodkowym układzie nerwowym tworzonym przez miliardy neuronów występuje podział na istotę białą i szarą. Istota szara tworzona jest przez ciała komórek nerwowych, komórki glejowe oraz niezmielinizowane wypustki neuronów, natomiast istota biała tworzona jest przez zmielinizowane aksony (osiowe wypustki neuronów). Substancja biała w mózgu znajduje się pod substancją szarą, a w rdzeniu kręgowym jest odwrotnie; to istota biała pokrywa szarą znajdującą się wewnątrz. Nerwy rdzeniowe odchodzące od rdzenia są nerwami mieszanymi, czuciowo-ruchowymi. Do rogów tylnych rdzenia wchodzą włókna czuciowe, a od rogów przednich odchodzą włókna ruchowe.

Mózg składa się z pięciu części: kresomózgowia, (na które składa się dwie półkule, objętościowo zdominowało mózgowie), międzymózgowia, śródmózgowia, móżdżku i rdzenia przedłużonego. Za podstawowe czynności wegetatywne organizmu odpowiadają niższe partie mózgu, natomiast za czynności tzw. typowo ludzkie, jak uczenie się, myślenie abstrakcyjne, kojarzenie odpowiada kresomózgowie, a w zasadzie kora kresomózgowia.

Jego dwie półkule łączą się poprzez spoidło wielkie, przez które jedna półkula dowiaduje się o tym, co dzieje się aktualnie w drugiej. Powierzchnia półkul to pofałdowana i pobrużdżona kora utworzona przez istotę szarą. Każdą z półkul można jeszcze podzielić na cztery główne płaty. Są to 1) odpowiadający na wyższe czynności mózgu i znajdującą się w nim korą ruchową - płat czołowy 2) z pierwszorzędową korą czuciową - płat ciemieniowy 3) płat skroniowy z pierwszorzędową korą słuchową i ośrodkami czuciowymi i ruchowymi mowy 4) płat potyliczny odpowiadający za odbiór wrażeń wzrokowych. Również z mózgu, tak jak z rdzenia odchodzą nerwy; nerwy czaszkowe (12 par) oplatają głowę i szyję.

Pod względem funkcjonalnym układ nerwowy dzieli się na układ somatyczny i autonomiczny, nazywany też wegetatywnym. Układ somatyczny odpowiada za kontakt organizmu ze środowiskiem je otaczającym (przekazywanie bodźców, ich analiza i odpowiednia na nie reakcja), a układ autonomiczny odpowiedzialny jest za kontrolę wnętrza organizmu, pracę poszczególnych organów). Reakcje układu somatycznego są zwykle zależne od naszej woli, a nawet jeśli nie są one uświadomione, tymczasem działanie układu wegetatywnego jest zupełnie niezależne od woli i są to reakcje, z których nie zdajemy sobie zazwyczaj sprawy. Poza tym sam układ wegetatywny dzieli się jeszcze na układ współczulny (sympatyczny) i przywspółczulny (parasympatyczny). Oba układy działają przeciwstawnie, np. jeśli włókna układu współczulnego powodują rozszerzenie źrenicy, to włókna układu przywspółczulnego powodują jej zwężenie.

Reakcje organizmu na poszczególne bodźce mogą przybierać różną formę. Jedną z nich jest odruch bezwarunkowy. Jego mechanizm związany jest z rdzeniem kręgowym. Bodziec odbierany jest przez neuron czuciowy, który wnika do rogów grzbietowych substancji szarej rdzenia, następnie impuls przekazywany jest na neuron pośredniczący i wreszcie na neuron ruchowy, wychodzący z rogów brzusznych rdzenia aż do efektora (najczęściej mięśnia). O wykonaniu odruchu jesteśmy uświadamiani już po jego zajściu, ponieważ od rdzenia odchodzą jeszcze neurony do kory mózgu, z którymi komunikują się neurony ruchowe.

Innym rodzajem odruchu jest odruch warunkowy i powstaje on na zasadzie wielokrotnie powtarzającej się czynności, która w mózgu kojarzona jest z odruchem bezwarunkowym.

NARZĄDY ZMYSŁÓW

Wzrok - narządem wzroku jest oko, a w zasadzie siatkówka, która będąc częścią układu nerwowego odbiera bodźce wzrokowe. Cały aparat wzrokowy zbudowany jest z gałki ocznej, powiek, rzęs i licznych drobnych mięśni koordynujących ruchy całego aparatu. Najważniejszymi elementami oka jest właśnie siatkówka z komórkami światłoczułymi oraz soczewka, a za przekazanie odebranych bodźców do mózgu odpowiada nerw wzrokowy. W siatkówce znajdują się 2 rodzaje komórek światłoczułych, są to czopkipręciki. Pręciki są rozmieszczone na obrzeżach siatkówki i odpowiadają za widzenie czarno-białe w słabym świetle, jest to bardziej rozpoznawanie kształtów. Czopki skupione są na środkowej powierzchni siatkówki w postaci plamki żółtej i odpowiedzialne są za rozpoznawanie kolorów i szczegółów widzianych obiektów. Obraz powstający na siatkówce jest w stosunku do rzeczywistości jest pomniejszony, rzeczywisty i odwrócony, a przetwarzany jest on później w mózgu.

U podstaw procesów odbierania bodźców wzrokowych leżą przemiany chemiczne w komórkach światłoczułych. W pręcikach znajduje się rodopsyna, która pod wpływem światła rozkłada się na białko opłynę i część barwną - retinen (pochodna witaminy A), w ciemności następuje odbudowa rodopsyny, pod warunkiem wystarczającej ilości witaminy A. Podobnie jest w przypadku czopków, w których znajduje się rodopsyna, zbudowana z retinalu i opsyny. Te zmiany chemiczne powodują powstawanie impulsów elektrycznych, które przekazywane są dalej nerwem wzrokowym do mózgu (ostatecznie do pierwszorzędowej kory wzrokowej w płacie potylicznym), a który wychodzi z gałki ocznej w miejscu zwanym plamką ślepą, gdyż w tym miejscu brak jest komórek fotoreceptorowych.

Za akomodację oka, czyli ostre widzenie obiektów w różnej odległości, odpowiedzialna jest soczewka i zmiany jej krzywizny, za które odpowiadają mięśnie proste i skośne.

Oko posiada również aparat ochronny, czyli powieki, spojówki, rzęsy i gruczoły łzowe. Powieki, spojówki i rzęsy chronią prze urazami mechanicznymi, zanieczyszczeniami, a gruczoły łzowe nawilżają oko oraz usuwają zanieczyszczenia.

Słuch i równowaga - za te zmysły odpowiadają narządy znajdujące się w uchu środkowym i wewnętrznym, ucho środkowe posiada niewiele funkcji związanych z samym procesem słyszenia. Ucho zewnętrzne stanowi małżowina uszna i przewód słuchowy zakończony błoną bębenkową, na granicy z uchem środkowym. W uchu środkowym znajdują się trzy kostki słuchowe (młoteczek, strzemiączko, kowadełko) oraz trąbka Eustachiusza. Ucho wewnętrzne zbudowane z błędnika kostnego i znajdującego się w jego wnętrzu błędnika błoniastego. Błędnik kostny wypełniony jest przychłonką (perylimfą), a błędnik błoniasty śródchłonką (endolimfą, znacznie gęstszą). W skład błędnika wchodzą następujące elementy: przedsionek, kanały półkoliste i przewód ślimakowy. W przedsionku znajduje się tzw. narząd równowagi, który w rzeczywistości jest narządem czucia położenia i ruchów głowy. Właściwy narząd słuchu tworzy narząd Cortiego, znajdujący się na błonie podstawnej przewodu ślimakowatego. Zbudowany jest on z 4-6 rzędów komórek rzęsatych, a nad nimi znajduje się błona pokrywowa, natomiast pod nimi znajdują się neurony nerwu słuchowego. Cały mechanizm przekazywania bodźców dźwiękowych jest dość skomplikowany: początkowo drgania przenoszone są na błonę bębenkową, następnie kanałem słuchowym przekazywane są one na kolejno trzy kosteczki słuchowe, ostatnia z nich - strzemiączko przekazuje je poprzez okienko do przedsionka kanału ślimaka, wywołując tym zmiany położenia perylimfy, która wywiera nacisk na błonę podstawnej, na której umieszczone są komórki rzęsate. Te z kolei pocierają o umieszczoną nad nimi błonę pokrywową, w ten sposób same są pobudzone i przekazują swe pobudzenie na komórki dwubiegunowe zwoju spiralnego, a te przekazują je na odpowiednie neurony biegnące już do ośrodków słuchowych w płacie skroniowym.

Zmysł równowagi umieszczony jest w części błędnika błoniastego zbudowanej z trzech kanałów półkolistych, ustawionych w przestrzeni każdy prostopadle do pozostałych dwóch i narządu otolicznego w łagiewce i woreczku. Tu znajdują się liczne komórki zmysłowe posiadające włoski. Są one zanużone w endolimfie, w której znajduja się także otolity (maleńkie kamyczki z kryształków wapnia), które naciskają nakomórki zgodnie z grawitacją. W zależności, w którą stronę przechylona jest głowa pobudzane są inne grupy komórek, natomiast trzy kanały półkoliste umożliwiają odczuwanie zmian w różnych ułożeniach głowy. Gdy głowa pozostaje w równowadze otolity pozostają nieruchome. Wszelkie sygnały są przekazywane do mózgu poprzez nerw przedsionkowy, będący częścią nerwu słuchowego.