O chorobach układu krążenia można powiedzieć, że są epidemią współczesnego świata. W bardzo wielu krajach stanowią główną przyczynę umierania ludzi, nawet w krajach dobrze rozwiniętych każdego roku umiera więcej ludzi z powodu chorób układu krążenia, niż z powodu jakichkolwiek innych chorób. Podstawowym badaniem w przypadku podejrzenia choroby układu krążenia jest wywiad z pacjentem, osłuchiwanie go przy pomocy stetoskopu oraz badanie tętna. U niektórych ludzi ma duże znaczenie obserwacja naczyń krwionośnych szyi. Czasem powiększona jest wątroba. Dzięki osłuchiwaniu pacjenta lekarz może stwierdzić czy w sercu nie słychać szumów oraz ocenić stopień przekrwienia płuc. Powszechnie wykonywanym badaniem, bezbolesnym i nieinwazyjnym, jest EKG ( elektrokardiogram). Pozwala on ocenić pracę serca z dużą dokładnością, uwzględniając okres trwania każdej fazy pracy serca. Echokardiografia jest badaniem serca przy pomocy ultradźwięków. Dzięki echokardiografii można rozpoznać nie tylko stan serca, ale i naczyń krwionośnych. Zdjęcie rentgenowskie umożliwia ocenę kształtu serca, jego wielkość i ułożenie w klatce piersiowej. Umożliwia też ocenę ukrwienia płuc. Często też wykonywane są badania, podczas których do żył pacjenta wpuszczana jest substancja zawierająca izotopy, dzięki którym przy pomocy prześwietlenia można zobaczyć naczynia wieńcowe, ich grubość i stopień rozwoju miażdżycy w tych naczyniach.
Jedną z najczęściej spotykanych chorób układu krążenia jest choroba wieńcowa. Jak wiadomo, serce podobnie jak każdy narząd potrzebuje tlenu i substancji odżywczych. Pomimo, że pompuje krew, nie może z tej krwi korzystać bezpośrednio. Zaopatrywaniu serca w tlen i składniki odżywcze służą specjalne naczynia serca nazywane wieńcowymi. Często jednak bywa tak, że naczynia wieńcowe są niedrożne. Może to być spowodowane miażdżycą, czyli stanem, kiedy na ściankach naczyń wieńcowych rozwija się płytka miażdżycowa, zbudowana ze związków zawierających wapń i cholesterol. Wskutek tego dopływ krwi do serca jest utrudniony i znacznie ograniczony. Pojawia się wtedy niewydolność krążenia, czyli stan, kiedy do serca dociera mniej tlenu, niż mięsień sercowy potrzebuje. Chory odczuwa wtedy duszności, które pojawiają się szczególnie w czasie wysiłku fizycznego. Pojawiają się też bóle dławicowe za mostkiem. Bóle i duszności ustępują w czasie spoczynku. Jednak w miarę rozwoju choroby dolegliwości takie pojawiają się coraz częściej, nawet w stanie spoczynku. Przyczyną zwężenia światła naczyń wieńcowych nie musi być miażdżyca. Naczynia mogą też się obkurczać pod wpływem działania silnego bodźca emocjonalnego, np. stresu. Jeśli jednak choroba wieńcowa wywołana jest miażdżycą, to coraz bardziej się nasila i po pewnym czasie dochodzi do całkowitego zatamowania przepływu krwi przez naczynia wieńcowe. Wskutek tego dochodzi do silnego niedotlenienia mięśnia sercowego, co potocznie nazywane jest zawałem. Jeśli serce przez dłuższy czas nie otrzymuje tlenu, to może dojść do martwicy mięśnia sercowego i zgonu. W zwalczaniu choroby bardzo duże znaczeni ma prawidłowa dieta uboga w tłuszcz, a zwłaszcza w cholesterol. Leki stosowane w chorobie wieńcowej mają na celu rozszerzenie naczyń krwionośnych i zwiększenie dopływu krwi do serca.
Miażdżyca może dotyczyć nie tylko naczyń wieńcowych, ale właściwie wszystkich naczyń krwionośnych organizmu. Powszechna jest miażdżyca nóg, która objawia się znacznym wyziębieniem stóp i całych kończyn. Jest to oznaka słabego krążenia krwi. Choroba atakuje zarówno mężczyzn jak i kobiety. Prawdopodobieństwo zachorowania zwiększa się z wiekiem pacjenta. Choroba przez długi czas może nie dawać żadnych objawów. Ujawnia się dopiero wtedy, gdy jest już w fazie zaawansowanej. Częste są też zwapnienia naczyń krwionośnych mózgu, przez co stają się one sztywne i łatwo ulegają pęknięciom. Prowadzi to do wylewów krwi do mózgu. Naczynia krwionośne serca objęte miażdżycą można usuwać chirurgicznie ( pewne ich odcinki), a na ich miejsce wstawiać żyły wycięte np. z kończyny dolnej lub sztuczne. Taki zabieg nazywamy wstawianiem bypassów.
Badzo częstym schorzeniem układu krwionośnego jest nadciśnienie tętnicze. Jest to choroba przewlekła, na którą cierpi ponad połowa ludzi po 65 roku życia. Jest to choroba społeczna. Prawidłowe wartości ciśnienia tętniczego, to 120/80 mm Hg. Jednak za dopuszczalne uznaje się jeszcze ciśnienie do 140/90 mm Hg. Nadciśnienie tętnicze to choroba, która rozwija się przez długi czas i bardzo podstępnie. Prowadzi do choroby miażdżycowej i zawału serca. Objawia się często bólami i zawrotami głowy, szumem w uszach, zaburzeniami widzenia. Leczenie polega na przyjmowaniu leków obniżających ciśnienie krwi. Często stosuje się kwas acetylosalicylowy, działający rozszerzająco na naczynia krwionośne. Bardzo ważna jest też dieta, z której należy wyeliminować tłuszcz i nadmiar soli kuchennej.
Do chorób układu krążenia zalicza się też wady serca. Są to zwykle choroby wrodzone, jednak czasem mogą też mieć charakter nabyty. Bardzo często dotyczą zastawek sercowych, które uniemożliwiają cofanie i mieszanie się krwi w sercu. Jeśli na zastawki działają zbyt duże siły ( np. przy nadciśnieniu tętniczym), to ulegają one uszkodzeniu. Szczególnie często uszkodzona zostaje zastawka dwudzielna. Wady serca bywają często następstwem choroby reumatycznej. Lekarz może rozpoznać uszkodzenie zastawek lub inną wadę serca poprzez osłuchiwanie pacjenta. U chorego da się słyszeć w sercu świsty i szmery.
Zdarza się czasem, że włókna mięśnia sercowego ( komórki) ulegają uszkodzeniu lub wykazują pewne nieprawidłowości. Są to kardiomiopatie. Mogą one mieć charakter wrodzony lub nabyty. Jeśli są nabyte, to mogą być następstwem bezpośredniej choroby serca lub innych chorób ( niesercowych).
Wynikiem opisywanych wcześniej chorób może być niewydolność serca, czyli stan, kiedy do serca dopływa mniej tlenu, niż go potrzeba. Chory z niewydolnością odczuwa duszność nawet podczas spoczynku. Niewydolność mięśnia sercowego jest poważną chorobą i wymaga stałego i solidnego leczenia. Jeśli nie jest leczone, prowadzi do całkowitego niszczenia mięśnia sercowego. Konieczny wtedy bywa przeszczep narządu. Choroba często kończy się śmiercią.
Dość często występującą chorobą układu krwionośnego jest zapalenie żył. Chodzi zwłaszcza o żyły kończyn dolnych. Powstające w obrębie żył zmiany nazywa się żylakami. Choroba dotyczy głównie kobiet. Żylaki widoczne są na skórze jako zgrubienia żył. Mogą dawać uczucie ciężkich nóg. Leczenie bywa dość skuteczne. Czasem wystarczy leczenie farmakologiczne, ale często niezbędna jest ingerencja chirurgiczna. Powikłaniami przy żylakach mogą być zapalenia lub zatory. Przy zapaleniu żył na pewnym odcinku ściany żylnej rozwija się stan zapalny, przy którym tworzy się zakrzep. Przyczyną zapalenia żył bywają zabiegi chirurgiczne, urazy, żylaki, długotrwałe unieruchomienia kończyn ( np. w gipsie po złamaniu). W przypadku zapalenia lub żylaków żył leżących tuż pod skórą oznaki chorobowe są widoczne. Jeśli jednak mamy do czynienia z zapaleniem żył położonych głęboko, to trudno rozpoznać chorobę. Pacjent zazwyczaj czuje, że jego łydki są ciężkie, odczuwa też skurcze. Czasem pojawiają się bóle podczas ucisku kończyny, jednak mogą też pojawiać się samoistnie. Najbardziej niebezpieczne przy zapaleniu żył jest powstawanie zatorów, które wraz z krwią mogą wędrować do serca albo płuc o i tamować przepływ krwi, dając niewydolność narządu. Jeśli zator dociera do serca, to może nawet spowodować zawał. W leczeniu stosuje się leki, które mają działanie przeciwzapalne i zapobiegają powstawaniu skrzepów.
W zapobieganiu powstawaniu chorób serca i całego układu krążenia bardzo ważne jest częste badanie ciśnienia krwi, które powinno wynosić 120/80 mm Hg. Dopuszcalne są nieznaczne odchylenia od tej wartości, maksymalnie do 140/90 mm Hg. Bardzo ważna jest odpowiednia dieta. Nadwaga sprzyja powstawaniu chorób układu krążenia, dlatego też należy spożywać taki pokarm, który nie powoduje otyłości. Przede wszystkim z pożywienia należy wyeliminować tłuszcz i nadmiar cukru. Ważne jest spożywanie produktów pochodzenia naturalnego: różne odmiany kasz, pieczywo razowe, warzywa i owoce. Tłuszcze zwierzęce należy zastępować olejami roślinnymi, przede wszystkim oliwą z oliwek, która nie tylko nie jest szkodliwa, ale bardzo pomocna w obniżaniu zawartości cholesterolu we krwi. Cholesterol jest związkiem lipidowym, niezbędnym do funkcjonowania każdego organizmu ludzkiego, jednak jego nadmiar jest szkodliwy, gdyż odkłada się w postaci płytki miażdżycowej na ściankach naczyń krwionośnych. Duża zawartość cholesterolu występuje w tłustym mięsie, zwłaszcza wieprzowym. Z pokarmów mięsnych należy spożywać drób, chudą wołowinę a przede wszystkim ryby. Należy też ograniczać spożywanie słodyczy i cukru. Nadmiar glukozy we krwi prowadzi do powstawania cukrzycy, która z kolei prowadzi do chorób układu krążenia, przede wszystkim do miażdżycy. W ciągu doby człowiek powinien przyjmować około 100 g białka, około 30 g tłuszczu, około 100g węglowodanów. Bardzo ważna w zachowaniu prawidłowej kondycji układu krążenia jest aktywność fizyczna. Pozwala ona spalić nadmiar szkodliwych lipidów i węglowodanów, które mogą odkładać się w organizmie. Należy wyeliminować palenie papierosów i spożywanie nadmiernych ilości alkoholu. Dym tytoniowy przyczynia się do powstawania właściwie każdej choroby układu krążenia, a alkohol podwyższa znacznie ciśnienie, prowadząc do nadciśnienia tętniczego krwi. Człowiek nie powinien wypijać dziennie więcej jak szklankę wina. Nikotyna występująca w dymie papierosowym prowadzi do skurczu naczyń krwionośnych, zwłaszcza wieńcowych, czego skutki zostały już omówione. Dym tytoniowy zwiększa ryzyko zawału czterokrotnie, a ryzyko zachorowania na raka płuc piętnastokrotnie. Zachorowanie na którąkolwiek chorobę układu krążenia wymaga bezwzględnego rzucenia palenia.
W leczeniu chorób układu krążenia najważniejsze jest regularne zażywanie przepisanych przez lekarza leków. Przede wszystkim jednak należy dbać o właściwą dietę, aby wspomagać działanie lekarstw. W przypadku osób otyłych konieczne jest zmniejszenie masy ciała, czyli odchudzanie. Bardzo często dzięki odchudzeniu uzyskuje się doskonałe efekty w ograniczaniu objawów choroby. Oczywiście przez cały czas należy zażywać leki, zazwyczaj do końca życia. Jeśi chodzi o chorobę wieńcową, to najważniejsza jest profilaktyka, która obejmuje właściwą dietę ubogą w tłuszcz i cholesterol; częsty i solidny wysiłek fizyczny, regularne kontrolowanie zawartości cholesterolu we krwi. Jeśli człowiek cierpiący na chorobę układu krążenia choruje też na cukrzycę, to należy ją zwalczać i skutecznie leczyć. U osób chorych na cukrzycę, pomimo dużej zawartości cukru we krwi, organizm nie potrafi wykorzystywać występujących w nadmiarze węglowodanów i zużywa inne związki chemiczne, przede wszystkim lipidy. Jednak, aby tłuszcz stał się dostępny dla komórek, musi zostać uwolniony do krwi i być z nią transportowany, dlatego też u cukrzyków we krwi występuje stężenie tłuszczu kilka razy wyższe, niż u ludzi zdrowych. Jeśli chcemy zapobiegać chorobom układu krążenia, to musimy pamiętać o wspomnianym już rzuceniu palenia.
Bardzo dobrym lekiem stosowanym w zwalczaniu chorób wieńcowych, a zwłaszcza nadciśnienia jest nitrogliceryna. Uwalnia ona w naczyniach krwionośnych tlenek azotu, który działa rozkurczająco na mięśnie gładkie naczyń. Dzięki takiemu działaniu nitrogliceryna obniża ciśnienie tętnicze krwi, ułatwia dopływ krwi do narządów ( zwłaszcza do serca), a dzięki temu zapobiega niedotlenieniom narządów, martwicy mięśnia sercowego i zawałom. Drugim lekiem wykazującym podobne działanie jak nitrogliceryna jest kwas acetylosalicylowy, czyli zwykła aspiryna. Pacjent przyjmuje ją w pojedynczych dawkach, wynoszących od 75 mg do 150 mg. Kwas acetylosalicylowy rozszerza naczynia krwionośne i obniża ciśnienie tętnicze krwi. Należy pamiętać, że chorobie miażdżycowej można skutecznie zapobiegać, jednak nie da się z niej wyleczyć człowieka, gdy jest już chory. Z tego względu bardzo ważna jest profilaktyka, czyli właściwa dieta i odpowiedni styl życia. Koniecznie należy unikać stresu.
Oprócz częstych pomiarów ciśnienia tętniczego krwi, dzięki którym można wykryć nadciśnienie nie dające zwykle żadnych niepokojących objawów, bardzo ważne też jest częste wykonywanie badań krwi, mające na celu oznaczenie poziomu cholesterolu, a zwłaszcza jego dwóch frakcji: LDL i HDL. Pierwsza z tych frakcji nazywana jest złym cholesterolem. Jeśli jest jej zbyt dużo w stosunku do HDL ( frakcja dobra), to należy zastosować kurację, w wyniku której stosunek obu frakcji wzajemnie do siebie będzie odpowiedni ( z przewagą HDL). Lekiem pomagającym obniżyć poziom cholesterolu we krwi jest np. trienyl. Lekami blokującymi powstawanie cholesterolu we krwi są statyny i fibraty. Do pierwszych można zaliczyć lipostat, a do drugich lipanthyl. Należy też obniżać poziom triglicerydów we krwi. Dzięki obniżaniu zawartości związków tłuszczowych we krwi zapobiegamy powstawaniu miażdżycy ( blaszka miażdżycowa odkładająca się na ściankach naczyń krwionośnych i zwężająca ich światło powstaje właśnie ze związków chemicznych zaliczanych do tłuszczy). Lekiem często stosowanym przy niewydolności krążenia jest digoksyna i digitoksyna. Są to leki otrzymywane z naparstnicy purpurowej. Niektórzy ludzie muszą też przyjmować leki przeciwzakrzepowe. Do takich leków należy np. heparyna. Dość często do zwiększenia siły skurczu mięśnia sercowego stosuje się leki pochodzenia roślinnego, np. leki z głogu ( albo leki ze wspomnianej już naparstnicy purpurowej). Ludzie chorzy na choroby układu krążenia muszą niestety przyjmować leki do końca życia.
Jeśli człowiek ma zawał, to powinien jak najszybciej zażyć szybko działającą nitroglicerynę. Tabletkę tego leku wkłada się pod język. Jej działanie jest prawie natychmiastowe. Powduje ona rozszerzenie naczyń krwionośnych. Objawy zawału, to: nagły silny ból za mostkiem utrzymujący się kilkanaście minut, czasem nawet kilka godzin. Ból taki promieniuje w stronę lewej ręki i w stronę głowy. Dodatkowo bólowi towarzyszy zasłabnięcie, uczucie silnego lęku, zimny pot, duszność, czasem utrata przytomności. Zawsze w przypadku zawału niezbędna jest pomoc medyczna, rozpoczęcie właściwego leczenia.
Często nie wystarcza leczenie farmakologiczne. Konieczne bywa leczenie chirurgiczne. Oprócz wspomnianych już wcześniej bypassów, często wykonywana jest tzw. angioplastyka. Zabieg angioplastyki polega na wprowadzeniu do objętej płytką miażdżycową tętnicy specjalnego cewnika zakończonego balonikiem, do którego wpompowywany jest gaz pod wysokim ciśnieniem. Gdy balonik zostanie doprowadzony do miejsca w naczyniu krwionośnym, gdzie znajduje się obfita płytka miażdżycowa utrudniająca lub uniemożliwiająca przepływ krwi, to zostaje do niego wpompowany gaz pod wysokim ciśnieniem ( nawet kilka atmosfer). Nabrzmiały balonik miażdży płytkę miażdżycową i powoduje jej rozpad. W ten sposób naczynie krwionośne zostaje uwolnione od narostu miażdżycowego.
Najpoważniejszym i najbardziej emocjonującym zabiegiem w obrębie układu krwionośnego jest przeszczep serca. Jest to zabieg, w którym największe komplikacje związane są z działaniem układu immunologicznego. Komórki tego układu atakują obcy narząd próbując go zniszczyć. Każdy człowiek posiada na swych komórkach antygeny, które są rozpoznawane przez własny układ odpornościowy. U każdego człowieka te antygeny są nieco inne. Jeśli do organizmu zostanie wprowadzony narząd o odmiennych antygenach, których układ odpornościowy nie rozpoznaje, to taki narząd jest niszczony. Tak dzieje się w przypadku przeszczepów serca. Jeżeli antygeny wszczepionego narządu bardzo różnią się od antygenów własnych, to układ odpornościowy próbuje zniszczyć narząd. To jest przyczyną nieprzyjmowania się przeszczepów serca ( a także przeszczepów innych narządów). Po dokonaniu przeszczepu bardzo ważne jest wyciszenie układu odpornościowego. W tym celu podaje się pacjentowi leki immunosupresyjne, czyli obniżające odporność. Zapobiegają one odrzucaniu przeszczepu, czyli atakowaniu komórek wszczepionego serca przez układ odpornościowy pacjenta.
Choroby serca i układu krążenia rozwijają się zazwyczaj długo i bezobjawowo. Należy być czujnym i prowadzić właściwy tryb życia, aby ustrzec się tych chorób. Jeśli choroba już się pojawi, to albo kończy się śmiercią, albo poważnym zabiegiem, albo zażywaniem leków do końca życia i znacznym obniżeniem sprawności organizmu.
