Mistrz i Małgorzata - geneza utworu i gatunek

Michaił Bułhakow przyznawał, że na powstanie utworu Mistrz i Małgorzata duży wpływ miał jego ojciec, który był teologiem. Powieść Bułhakowa stanowi wyraźny ślad lektur i namysłu nad nimi. Oprócz oczywistego w tym kontekście Pisma Świętego Bułhakow korzystał także z tekstów takich jak Żywot Jezusa Ernesta Renana czy Życie Jezusa Chrystusa Frederica Farrara, dzięki którym możliwe było stworzenie przekonującej postaci Jeszui.

W Mistrzu i Małgorzacie występuje wiele odwołań do Biblii: imiona towarzyszy szatana pochodzą z Księgi Kapłańskiej czy Księgi Hioba, a przyniesienie głowy Berlioza na tacy to także obraz wprost inspirowany wydarzeniami opisanymi w Biblii.

Postaci szatańskie kreowane były przez Bułhakowa z wykorzystaniem inspiracji płynących z tekstów takich jak Faust Goethego, Potępienie Fausta Berlioza, oper Mefistofeles Boita czy Faust Gounoda. Ślad fascynacji Bułhakowa światem opery znajduje swoje odzwierciedlenie także w nazwiskach bohaterów (nie tylko Strawiński, ale również Berlioz czy Rimski). Imię Wolanda jest zaczerpnięte z utworu Goethego. Z tego tekstu zapożyczony zostaje także motyw zaprzedania duszy diabłu, scena przepowiedni Wolanda dla Berlioza oraz wiele drobniejszych szczegółów (opis Azazella, elementy kostiumu Wolanda, postać dzieciobójczyni Friedy).

Michaił Bułhakow pracował nad powieścią Mistrz i Małgorzata przez dwanaście lat. W roku 1930 przeżył kryzys twórczy i załamanie nerwowe, co doprowadziło do spalenia przez niego pierwszych piętnastu rozdziałów powieści (stąd też postać Mistrza można do pewnego stopnia utożsamiać z autorem). Po przezwyciężeniu kryzysu Bułhakow wrócił do pracy, jednak była to droga żmudna i wyczerpująca. Tekst autor redagował aż osiem razy, nie będąc w pełni zadowolonym z efektu. Ostateczny tytuł pojawił się przy szóstej redakcji (wcześniejszy tytuł to Kopyto inżyniera). Bułhakow zmarł w 1940 roku. Do wydania powieści za wszelką cenę dążyła jego ostatnia żona Helena, będąca pierwowzorem postaci Małgorzaty.

Pierwsze wydanie Mistrza i Małgorzaty miało miejsce (już po śmierci Bułhakowa) w latach 1966–1967, kiedy kolejne rozdziały powieści publikowano na łamach miesięcznika Moskwa. To pierwsze wydanie było okrojone. Dopiero wydanie książkowe z 1968 roku przyniosło pełną wersję tekstu.

Powieść Mistrz i Małgorzata składa się z trzydziestu dwóch rozdziałów oraz Epilogu. Cztery z nich: Poncjusz Piłat, Kaźń, Jak prokurator usiłował ocalić Judę z Kiriatu oraz Złożenie do grobu opisują biblijną historię procesu i egzekucji Jeszui Ha-Nocri. Pozostałe rozdziały rozgrywają się w Rosji lat dwudziestych XX wieku. Główna część akcji toczy się w Moskwie (kilka epizodów dotyczy także Jałty).

Mistrz i Małgorzata to jedna z najwybitniejszych powieści I połowy XX wieku. Charakteryzuje ją prezentowanie różnych porządków czasowych oraz wielu odrębnych historii bohaterów, które są jednak precyzyjnie ze sobą powiązane. To powieść panoramiczna, ukazująca szeroki obraz społeczeństwa rosyjskiego początku XX wieku, a jednocześnie prowokująca do istotnej refleksji eschatologicznej, metafizycznej i religijnej.

Powieść została napisana w narracji trzecioosobowej (auktorialnej), jednak wykreowany przez Bułhakowa narrator nie jest jednoznaczny. Bardzo często występuje jako wszechwiedzący: zna myśli i uczucia bohaterów, łączy wydarzenia, uprzedza fakty i cofa się w daleką przeszłość. Potrafi także przyjmować perspektywę bohatera, patrzeć na świat jego oczami, ironizować, stosować ostre komentarze i wyraziste kontrasty. Sięga po bardzo plastyczny język, zwłaszcza w opisach reakcji postaci, chętnie używa frazeologizmów, kolokwializmów i gier słownych.

Styl powieści Mistrz i Małgorzata to połączenie kilku tradycji literackich. Dwie najważniejsze to powieść realistyczna (zwłaszcza w partiach opisujących codzienne życie w Moskwie) oraz narracja biblijna (związana z postaciami Piłata, Jeszui i świty szatańskiej). Bułhakow korzysta jednak również z:

• modelu powieści awanturniczej (dynamiczna akcja, potoczysty styl, gwałtowne przejścia między komizmem a grozą),

• elementów gawędy (swobodne inwersje czasowe, obrazowość i plastyczność opisów).