Mistrz i Małgorzata

Streszczenie szczegółowe

Część I

1. Nigdy nie rozmawiaj z nieznajomymi

W Moskwie panuje dziwna atmosfera niepokoju, strachu, niezrozumiałego oczekiwania. O świecie spotyka się na jednym z placów Moskwy, Patriarszych Prudach dwóch ludzi, którzy podejmują dyskusję dotyczącą kwestii istnienia Boga. Są to Michał Aleksandrowicz Berlioz – czyli przewodniczący stowarzyszenia skupiającego literatów Moskwy, Massolitu oraz poeta Iwan Nikołajewicz Ponyriow, drukujący swoje utwory agitacyjne jako Iwan Bezdomny. W trakcie dyskusji między mężczyznami na niebie pojawia się wisząca postać, którą widzi Berlioz. Jest jednak przekonany, że to halucynacje, przegania więc ten obraz i skupia się na kontynuowaniu rozmowy z Bezdomnym. Dyskusja dotyczy przede wszystkim postaci Chrystusa, a właściwie przekonania Berlioza, który próbuje dowieść nieistnienia tej postaci. Do dyskutujących przyłącza się jednak po chwili obcokrajowiec. Cudzoziemiec, który przedstawia się jako niemiecki profesor czarnej magii i historyk, przyłącza się do rozmowy i usiłuje przekonać mężczyzn, że człowiek nie decyduje za siebie, a oni sami mylą się, próbując zanegować istnienie Boga i Jezusa. Jednocześnie obcokrajowiec przepowiada Berliozowi śmierć jeszcze tego samego dnia wieczorem. Mówi mu, że ta kobieta zetnie mu głowę. Zapowiada również, że zebranie Massolitu nie odbędzie się, ponieważ Annuszka rozleje olej. W końcu jeszcze raz zapewnia mężczyzn, że Jezus istniał naprawdę i zaczyna opowiadać im pewną historię. Mężczyźni są oszołomieni, a jednocześnie przekonani, że człowiek ten nie był żadnym profesorem, a szpiegiem obcego mocarstwa.

2. Poncjusz Piłat

Przenosimy się do Jerozolimy, gdzie w pałacu Poncjusza Piłata osądzony ma zostać Jeszua Ha-Nocri, którego kapłani oskarżają o podburzanie ludu. Galilejczyk stoi przed Piłatem zmaltretowany. Doprowadzono go do Poncjusza na podstawie oskarżenia ze strony Judy z Kiriatu, który twierdził, że Jeszua nie tylko podburzał lud, ale także wprost sprzeniewierzył się cesarskiej władzy. Zadaniem Piłata było osądzić tego człowieka i wydać ostateczny wyrok, ponieważ kapłani Judei jakoś się do tego zadania nie palili.

Mimo że od Piłata zależało życie Jeszui, namiestnikowi cesarskiemu trudno przychodziło skoncentrowanie się na sprawie Galilejczyka. Piłatowi towarzyszył bowiem okropny, świdrujący ból głowy, który utrudniał skupienie.

Kiedy po torturach Jeszua staje przed Piłatem, ten pyta go o znajomość z Judą z Kiriatu. Jeszua okazuje się w trakcie tej rozmowy wyjątkowym człowiekiem, z czego Piłat szybko zdaje sobie sprawę. Jeszua umie uśmierzać ból, potrafi czytać w myślach drugiego człowieka, wie więc doskonale, że Piłat cierpi na ból głowy i marzy o tym, aby jak najszybciej zakończyć swoje obowiązki. Jednocześnie Jeszua, zamiast czerpać korzyści z tego, co potrafi, mówi o królestwie prawdy i sprawiedliwości. Prorokuje Piłatowi nadejście czasu, kiedy władza będzie zupełnie zbędna. Piłat nie chce takiej perspektywy przyjąć do wiadomości. Rozzłoszczony nakazuje straży wyprowadzić Jeszuę z pałacu. Marek, dowódca rzymskiego legionu, ma wyznaczyć żołnierzy, którzy odprowadzą więźnia na Nagą Górę, gdzie zaplanowana jest egzekucja.

Piłat po wyprowadzeniu Jeszui wzywa kapłana judejskiego. Józefowi Kajfaszowi ma przekazać wyrok w sprawie kary śmierci dla Jeszui i innych zbrodniarzy (Dismasa, Gestasa i Bar Rabbana). Ze względu na szabat ma jednak prawo ułaskawić jednego. Tłum otaczający pałac oczekuje na decyzję namiestnika. Piłat decyduje się uwolnić znacznie groźniejszego od Jeszui Bar Rabbana. Czuje jednak, że źle robi, ma wyrzuty sumienia z powodu przerwanej rozmowy z Jeszuą i braku własnej gotowości, by doprowadzić rozpoczętą dyskusję do końca. Mimo że źle ocenia siebie i nienawidzi oczekującego na decyzję kapłana, ostatecznie ogłasza ją tłumowi, a następnie ucieka, chowając się przed wszystkimi. Od samego początku jest bowiem przekonany, że w skazańcu nie ma żadnej winy, a Ha-Nocri jest jedynie obłąkanym filozofem, którego jemu, Piłatowi nie udało się jednak ocalić, bo musiał podporządkować się władzy cezara oraz arcykapłana. Po decyzji Piłata skazańcy zostają odprowadzeni na miejsce, gdzie mają zostać zabici.

3.  Dowód siódmy

W godzinach wieczornych w Moskwie profesor czarnej magii kontynuuje swoje opowiadanie dotyczące Jeszui. Przekonuje, że był przy relacjonowanych przez siebie wydarzeniach i widział, jak Galilejczyk został skazany na śmierć. Berlioz jest przekonany, że ten niepokojący gość z zagranicy jest obłąkany. Próbuje się zorientować, czy profesor ma tutaj jakąś rodzinę i w jakim celu w ogóle pojawił się w Moskwie. Jest pewny, że jak najszybciej trzeba poinformować biuro turystyki zagranicznej o pojawieniu się tego dziwnego człowieka. Kiedy biegnie do telefonu, potyka się jednak i upada pod koła nadjeżdżającego tramwaju. W ostatnim momencie przed tym, jak zginie, Berlioz zauważa, że tramwajem kieruje kobieta-motorniczy. Tuż po chwili odcięta głowa pisarza zaczyna się toczyć po ziemi, a tym samym sprawdza się przepowiednia wygłoszona wcześniej przez profesora.

4. Pogoń

Iwan słyszy poruszenie i biegnie w kierunku Berlioza. Widzi jego odciętą głowę, toczącą się po jezdni. Oszołomionego Iwana mijają dwie kobiety, które komentując całe zdarzenie, mówią o tajemniczej Annuszce, która rozlała olej, a to przyczyniło się do upadku Berlioza. Iwan natychmiast przypomina sobie zapowiedzi profesora czarnej magii i postanawia go odnaleźć, a następnie schwytać i doprowadzić na milicję. Jest przekonany, że człowiek ten odpowiada za morderstwo i trzeba go zmusić do przyznania się do winy. W tym samym czasie do profesora dołączają nie mniej niż on dziwni znajomi. Jednym jest mężczyzna z pękniętym szkłem w okularach. Drugim ogromny czarny kocur. Kiedy Iwan rusza w pościg za całą tą grupą, towarzysze rozbiegają się w różne strony. Poeta nie jest w stanie za nimi nadążyć. W efekcie tej pogoni wbiega do cudzego mieszkania nr 13 nad rzeką. Porywa z niego święty obrazek, a także świecę. Udaje się nad rzekę. Jest przekonany (nie wiadomo na jakiej podstawie), że właśnie tutaj znajdzie tajemniczego przybysza. Kiedy Iwan dociera nad rzekę, rozbiera się (prosi o przypilnowanie rzeczy brodatego przechodnia), wskakuje do wody, a kiedy z niej wychodzi, okazuje się, że jego ubrania zniknęły. Iwan jest zmuszony do powrotu do domu w samych jedynie kalesonach. Oprócz nich ma jeszcze święty obrazek i pudełko zapałek. Prezentuje dość oryginalny obraz, co nie umyka uwadze śmiejących się przechodniów.

5. Co się zdarzyło w Gribojedowie

W tym samym czasie na Berlioza oczekuje grupa ludzi zbierająca się w restauracji Gribojedowa. Dom ten należał do Massolitu i był jego główną siedzibą. Mieściły się tu konkretne sekcje, działały kluby krytyków, całością zarządzał właśnie Berlioz. Na dole była restauracja, w której na przewodniczącego oczekiwano już od jakiegoś czasu. Jego nieobecność wywoływała zniecierpliwienie w zgromadzonych literatach, ale i pewien niemały niepokój. Przeciągające się oczekiwanie w końcu wzbudza ożywienie, prowokuje do poważnych dyskusji socjalnych, ostatecznie jednak literaci przenoszą się tam, gdzie właśnie rozpoczynają się tańce. Sytuacja diametralnie zmienia się o północy, kiedy to do Gribojedowa dociera niespodziewanie wyjątkowo przystojny mężczyzna o czarnych oczach. Jest to szatan. W tym samym czasie w restauracji zaczyna się poruszenie. Okazuje się bowiem, że ktoś już dowiedział się o śmierci Berlioza. Wiadomo też, że jego zwłoki są badane przez lekarzy sądowych. Zaraz po tej informacji u Gribojedowa pojawia się Iwan Bezdomny, który ogłasza śmierć Berlioza. Jego dziwne zachowanie literaci interpretują jako pijackie delirium. Iwan próbuje możliwie szczegółowo zrelacjonować wypadek. Jego opowieść o profesorze-szpiegu brzmi jednak na tyle nieprawdopodobnie, że nikt nie bierze jej na poważnie. Nie ma więc także chętnych do poszukiwania podejrzanych. Iwan nie jest w stanie zrozumieć tego zachowania. W końcu poirytowany uderza jednego z uczestników spotkania w ucho. To zaś sprawia, że rzucają się na niego kelnerzy, obezwładniają go, a następnie związują serwetami. Iwan zostaje odwieziony do szpitala psychiatrycznego.

6. Schizofrenia, zgodnie z zapowiedzią

Iwan Bezdomny trafia do kliniki profesora Strawińskiego. Poeta siedzi na kanapie. Jego kolega – Riuchin stara się lekarzom zrelacjonować wydarzenia w restauracji. Iwan jest wściekły, obrzuca wszystkich wyzwiskami, a następnie próbuje jeszcze raz opowiedzieć całą historię. Tutaj jeszcze raz lekarze wysłuchują przedziwnej opowieści. Kiedy poeta prowadzi swoją narrację, próbuje jednocześnie dodzwonić się na milicję. Chce bowiem rozpocząć pościg za tajemniczym profesorem. Iwan próbuje także wyskoczyć przez okno i samodzielnie szukać winnego śmierci Berlioza, po raz kolejny jednak zostaje obezwładniony. Jeden z lekarzy podaje mu zastrzyk z eteru. Iwan zasypia. Zostaje przeniesiony do separatki. Lekarze biorą pod uwagę, że pacjent może po prostu cierpieć na głęboką schizofrenię. Przyjaciel Bezdomnego – Riuchin opuszcza szpital. Ma podły nastrój, bo wydarzenia ostatnich godzin zaburzają jego sposób myślenia o sensie pracy twórczej. Riuchin rozmyśla na tym, jak bardzo kłamliwa jest poezja, a następnie upija się do nieprzytomności w restauracji.

7. Fatalne mieszkanie

Stiopa Lichodiejew, dyrektor teatru „Varietes”, ma problem z podniesieniem się z łóżka w mieszkaniu, które od dawna dzielił z Berliozem. Wpływ na jego stan w dużym stopniu ma libacja, w której uczestniczył dzień wcześniej. Kiedy w końcu dyrektor budzi się w swoim mieszkaniu na ulicy Sadowej, nie do końca jest świadomy tego, co się wokół niego dzieje. Ma też problem z tym, aby przypomnieć sobie, co działo się dzień wcześniej. Przypomina sobie anegdoty o zajmowanym przez siebie mieszkaniu, z którego rzekomo znikali kolejni lokatorzy i o którym inni mieszkańcy opowiadali nieprawdopodobne historie. Kiedy w końcu Stiopa odzyskuje przytomność umysłu, orientuje się, że nie jest sam w mieszkaniu. Obok niego jest mężczyzna, który częstuje go zarówno alkoholem, jak i przepysznymi zakąskami, co na trudny poranek okazuje się cudownym ratunkiem. Jednocześnie mężczyzna przypomina Stiopie, że dzień wcześniej zawarli umowę. Dyrektor mgliście pamięta jakąś willę i atrakcyjną damę. W końcu dzwoni jednak do swojego dyrektora finansowego Rimskiego, który potwierdza informacje o kontrakcie na magiczne występy w teatrze. Tajemniczy towarzysz Stiopy w końcu się przedstawia – to profesor czarnej magii Woland. Towarzyszy mu niemała świta: jest jegomość w potłuczonym binoklu i kraciastej marynarce (to Korowiow), a z lustra wychodzi mężczyzna o bardzo niemiłym usposobieniu, w którego ust wystaje wielki kieł (Azazello), po mieszkaniu zaś spaceruje tłusty kot (Behemot). Stiopa zostaje poinformowany, że jego mieszkanie zostaje tymczasowo zajęte przez tę właśnie świtę. Azazello teleportuje zaś omdlałego dyrektora do Jałty. Kiedy ten budzi się na molo, pyta się, gdzie się znajduje i otrzymuje odpowiedź, że w Jałcie, po czym jeszcze raz mdleje.

8. Pojedynek profesora z poetą

W międzyczasie w szpitalu psychiatrycznym Iwan Bezdomny spotyka się z samym profesorem Strawińskim, który zarządza całą kliniką. Jemu również jeszcze raz opowiada o zajściu na Patriarszych Prudach.  Iwan jest już po porannej toalecie, więc prezentuje się nieco lepiej niż dnia poprzedniego. Poeta jest przepytywany z dotychczasowego życia, przebytych chorób, wraca oczywiście także temat poprzedniego dnia i wszystkich zdarzeń. Kiedy do pacjenta przychodzi profesor, ten prosi, błaga, w końcu żąda, aby go wypuszczono. Jest przekonany, że jego misją jest próba ujęcia bandy przestępców, którzy odpowiadają za śmierć Berlioza. Co ciekawe, pojawiający się na sali profesor kojarzy się Iwanowi z Poncjuszem Piłatem z opowiadania Wolanda. Profesor próbuje przekonać Iwana, że jeśli wyjdzie z kliniki tak, jak do niej przyszedł, a więc w samych kalesonach i podartej koszuli, istnieje bardzo duża szansa, że do kliniki jeszcze szybciej wróci. Próbuje przekonać zdesperowanego poetę, aby spisał wszystko na karcie, wypunktował zarzuty w stosunku do osób podejrzanych, a następnie skupił się nieco na odpoczynku i skorzystał z kąpieli, na co Iwan w końcu przystaje.

9. Głupi dowcip Korowiowa

Śmierć Berlioza wiąże się ze znacznie większą liczbą komplikacji. Nie tylko dla Iwana Bezdomnego. Jedną z osób, która ma kłopoty wynikające z tej śmierci, jest Nikanor Iwanowicz Bosy – prezes spółdzielni mieszkaniowej. Udaje się on do mieszkania zajmowanego przez Berlioza i Stiopę. Zastaje tam jednak Korowiowa, który informuje zaskoczonego prezesa, że życzeniem dyrektora Lichodiejewa jest tymczasowy meldunek dla profesora Wolanda i jego świty. Potwierdzeniem tego zlecenia ma być list, który przerażony Nikanor znajduje w swojej teczce. Korowiow się jednak zupełnie nie przejmuje jego stanem. Wręcza mu bilet na występ, a także paszport i łapówkę. Prezes jest przerażony, idzie do domu i chowa pieniądze w łazience. W międzyczasie okazuje się, że prezes nie zrobił najlepszego wrażenia na Wolandzie. Więcej nie trzeba Korowiowowi, który już po chwili dzwoni do pewnej instytucji (w domyśle NKWD) i informuje, że niejaki obywatel Bosy handluje obcą walutą poza oficjalnym obiegiem. Kiedy Nikanor je obiad, pojawią się w jego mieszkaniu funkcjonariusze. W trakcie rewizji znajdują dolary. Nikanor próbuje się tłumaczyć, że otrzymał je od bandyty Korowiowa. Wiarygodności nie dodaje mu jednak fakt, że miały to być ruble, a teraz są to dolary, ponadto znikają umowy i paszporty, które prezes rzekomo otrzymał. Funkcjonariusze wyprowadzają Nikanora z domu.

10. Wieści z Jałty

Zniknięcie dyrektora Lichodiejewa także i w teatrze „Varietes” wprowadza niemałe zamieszanie. Niepokoją się szczególnie dyrektor finansowy Rimski i administrator Warionucha. Nieplanowana i przedłużająca się nieobecność nie nastraja ich pozytywnie, tym bardziej, że planowane spektakle maga, na które przed zniknięciem zgodził się dyrektor, wzbudzają spore wątpliwości. Rimski jest zły z powodu planowanego przedstawienia. Nie widział jeszcze, co prawda maga, który za nie odpowiada, ale cały ten pomysł niepokoi Rimskiego, mimo że nie jest w stanie podać on konkretnych przyczyn tego stanu rzeczy. W końcu do budynku przychodzi kobieta z depeszami z Jałty. Pierwsza informuje o tym, że na molo znaleziony został człowiek podający się za Lichodiejewa. Kolejna depesza jest już od samego dyrektora, który prosi o pomoc. Następna depesza to rozkaz od Stiopy, aby obserwować Wolanda. Rimski i Warionucha nic z tego nie rozumieją. Przecież tak szybkie przeniesienie się tak daleko nie jest możliwe. Warionucha dzwoni do mieszkania Stiopy. Korowiow twierdzi, że Lichodiejew jest na spacerze. Mężczyźni w teatrze są więc przekonani, że ostatecznie zaszedł do restauracji „Jałta” i teraz sobie z nich żartuje. Przychodzi kolejna depesza. Tym razem z prośbą o pieniądze na bilet powrotny. Mężczyźni uznają, że to wszystko głupie dowcipy i wszystkie depesze zamierzają odnieść na policję. Kiedy jednak Warionucha idzie z teczką, w której znajdują się depesze, zostaje zaatakowany przez czarnego, wielkiego kocura. Oprócz niego pojawia się niski człowiek z kłem. Warionucha zostaje zawleczony do mieszkania Stiopy, gdzie straszy go kobieta o zimnych rękach. To wiedźma Hella. Kiedy dziewczyna całuje Warionucha, ten mdleje.

11. Rozdwojenie Iwana

Iwan nadal pozostaje w klinice psychiatrycznej profesora Strawińskiego. Postanawia jednak posłuchać profesora i spisać swoje myśli. Pisze więc na dobrą sprawę donos na potencjalnych morderców Berlioza. Ma jednak z tym spory problem. Cały czas coś mu nie wychodzi. Mężczyzna nie jest zadowolony z każdej kolejnej wersji tego, co napisał. Niszczy kolejne zapiski, a tekst mimo nanoszonych poprawek wydaje się niedorzeczny i taki, któremu trudno będzie dać wiarę, a to przecież o to przede wszystkim chodziło Iwanowi. W końcu Iwan decyduje się, aby narysować portrety Wolanda, a także Poncjusza Piłata i kota. Także i to działanie nie przynosi mu ulgi. Okazuje się bowiem, że nie jest on w stanie odtworzyć tego, jak wyglądał Woland. Poeta czuje się nieszczęśliwy, zaczyna płakać. To natychmiast prowokuje pojawienie się lekarza, który błyskawicznie z pomocą pielęgniarki podaje Iwanowi zastrzyk. Lek uspokajający zaczyna działać bardzo szybko. Iwan obojętnieje na to, co dzieje się wokół niego, obserwuje przyrodę, ale to, co widzi, powoli zaczyna mu się zacierać przed oczami, w końcu zaczyna rozmawiać sam ze sobą o historii Berlioza. Powoli zapada w sen. Kiedy to się dzieje, uchyla się okienna krata na balkonie, a Iwan dostrzega kota oraz sylwetkę mężczyzny.

12. Czarna magia oraz jak ją zdemaskowano

Trwa pokaz w teatrze „Varietes”. Najpierw na arenie odbywają się pokazy cyrkowe. Rimski w tym czasie siedzi w swoim gabinecie i  zastanawia się, gdzie może być Warionucha, który do tej pory nie wrócił do teatru. Widzi także, jak do teatru wchodzi gość w pelerynie, który niesie wielkiego kota. W końcu jednak kolejnych artystów z magicznym spektaklem zapowiada Żorż Bengalski. Obiecuje, że wielki mag zdemaskuje czarną magię. Na scenie pojawia się zapowiadany już profesor czarnej magii Woldand. Prowadzi on dialog z niskim człowiekiem, czyli Korowiowem. Mężczyźni toczą dyskusję dotyczącą natury mieszkańców Moskwy. Kot i Korowiow wykonują sztuki z kartami. Przy okazji ujawniają sekret obywatela Parczewskiego. Rozbawiona widownia dowiaduje się, że wielce szanowny obywatel ma w kieszeni wezwanie do sądu w sprawie zaległych alimentów. Jednocześnie przyboczni Wolanda sprawiają, że z sufitu zaczynają spadać pieniądze. W międzyczasie Korowiow każe kotu urwać głowę konferansjerowi. Bengalskiemu głowa zostaje na życzenie publiczności stosunkowo szybko na nowo przyprawiona, jednak mężczyzna ostatecznie ląduje w szpitalu dla umysłowo chorych.

Druga część występu zorganizowana jest z wykorzystaniem stoisk z modnymi ubraniami, a także galanterią, obuwiem, dodatkami i oczywiście drogimi perfumami. Kobiety mają okazję wymienić starą odzież na nową zupełnie za darmo. Wywołuje to nie mniejszą ekscytację niż spadające z nieba banknoty. Widzowie po raz kolejny rzucają się tłumnie na arenę.

W końcu harmider przerywa wystrzał z pistoletu. Magazyn z odzieżą i dodatkami znika. Kiedy jeden z widzów domaga się powrotu konferansjera i zdemaskowania wszystkich trików, Korowiow demaskuje jego samego przed żoną. Korowiow ujawnia bowiem, że Arkadij Apołłonowicz ma tajemny romans. W końcu wybucha bójka, a do teatru wkracza milicja.

13. Pojawia się bohater

Do pokoju Iwana nieoczekiwanie wkracza niezapowiedziany gość. Przez balkon przychodzi do niego sąsiad z drugiej separatki. Pyta Iwana, jak się znalazł w szpitalu i dlatego tutaj przebywa. Iwan zachwycony, że ktoś wreszcie chce go naprawdę wysłuchać, opowiada historię od samego początku. Człowiek ten po wysłuchaniu opowieści Iwana, twierdzi, że jego zdaniem na Patriarszych Prudach spotkał samego szatana. Przy okazji pokazuje Iwanowi, że ich losy są podobne. Obydwu zamknięto w tym szpitalu, ponieważ uznano ich za szaleńców, mimo że nimi nie są. Człowiek nazywający samego siebie mistrzem postanawia opowiedzieć Iwanowi historię swojego życia.

Mistrz od zawsze był samotnikiem, z wykształcenia historykiem, który zajmował się także przekładami. Mówi Iwanowi, że na loterii pewnego dnia wygrał niemałą sumę, którą postanowił zainwestować w możliwość pisania powieści o Poncjuszu Piłacie. Za wygraną kupił więc niezbędne książki, a także wynajął mieszkanie. W tym samym właściwie czasie spotkał również kobietę swojego życia. Małgorzata – kobieta z żółtymi kwiatami, była dla niego niezwykle ważna. Oboje musieli jednak ukrywać swoje uczucie, ponieważ byli już w związkach. Spotykali się potajemnie każdego dnia, Małgorzata zafascynowała się powieścią przygotowywaną przez mistrza, była pierwszą czytelniczką kolejnych rozdziałów. Wróżyła mu sławę. Okazało się jednak, że kiedy mistrz poprosił o głosy krytyków, powieść spotkała się z bardzo nieprzychylnymi recenzjami, których można się było właściwie spodziewać w ateistycznym kraju. Nie było szans, aby przeszła przez cenzurę. Doprowadziło to do załamania się mistrza, który zaczął chorować. W tym czasie zaprzyjaźnił się z pasjonatem literackim – Alojzym Mogaryczem, który jedynie udawał sympatię dla mistrza, aby wyciągnąć od niego wszystkie niezbędne informacje, następnie złożyć na niego donos, a w końcu przejąć mieszkanie, które do tej pory zajmowała zakochana para. Mistrz po wszystkich tych doświadczeniach zdecydował się spalić rękopis powieści. Na szczęście przynajmniej fragmenty udało się ocalić jego ukochanej. Kiedy pewnego dnia czuł się wyjątkowo źle, nikogo nie było obok, nawet ukochanej (mimo że w tym czasie planowała ona już na dobre opuścić męża i zostać z mistrzem). W pewnym momencie pojawili się jacyś ludzie. Mistrz był pewien, że choroba psychiczna rozwinęła się u niego na dobre, dlatego przyszedł do kliniki profesora Strawińskiego. Małgorzata natomiast z rozpaczą go szukała.

14. Chwała kogutowi!

Wyjątkowe sceny, które rozegrały się w teatrze „Varietes” dyrektor Rimski obserwował z okna. Po zakończonym spektaklu okazało się jednak, że szykuje się jeszcze większa awantura. Po magicznym spektaklu nowe ubrania, które wybrały sobie kobiety, zniknęły, pozostawiając panie najczęściej w samej bieliźnie. Zszokowane kobiety wstydliwie się zakrywały, nie rozumiejąc, co się wydarzyło. Podarowane przez Wolanda i jego trupę banknoty również zamieniły się w zupełnie bezwartościowe papierki. Jednocześnie Rimski odbiera telefon z pogróżkami, że nigdzie nie wolno mu dzwonić w tej sprawie. W tym samym czasie pojawia się w końcu Warionucha, który nie przyznaje się do tego, co mu się przydarzyło, ale opowiada zmyśloną historię o pijanym Lichodiejewie, awanturującym się w restauracji „Jałta”.

Dyrektor finansowy Rimski nie daje po sobie poznać, że widzi, iż administrator zachowuje się jakoś dziwnie. Rimski czuje nadchodzące niebezpieczeństwo. Widzi cień, za którym zaraz pojawia się kobiecy trup wchodzący na parapet. W tym czasie trzykrotnie pieje kogut.  Warionucha znika razem z nieboszczką. Rimski zaś biegnie na dworzec, wsiada do ekspresu, który razem z nim znika.

15. Sen Nikanora Iwanowicza

Przesłuchanie Nikanora Iwanowicza Bosego w sprawie posiadania obcej waluty nie przyniosło zbyt wiele. Przede wszystkim podejrzany opowiadał absolutnie niestworzoną dla funkcjonariuszy historię, a do tego przerywały jego wypowiedzi dodatkowo wybuchy płaczu i spazmy. Zdecydowano więc, że mężczyzna zostanie przewieziony do szpitala psychiatrycznego. Tutaj podano mu leki uspokajające. Nikanor zapadł w sen. Śniło mu się, że przesłuchanie w sprawie pieniędzy dalej trwa, tyle tylko, że teraz toczy się na scenie. Ponadto, oprócz niego przesłuchiwani są także inni, którzy także zamieszani są w przekręty finansowe. Wychodzą więc na wierzch różne drobne grzeszki publiczności. Bosy nie jest w stanie tego dalej znieść. Krzyczy przez sen, budząc tym samym także innych pacjentów. Wszystkim trzeba podać środek uspokajający. W sąsiedniej sali budzi się także Iwan Bezdomny, który płacze. Po chwili w klinice zapada cisza.

16. Kaźń

W kierunku Nagiej Góry, na której ma się odbyć egzekucja, ciągnie się eskorta z trzema więźniami. Wszyscy są zmęczeni, zarówno żołnierze, jak i skazańcy. Jest temu winien niewyobrażalny skwar, który panuje wokół. Ruchy żołnierzy i skazańców obserwuje jeden z uczniów Jeszui – Mateusz Lewita. Nie ma on jednak odwagi, aby bronić i ratować oskarżonego. Modli się za to o szybką śmierć dla swojego nauczyciela, chce mu zaoszczędzić przeciągającego się cierpienia. Jednocześnie samemu sobie wyrzuca, że jest tchórzem. Schodzi do miasta, aby kupić nóż, którym zabije Joszuę, skracając jego cierpienie. Kiedy wraca na górę, okazuje się, że to niemożliwe. Więźniowie zostali już powieszeni na słupach. Ponieważ zbliżała się burza, zadano im śmiertelne ciosy włócznią w serca, aby przyspieszyć egzekucję. Kiedy wszyscy odeszli z góry, Mateusz podszedł do słupa, nożem odciął więzy krępujące ciało mistrza i zniknął z nim ze wzgórza.

17. Niespokojny dzień

W teatrze „Varietes” panuje niewyobrażalny chaos. Z jednej strony przed budynkiem rośnie kolejka osób oczekujących na bilety. Z drugiej – przedstawienie zostaje odwołane, ponieważ znika spora część personelu i kierownictwa teatru. Panuje bałagan i rozgardiasz. W budynku pojawiają się przedstawiciele „dziwnej instytucji” (NKWD), którzy prowadzą śledztwo. Także i oni nie mogą wiele ustalić, a nawet odnaleźć kierownika administracji. Księgowy Łastoczkin ma dotrzeć do Komisji Nadzoru Widowisk i Rozrywek Lżejszego Gatunku. Najpierw ma jednak problem z wzięciem taksówki, ponieważ nikt nie chce z nim jechać. Taksówkarz mówi mu, że pieniądze otrzymywane za kurs stają się bezwartościowymi papierkami. Kiedy już Łastoczkin dociera do komisji, złożyć raport i wpłacić pieniądze, które wpłynęły do kasy teatru, okazuje się, że za biurkiem zamiast dyrektora siedzi sam garnitur. Co więcej – garnitur mówi. Cały gmach zaś wypełniają pieśni śpiewane przez chór pracowników. Wszyscy zostają odwiezieni do kliniki psychiatrycznej. Łasoczkin zaś, kiedy dociera do wydziału finansowego, ma w walizce już mnóstwo obcej waluty, za co zostaje aresztowany.

18. Pechowi goście

Do Moskwy dociera wuj Berlioza – Maksymilian Andriejewicz Popławski. Do przyjazdu prowokuje go otrzymany od zmarłego telegram, w którym ten informuje go, że zginął pod kołami tramwaju. Popławski chce wyjaśnić dziwną treść telegramu, a jednocześnie liczy na to, że będzie mógł przejąć mieszkanie po zmarłym. Najpierw jednak ponosi porażkę, kiedy próbuje się skontaktować z kimkolwiek z administracji. Postanawia więc pójść bezpośrednio do mieszkania Berlioza. Tutaj zaś zastaje całą świtę Wolanda. Zostaje wylegitymowany, po czym Korowiow wspomina jego krewnego, a kot bezczelnie mówi mu, żeby wracał, skąd przybył. Azazello w końcu wyprowadza gościa z mieszkania.

Do mieszkania Berlioza następnego dnia przybywa z kolei bufetowy z „Varietes” – Andriej Fokicz, który chce rozmawiać o sprawie nielegalnych pieniędzy. Woland zarzuca mu przekręty i okłamywanie gości. Jednocześnie przepowiada mu, że za rok umrze na raka wątroby. Na koniec Fokicza atakuje kot udający beret. Fokicz po tej wizycie kieruje się bezpośrednio do profesora Kumina, który jest specjalistą od chorób wątroby. Po wyjściu Fokina profesor widzi dziwne rzeczy: na jego biurku najpierw pojawia się kotka-sierotka, a potem wróbelek tańczący fokstrota, za oknem zaś profesor dostrzega roznegliżowaną kobietę. W końcu dzwoni (zupełnie nieświadomie) do wypożyczalni pijawek. Jest więc zupełnie zdezorientowany, kiedy zjawia się u niego pielęgniarka z pijawkami.

Część II

19. Małgorzata

W rozdziale tym porzuca się dotychczasową akcję i opowiada historię Małgorzaty. Była ona nieszczęśliwą mężatką uwięzioną w swoim pozornie normalnym życiu. Jej mężem był wybitny specjalista, jej samej niczego w życiu nie brakowało oprócz tego, że nigdy nie przeżyła prawdziwej miłości. Mieszkała z mężem w willi w pobliżu Arbatu. Spotkanie z mistrzem zmienia całkowicie życie Małgorzaty – wreszcie widzi ona swoją szaloną, wszechobejmującą miłość. Zniknięcie mistrza z jej życia okazało się więc ogromnym ciosem, natomiast Małgorzata nie zamierzała się poddać. Była gotowa zrobić wszystko, by go odnaleźć. Miała jednak obawy, że mistrz nie pojawi się drugi raz w jej życiu. Czuła się jak Mateusz Lewita, kiedy nie mógł pomóc Jeszui.

W pewnym momencie Małgorzata zaczęła jednak wierzyć, że stanie się coś dobrego. Miała coraz więcej symbolicznych snów. Mąż Małgorzaty wyjechał, więc mogła ona spędzić wakacje według własnego uznania. Pojechała w okolice Kremla, tam zaś usłyszała historię o zmarłym (Berliozie), któremu skradziono głowę z trumny. Obserwowała przechodzący kondukt, a głos Azazella wyjaśnił jej, że to pogrzeb tego literata, któremu skradziono głowę. Ponieważ Azazello znał historię Małgorzaty i jej myśli, zaproponował jej udział w balu profesora magii. Towarzysz Wolanda przekonywał, że kobieta może za to liczyć na nagrodę. Małgorzata była gotowa zrobić wszystko, by jeszcze spotkać mistrza. Wzięła więc od Azazella krem, którym miała się w odpowiednim momencie posmarować i wróciła do domu, gdzie miała czekać na telefon.

20. Krem Azazella

Małgorzata stosuje się do wszystkich wskazówek Azazella i wciera krem w ciało o ustalonej godzinie. Okazuje się, że krem działa natychmiast, przemieniając trzydziestoletnią kobietę w dwudziestolatkę. Małgorzata jest nie do poznania. Teraz przed służącą stoi kruczoczarna piękność. Zmienia się także nastawienie Małgorzaty. Na nowo staje się radosna, czuje się wolna i lekka. Jest gotowa wreszcie porzucić męża, więc pisze mu krótki list. W mieszkaniu pojawia się sąsiad, który także zupełnie nie poznaje Małgorzaty. W końcu dzwoni telefon. Azazello każe kobiecie wsiąść na miotłę, która zaraz sama się pojawia. Małgorzata robi to bez wahania, a na odchodne rzuca służącej i sąsiadowi krótkie pożegnanie. Dzięki zaklęciu „niewidoczna” staje się niewidzialna dla innych.

21. Lot

Lot Małgorzaty nad miastem jest pełen niespodzianek. Kobieta patrzy z góry na znajome miejsca, kieruje się w różne zakamarki, zagląda w okna, co wywołuje strach i osłupienie mieszkańców. Przelatuje także nad domem Dramlitu – siedzibą krytyków mistrza, w tym największego jego oponenta – Łatuńskiego. Bez namysłu Małgorzata wpada tam i demoluje wszystko z wielką satysfakcją. Zalewa pomieszczenie wodą, niszczy fortepian, polewa małżeńskie łoże atramentem. Chwyta młotek i rozbija wszystko, co staje jej na drodze. To wywołuje panikę w kamienicy: w końcu szyby same wypadają z okien, a tynk odpada ze ścian. Małgorzata przestaje dopiero, gdy widzi małego przerażonego chłopczyka, którego usypia, a potem unosi się do góry. W locie dołączają do niej naga Natasza i sąsiad, Nikołaj Iwanowicz, który został zamieniony w wieprza. Oboje wypróbowali kremu Wolanda. Natasza na wieprzu zawraca jednak do Moskwy. Małgorzata pędzi dalej. Trafia do baśniowej scenerii, kąpie się, słucha koncertu na swoją cześć. W końcu kabriolet wiezie ją na bal u Wolanda.

22. Przy świecach

Małgorzata dociera na cmentarz, gdzie czeka na nią Azazello. Oboje ponownie wsiadają na miotłę i przenoszą się na ulicę Sadową do mieszkania Berlioza. Jest ono cały czas obserwowane przez szpicli, natomiast dla świty Wolanda nie jest to żaden problem. Azazello wprowadza kobietę do środka. Mieszkanie wydaje się ogromne, co jest zasługą piątego wymiaru. W środku Małgorzata poznaje całą świtę. Korowiow tłumaczy jej plany Wolanda, który jest kawalerem, potrzebuje więc gospodyni swojego balu, a zwyczaj nakazuje, by była to kobieta o imieniu Małgorzata i pochodziła z miejsca, gdzie odbywa się spotkanie. Korowiow prowadzi ją do sali, w której czeka już wystrojony Azazello, wiedźma Hella, czarny kot i oczywiście Woland. Kobieta jest gotowa przyjąć proponowane jej obowiązki, choć nadal odczuwa lęk. Po przedstawieniu atmosfera staje się jednak dość familiarna. Na Małgorzacie największe wrażenie robi „plastyczny” globus, w którym można zobaczyć ze szczegółami każdy rejon świata, a także żywe figury szachowe. Do mieszkania przybywa także Natasza na wieprzu. Prosi szatana, aby mogła pozostać przy swojej pani, na co Woland przystaje. 

23. Wielki bal u szatana

Przed samym balem trwają jeszcze ważne przygotowania. Małgorzata zostaje przez Hellę i Nataszę wykąpana we krwi, a jej ciało następnie kobiety nacierają różanymi olejkami. Potem Małgorzata zwiedza kolejne balowe sale, w których gra orkiestra. Kobieta przyjmuje rolę gospodyni, wita więc kolejnych gości. Usługują im czarni, szampan leje się strumieniami, orkiestrą dyryguje J. Strauss. Ciągle przybywają kolejni goście z zaświatów. Najpierw pojawiały się zwłoki i prochy, które następnie przybierały ludzką postać. Tak pojawiali się fałszerze, szulerzy, kaci, deprawatorzy, sutenerzy. Mężczyźni byli we frakach, kobiety nago, jedynie w ozdobnych butach i kapeluszach. W końcu pojawia się Woland ubrany w łachmany. Azazello trzyma w rękach głowę Berlioza, która następnie zamienia się w kielich. Na balu jest również szpicel – baron Meigel, który wprosił się na bal i traci życie w jego trakcie. Po śmierci barona Woland natychmiast przemienia się w elegancko ubranego człowieka, pije wraz z Małgorzatą krew ofiary. W pewnym momencie wszystko znika, a sala balowa zmienia się w doskonale znany Małgorzacie pokoik.

24. Przywołanie mistrza

U Wolanda ucztowano dalej, tyle tylko że już wyłącznie w najbliższym gronie. Gospodarze piją alkohol i wspominają bal, Małgorzata opowiada Wolandowi o tym, jak zdemolowała mieszkanie Łatuńskiego. Azazello strzela do kart do gry.

Za pełnienie funkcji gospodyni Małgorzata ma zostać nagrodzona przez Wolanda. Najpierw poprosiła, by Friedzie – dzieciobójczyni, którą spotkała na balu, nikt już nie podkładał chusteczki, którą udusiła swoje dziecko. Chce, żeby kobieta przestała cierpieć męki. Potem jednak prosi o odzyskanie ukochanego mistrza. Woland decyduje się spełnić obydwie prośby. Chwilę później mistrz pada w ramiona Małgorzaty, ale informuje ją o swojej chorobie psychicznej. Woland pomaga parze z naddatkiem: przywraca spalone rękopisy mistrza, wypędza z ich dotychczasowego domku w zaułku Arbatu Alojzego Mogarycza, sprawia, że znika dokumentacja o chorobie psychicznej mistrza. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby kochankowie wrócili do swojego tajemnego lokum. Do swoich postaci wracają także Nikołaj Iwanowicz i Warionucha. Na pożegnanie Małgorzata otrzymuje od Wolanda podkowę wysadzaną diamentami, ale gubi ją na schodach. Znajduje ją Annuszka (ta, która rozlała olej) i chce sprzedać, ale podkowę odzyskuje Azazello. Mistrz i Małgorzata wracają do domu, mężczyzna zasypia w swoim pokoju, a Małgorzata płacze i rozmyśla nad powieścią o Piłacie.

25. Jak prokurator usiłował ocalić Judę z Kiriatu

Jerozolima pogrąża się w ciemnościach. Rozpętuje się ulewa. W swoim pałacu na łóżku leży prokurator. Pije wino, kiedy przybywa do niego nieznajomy. Afraniusz – komendant tajnej służby relacjonuje Piłatowi egzekucję na Nagiej Górze. Informuje także o możliwości niepokojów społecznych. Obawia się bowiem, że zwolennicy Jeszui chcą zabić zdrajcę – Judę z Kiriatu, który za wydanie Jeszui miał otrzymać zapłatę. Piłat z pozoru jest zaniepokojony sytuacją, nakazuje Afraniuszowi „czuwać” nad Judą, ale ukryte znaczenie tego rozkazu jest zupełnie inne. Prokurator bardzo chce opuścić Jerozolimę – miasto, gdzie zabija się niewinnych ludzi. Afraniusz opowiada mu także o postawie Jeszui. Piłat nakazuje pogrzebać ciała skazańców, a także rozwiązać sprawę Judy, za co komendant ma dostać dodatkową zapłatę.

26. Złożenie do grobu

Afraniusz udaje się na spotkanie z piękną Greczynką, która ma być przynętą na Judę. Nisa czeka w pobliżu domu Judy. Kiedy ten wychodzi i spostrzega dziewczynę, umawia się z nią za miastem. Nie podejrzewa nawet, że może to być podstęp. Kiedy Nisa wywabia Judę za miasto, dwóch nieznanych sprawców zabija mężczyznę. W tym samym czasie prokurator walczy z trwogą i smutkiem. Kiedy przychodzi Pascha, tylko on nie świętuje. Jest zmęczony, kiedy zaś próbuje usnąć, przychodzi Marek z informacją od Afraniusza, że Juda został zasztyletowany. Podkreśla także, że rozwikłanie sprawy tego morderstwa będzie trudne, ma ze sobą także zakrwawioną sakiewkę z pieniędzmi, którą zabrano umierającemu.

Piłat rozkazuje pochować skazańców. Ponieważ ciało Jeszui ukrywał Mateusz Lewita, pozwolono mu wziąć udział w pogrzebie. Jeszua został pochowany w zbiorowym grobie. Mateusz Lewita stanął przed obliczem prokuratora. Przyznał się do tego, że chce zabić Judę. Piłat poinformował go, że ta kwestia jest już rozstrzygnięta, a on sam przyczynił się do śmierci Judy. Prokurator proponuje Mateuszowi pracę w bibliotece, a także odczytuje ostatnie słowa Jeszui.

27. Zagłada mieszkania numer pięćdziesiąt

W Moskwie trwa śledztwo mające wyjaśnić historię pojawienia się Wolanda, a także wydarzeń w teatrze. Po kolei udaje się odnaleźć członków zespołu teatralnego. Siemplejarow tworzy dość szczegółowy portret profesora i jego świty. Rimskiego udaje się odnaleźć w hotelu, Lichodiejew natomiast dociera do Moskwy samolotem. Przesłuchiwani są pacjenci kliniki psychiatrycznej, Iwan Bezdomny wydaje się już jednak zupełnie pogrążony we własnym świecie i obojętny na otoczenie. Aresztowana zostaje Annuszka, Mikołaj Iwanowicz, Rimski i Warionucha, natomiast z tych zatrzymań także niewiele wynika.

Nic nie dają też ponawiane kilkukrotnie przeszukania mieszkania numer 50 przy ulicy Sadowej, które należało do zmarłego Berlioza. Lokatorzy mieszkania zdawali się nieuchwytni. Kiedy już wydawało się, że wreszcie udało się ich namierzyć, w mieszkaniu znaleziono jedynie czarnego kota, za którym ganiali milicjanci, bezskutecznie próbując go złapać. Ostatecznie budynek staje w płomieniach. Kot ucieka przez okno, a za nim, razem z dymem, wylatują trzy sylwetki mężczyzn i jedna naga kobieta. Tak Woland i jego świta umykają przed funkcjonariuszami.

28. Ostatnie przygody Korowiowa i Behemota

Po pożarze na Sadowej i ucieczce z mieszkania kot Behemot i Korowiow docierają do sklepu na Rynku Smoleńskim. Zachowują się bezczelnie i prowokacyjnie, wyjadając towar z ekspozycji. Kot pożera śledzie i mandarynki. Przy okazji niszczy także piramidę z czekoladek. Sprowokowani ekspedienci i klienci stają się agresywni, dochodzi do zamieszek, w wyniku których Fagot ostatecznie podpala dział gastronomiczny. Po tym wydarzeniu duet Korowiow i Behemot udaje się do restauracji Gribojedowa, gdzie usługuje im sam właściciel – Archibald Archibaldowicz. Archibald zdawał sobie sprawę, z kim ma do czynienia, chciał więc być miły i usługiwał gościom, aby uniknąć problemów. Te jednak pojawiły się stosunkowo szybko. Najpierw do restauracji wpadł reporter, potem uzbrojeni mężczyźni, którzy próbowali schwytać ucztującą dwójkę. W efekcie Behemot i Korowiow podpalili także i restaurację.

29. Przesądzone zostają losy mistrza i Małgorzaty

Do Wolanda i Azazella o zachodzie słońca przybył Mateusz Lewita. Wykonuje rozkaz swojego nauczyciela – Jeszui. Ha-Nocri chciał, aby szatan zabrał ze sobą mistrza i Małgorzatę. Nie mogli oni przebywać w przestrzeni wiecznej światłości, na którą nie zasłużyli. Jeszua uznawał jednak, że należał im się spokój. Woland przystał na takie rozwiązanie i nakazał Azazello spełnienie polecenia Jeszui. Po tym, jak Lewita zniknął, do świty dołączyli Korowiow i Behemot, którzy przed chwilą podpalili restaurację literatów. Miasto pogrąża się w ciemnościach i nadciąga burza.

30. Czas już! Czas!

Azazello przybywa do domu mistrza i Małgorzaty. Zostaje mile przyjęty. W czasie kiedy Lewita przebywał u Wolanda kochankowie się zbudzili. Mistrz nie był w stanie uwierzyć, co się wydarzyło. Próbował namówić Małgorzatę, aby wróciła do swojego domu, ta jednak była tak szczęśliwa, że zawarła pakt z diabłem, który przywrócił jej kochanka. Mistrz nie podzielał jej entuzjazmu. Dostrzegał swoją starość i nędzę, zdawał sobie także sprawę z choroby, na którą cierpi. Kobieta jednak nic sobie z tego nie robiła, wyznała mu miłość i przekonała go, że pozostanie przy nim na zawsze.

W tym właśnie momencie pojawia się Azazello, który przynosi kochankom wino od Wolanda. Po wypiciu wina kochankowie osuwają się na ziemię. Umierają, jednak zaraz po tym podnoszą się i jako martwi uciekają z mieszkania, w którym Azazello zdążył już wzniecić pożar. Azazello ożywia ich tą samą trucizną, dając im tym samym pełne spokoju, wieczne życie. W ogrodzie czekają na nich konie. Cała trójka udaje się w ostatnią ziemską podróż. Kiedy galopują nad miastem, mijają klinikę psychiatryczną. Mistrz decyduje jeszcze raz odwiedzić poetę – Iwana Bezdomnego. Ten obiecuje mu, że już nigdy nie będzie pisał wierszy. Po wyjściu mistrza pielęgniarka informuje Iwana, że zmarł pacjent z sąsiedniej sali.

31. Na Worobiowych Wzgórzach

Woland, Korowiow i Behemot są już na Worobiowych Wzgórzach. Z tego miejsca obserwują pokrytą promieniami słońca Moskwę. Dołączają do nich Azazello, mistrz i Małgorzata. Mistrz chce na swój sposób pożegnać miasto. Zdaje sobie bowiem sprawę, że opuszcza je na zawsze. Czuje spokój wypełniający miejsce po krzywdach i cierpieniu. W międzyczasie Behemot i Korowiow jeszcze raz sobie żartują. Kiedy gwiżdżą drzewa poruszają się, bulgocze woda w rzece. Miasto sprawia wrażenie, jakby się zapadało pod ziemię.

32. Przebaczenie i wiekuista przystań

Zapada noc, a cała świta Wolanda galopuje pośród gwiazd. Znikają wyjątkowe, czarodziejskie kostiumy. Każdy z bohaterów przechodzi metamorfozę. Korowiow – Fagot zmienia się w rycerza o mrocznej twarzy, Azazello staje się demonem, Behemot przypomina zaś błazna. Zmienia się także Woland. Mistrz i Małgorzata przyglądają się tej wielkiej zmianie. W końcu jeźdźcy zatrzymują, się, a na płaskim wzgórzu Woland wskazuje im zamyślonego człowieka, któremu towarzyszy pies. To cierpiący w nieskończoność prokurator Judei. Woland pozwala jednak mistrzowi uwolnić swojego bohatera przez dodanie jednego zdania do powieści. Piłat od tej pory może spacerować po księżycowej poświacie i rozmawiać z Jeszuą, który jest jego przyjacielem-filozofem.

Woland przekazuje mistrzowi i Małgorzacie, że z woli Pana będą mieszkać w wieczystym domu, który podarowany został im za wierność, miłość i miłosierdzie. Mieli tutaj cieszyć się wieczystym spokojem i miłością.

Epilog

Kiedy świta Wolanda opuszcza Moskwę, nie milkną w mieście głosy dotyczące działania tam siły nieczystej. Cały czas trwało śledztwo w sprawie przedziwnych wydarzeń, ale nie dawało ono szczególnych rezultatów, więc chyliło się ku końcowi. Gang „magików” był nie do schwytania. Aresztowania dotyczyły właściwie samych niewinnych osób, które miały podobne nazwiska. Polowano także na czarne koty. Zniknęły dwie kobiety, a także jeden anonimowy chory z kliniki psychiatrycznej. W końcu przyjęto jednak tezę, że Moskwę odwiedziła grupa hipnotyzerów i brzuchomówca. To miało pozwolić na wyjaśnienie wszelkich nieracjonalnych wydarzeń. Zmiany jednak zaszły. Dotyczyły one przede wszystkim osób, które miały bezpośrednią styczność ze świtą Wolanda. Okazały się one przede wszystkim pozytywne. Warionucha przestał kłamać. Zamiast telefonicznych oszustw, skupił się na wizerunku uczciwego i skorego do pomocy urzędnika. Iwan Bezdomny zgodnie z zapowiedzią porzucił poezję i stał się pracownikiem naukowym. Przy pełni księżyca nawiedzały go jednak dziwne sny. Budził się więc, wędrował na Patriarsze Prudy i w okolicę Arbatu. Przy gotyckiej willi spostrzegał wzdychającego do księżyca osobnika o prosiakowatej twarzy. Po spacerze wracał do domu, znów zasypiał, ale sen nie był już tak straszny. W śnie widział mężczyznę w płaszczu i drugiego, ze zmasakrowaną twarzą. Wydaje się, że mężczyźni byli przyjaciółmi i ze sobą dyskutowali. Profesor Iwan Ponyriow jest pewny, że to właśnie zakończenie powieści mistrza. Rozpoznanie to przynosi mu spokój do kolejnej pełni.

Streszczenie krótkie

Część I

1. Nigdy nie rozmawiaj z nieznajomymi

W Moskwie na Patriarszych Prudach rozmawiają o Bogu Michał Aleksandrowicz Berlioz, przewodniczący stowarzyszenia literatów, oraz poeta Iwan Bezdomny. Do mężczyzn dołącza nieznajomy, który przedstawia się jako profesor czarnej magii i historyk. Przekonuje, że nie można zanegować istnienia Boga i Jezusa. Jednocześnie przepowiada Berliozowi, że jeszcze tego wieczoru kobieta zetnie mu głowę, a spotkanie Massolitu nie odbędzie się, ponieważ Annuszka rozleje olej. W międzyczasie opowiada historię o Jeszui. 

2. Poncjusz Piłat

W pałacu Poncjusza Piłata osądzony ma zostać Jeszua Ha-Nocri, którego kapłani oskarżają o podburzanie ludu. Piłat jest przekonany o niewinności filozofa, którym dla niego jest Ha-Nocri. Ostatecznie jednak ugina się pod wolą cezara oraz arcykapłana. Skazuje Jeszuę na śmierć, uwalnia za to Bar Rabbana. Po decyzji Piłata skazańcy zostają odprowadzeni na miejsce kaźni.

3.  Dowód siódmy

Profesor magii kontynuuje swoje opowiadanie o Jeszui. Przekonuje, że był przy jego skazaniu. Berlioz jest przekonany, że profesor to szaleniec, chce powiadomić odpowiednie służby. Kiedy biegnie do telefonu, potyka się i przewraca prosto pod koła tramwaju, którym kieruje kobieta. Jego głowa po chwili toczy się po bruku.

4. Pogoń

Iwan słyszy, jak dwie kobiety mówią o Annuszce, która rozlała olej. Kiedy widzi głowę Berlioza, przypomina sobie przepowiednie cudzoziemca i chce go odnaleźć. Jest przekonany, że profesor jest mordercą. W tym czasie do cudzoziemca dołącza ogromny kot oraz mężczyzna z okularami z pękniętym szkłem. Iwan goni ich, aż dociera nad rzekę. Tam wskakuje do wody. Kiedy z niej wychodzi, okazuje się, że na brzegu nie ma jego ubrań.

5. Co się zdarzyło w Gribojedowie

W Massolicie, czyli siedzibie literatów, wszyscy zniecierpliwieni czekają na Berlioza. W końcu przechodzą do restauracji, gdzie rozpoczynają się tańce. O północy do restauracji dociera przystojny mężczyzna, którym jest szatan, ale niewiele osób zwraca na niego uwagę, ponieważ pojawia się informacja o śmierci Berlioza, którą zaraz potwierdza docierający tam Iwan. Jego strój i zachowanie sprawiają, że wszyscy biorą go za wariata, a po wybuchu agresji odwożą do szpitala psychiatrycznego.

6. Schizofrenia, zgodnie z zapowiedzią

Iwan stara się lekarzom zrelacjonować wydarzenia w restauracji, jednocześnie dzwoni na milicję, bo chce rozpocząć pościg za tajemniczym profesorem. Kiedy próbuje wyskoczyć przez okno, zostaje obezwładniony. Podane zostają mu leki.

7. Fatalne mieszkanie

Stiopa Lichodiejew, dyrektor teatru „Varietes” budzi się w mieszkaniu, które dzielił z Berliozem, niewiele pamiętając z poprzedniej nocy. W mieszkaniu oprócz niego jest mężczyzna, który częstuje go smakołykami, jednocześnie przypominając mu, że dzień wcześniej zawarli umowę na magiczne występy w teatrze. Człowiek ten to profesor czarnej magii, czyli Woland, któremu towarzyszy Korowiow, Azazello oraz kot Behemot. Informują oni Stiopę, że przejmują mieszkanie, a jego samego przenoszą do Jałty. 

8. Pojedynek profesora z poetą

W szpitalu psychiatrycznym Iwan Bezdomny rozmawia z profesorem Strawińskim, którego błaga, aby go wypuszczono. Dalej chce szukać bandyty, który doprowadził do śmierci Berlioza. Profesor przekonuje go jednak, że jeśli opuści klinikę w aktualnym stanie, równie szybko do niej wróci. Iwan w końcu daje się przekonać.

9. Głupi dowcip Korowiowa

Nikanor Iwanowicz Bosy – prezes spółdzielni mieszkaniowej udaje się do mieszkania Berlioza. Zastaje tam jednak Korowiowa, który informuje go, że Lichodiejew tymczasowo chce zameldować Wolanda i jego świtę. Daje mu niezbędne dokumenty i łapówkę w rublach. Wolandowi nie podoba się mężczyzna. Korowiow sprowadza do mieszkania Nikanora śledczych, którzy w trakcie rewizji znajdują u Bosego wyłącznie dolary. Jego historia o świcie profesora, meldunku i rublach jest zupełnie niewiarygodna, tym bardziej że wszystkie inne dokumenty znikają.

10. Wieści z Jałty

W teatrze „Varietes” dyrektor finansowy Rimski i administrator Warionucha próbują opanować chaos związany ze zniknęciem Stiopy. Rimskiemu nie podoba się pomysł przedstawienia Wolanda. W tym czasie dociera do niego depesza z Jałty, w której informuje się, że na molo znaleziono człowieka, który podaje się za dyrektora Lichodiejewa. Potem przychodzą kolejne, nadawane już przez samego Stiopę, depesze. Mężczyźni myślą, że to głupi kawał, więc Warionucha ma zanieść depesze na milicję. Kiedy próbuje tam dotrzeć, zostaje zaatakowany zostaje przez czarnego kocura i człowieka z kłem. Warionucha zostaje zawleczony do mieszkania Stiopy, gdzie straszy go kobieta o zimnych rękach – Hella.

11. Rozdwojenie Iwana

Iwan próbuje spisać swoją historię, ale niszczy kolejne wersje zapisków, które jego zdaniem nie oddają tego, co mu się przydarzyło. Próbuje rysować portrety, ale i to nie pomaga. Iwan dostaje kolejny lek uspokajający. Kiedy przychodzi upragnione zobojętnienie, na balkonie Iwan dostrzega kota oraz sylwetkę mężczyzny.

12. Czarna magia oraz jak ją zdemaskowano

W teatrze trwa pokaz czarnej magii. Pokaz zapowiada Żorż Bengalski. Wkraczający na scenę Woland toczy dyskusję z Korowiowem o chytrej naturze mieszkańców Moskwy. Behemot i Korowiow pokazują sztuczki karciane. Ujawniają przy okazji sekret obywatela Parczewskiego, który w kieszeni ma wezwanie do opłacenia zaległych alimentów. W tym momencie z sufitu zaczynają spadać pieniądze. Robi się chaos, Korowiow każe kotu urywać głowę konferansjerowi, ale na życzenie widowni zostaje ona mężczyźnie szybko przyprawiona. Potem Woland organizuje stoisko z modnymi ubraniami, które można wymienić (bezpłatnie) na te, które ma się na sobie. Kobiety ruszają szturmem na arenę. Harmider przerywa wystrzał z pistoletu. Korowiow ujawnia jeszcze romans jednego z widzów, a następnie cała świta znika.

13. Pojawia się bohater

Do Iwana przychodzi sąsiad z drugiej separatki. Mężczyzna słucha opowieści Iwana, a następnie podsumowuje ją stwierdzeniem, że poeta spotkał szatana. Mężczyzna opowiada także i swoją historię. To mistrz, który był historykiem i tłumaczem. Pisał dzieło życia – powieść o Poncjuszu Piłacie, kiedy spotkał kobietę swojego życia – Małgorzatę. Oboje jednak byli już w związkach, więc ich relacja cały czas pozostawała w ukryciu. W międzyczasie mężczyzna skończył powieść, ale spotkała się ona z ogromną krytyką. Spalił więc rękopisy, zaczął zapadać na chorobę psychiczną. Dlatego zdecydował się opuścić swoją ukochaną i dał się zamknąć w tym szpitalu.

14. Chwała kogutowi!

Po zakończonym pokazie czarnej magii okazuje się, że wszystkie sztuczki były tylko sztuczkami. Nowe ubrania znikają, co sprawia, że kobiety zostają w negliżu. Spadające z sufitu pieniądze zamieniają się w bezwartościowe papierki. Rimski chce działać, ale odbiera telefon z pogróżkami, że ma nic nie robić. Wraca Warionucha, który nie przyznaje się, co mu się przydarzyło, ale opowiada zmyśloną historię o pijanym Lichodiejewie awanturującym się w restauracji „Jałta”. Rimski widzi, że ten kłamie. Widzi za Warinuchą kobiecy cień. Trzykrotnie pieje kogut. Warionucha znika z nieboszczką. Rimski biegnie na dworzec, wsiada do ekspresu i odjeżdża.

15. Sen Nikanora Iwanowicza

Przesłuchanie Nikanora Iwanowicza Bosego nic nie wnosi, ponieważ mężczyzna dalej opowiada niezrozumiałą historię. Jego stan sprawił, że zdecydowano o przewiezieniu go do szpitala psychiatrycznego. Po podaniu leków, Nikanor zapadł w sen, w którym dalej był przesłuchiwany, ale razem z innymi i na specjalnej scenie. Krzyki mężczyzny budzą między innymi Iwana Bezdomnego.

16. Kaźń

Na Nagą Górę ciągnie eskorta z trzema skazanymi na śmierć więźniami. Jest upalnie, co męczy więźniów i żołnierzy. Wszystkiemu przygląda się Mateusz Lewita – uczeń Jeszui, który schodzi do miasta po nóż. Chce nim zabić Jeszuę, aby skrócić jego cierpienie. Kiedy wraca na górę, Ha-Nocri już wisi na krzyżu. Zbliża się burza, więc żołnierze zabijają mężczyzn, przebijając ich włócznią. Mateusz odcina więzy i znika ze wzgórza z ciałem mistrza.

17. Niespokojny dzień

Przed budynkiem teatru „Varietes” stoi kolejka osób oczekujących na bilety. Przedstawienie zostaje jednak odwołane. Panuje bałagan i rozgardiasz. Pojawiają się funkcjonariusze, którzy badają sprawę. Księgowy Łastoczkin próbuje przekazać utarg i złożyć raport do odpowiedniej komisji, ale okazuje się że w gmachu budynku personel zamiast pracować, śpiewa i zachowuje się dziwnie. Wszyscy trafiają do kliniki. Łasoczkin chce w końcu wpłacić utarg – okazuje się jednak, że w walizce jest obca waluta. Zostaje aresztowany.

18. Pechowi goście

Do Moskwy dociera wuj Berlioza – Maksymilian Andriejewicz Popławski, który chce  przejąć mieszkanie po zmarłym. Tutaj zastaje jednak Korowiowa, który każe mu się wynosić.

Następnego dnia przychodzi Andriej Fokicz, który chce rozmawiać o sprawie nielegalnych pieniędzy. Woland zarzuca mu przekręty, a jednocześnie mówi, że umrze za rok na raka wątroby. Fokicza atakuje kot. Mężczyzna udaje się do lekarza, ale i on zostaje ostatecznie poddany dziwnym wizjom.

Część II

19. Małgorzata

Małgorzata była nieszczęśliwą mężatką, dopóki nie spotkała mistrza. Jego zniknięcie było dla niej szokiem. Kobieta nie chciała się jednak poddać i była gotowa zrobić wiele, byle tylko odnaleźć mistrza. Przeczuwała, że zaraz coś się zmieni. Kiedy była w okolicach Kremla, usłyszała historię o zmarłym Berliozie i o skradzionej z trumny głowie. Widziała przechodzący obok kondukt, a głos Azazella powiedział jej, że to pogrzeb tego właśnie człowieka. Azazello zaproponował Małgorzacie udział w balu profesora magii. Obiecywał, że kobieta może za to liczyć na nagrodę. Małgorzata się zgodziła. Wzięła od Azazella krem, którym miała się posmarować i wróciła do domu, by czekać na umówiony telefon.

20. Krem Azazella

Małgorzata wtarła krem w ciało tak, jak nakazał jej Azazello. Substancja odmieniła ją nie do poznania – kobieta stała się młodą dwudziestolatką o pięknych kruczoczarnych włosach. To zrobiło ogromne wrażenie na służącej Nataszy i sąsiedzie. Kiedy dzwoni telefon, Małgorzata wsiada na miotłę i dzięki specjalnemu zaklęciu staje się niewidzialna.

21. Lot

Małgorzata leci nad miastem. Przelatuje nad mieszkaniem największego z krytyków mistrza, wpada więc tam i niszczy wszystko. W locie dołącza do niej naga Natasza na wieprzu, w którego zamienił się sąsiad Nikołaj Iwanowicz po tym, jak oboje nasmarowali się kremem Azazella. Dwójka wraca jednak do Moskwy, a Małgorzata leci dalej. Kąpie się w baśniowej scenerii, a następnie jedzie kabrioletem na bal u Wolanda.

22. Przy świecach

Na cmentarzu czeka Azazello. Razem docierają do mieszkania Berlioza, które na czas balu zamienia się w wielką przestrzeń. Małgorzata poznaje całą świtę i poproszona zostaje o pełnienie – zgodnie z tradycją – roli gospodyni. Kobieta przystaje na to i poddaje się przygotowaniom. Do domu dociera także Natasza, która chce towarzyszyć swojej pani, na co Woland się zgadza.

23. Wielki bal u szatana

Małgorzata zostaje wykąpana we krwi, a jej ciało natarte olejkami. Kiedy pojawia się na balu, orkiestra już gra. Pojawiają się kolejni goście z zaświatów – to różnego rodzaju przestępcy. Mężczyźni są we frakach, kobiety nago, jedynie w ozdobnych butach i kapeluszach. Woland przemienia się dopiero po tym, jak szpicel baron Meigel, traci życie. Razem z Małgorzatą Woland pije jego krew. Po pewnym czasie wszystko znika, a sala balowa zmienia się w doskonale znany Małgorzacie pokoik.

24. Przywołanie mistrza

Uczta trwa nadal, ale w znacznie węższym, doskonale znanym Małgorzacie gronie. Kobieta opowiada Wolandowi o swoim locie i zniszczeniu mieszkania krytyka. Woland chce ją nagrodzić za doskonałą rolę gospodyni. Kobieta prosi o łaskę dla dzieciobójczyni i przywrócenie jej mistrza. Woland spełnia obydwa życzenia, a chwilę później w ramionach Małgorzaty pojawia się mistrz. Woland przywraca także jego rękopisy i pozwala parze wrócić do ich starego mieszkania. Małgorzata otrzymuje też przepiękną podkowę z diamentami, którą jednak gubi, wychodząc od Wolanda.

25. Jak prokurator usiłował ocalić Judę z Kiriatu

Po egzekucji Jerozolima pogrąża się w ciemnościach. Do prokuratora Judei przychodzi komendant straży relacjonujący wydarzenia na Nagiej Górze. Piłat żałuje Jeszui. Aby uniknąć zmieszek, każe Afraniuszowi „pilnować” Judy z Kiriatu, który wydał Jeszuę. Piłat nakazuje pogrzebać ciała skazańców i rozwiązać sprawę Judy, za co komendant ma dostać dodatkową zapłatę.

26. Złożenie do grobu

Afraniusz wykorzystuje piękną Greczynkę, aby wywabić Judę poza miasto, gdzie ten zostaje zabity. Prokurator otrzymuje informację o śmierci Judy. Dyskutuje z Mateuszem Lewitą, który chce się zemścić na Judzie. Informuje go, że ten nie żyje. Jeszua zostaje złożony do zbiorowego grobu z innymi skazanymi.

27. Zagłada mieszkania numer pięćdziesiąt

W Moskwie trwa śledztwo dotyczące Wolanda, ale niewiele udaje się ustalić. Wraca Lichodiejew. Przesłuchuje pacjentów kliniki, ale do niczego to nie prowadzi. Aresztowani zostają przypadkowi ludzie. Funkcjonariusze próbują złapać lokatorów mieszkania przy ulicy Sadowej, ale się im to nie udaje. Ostatecznie walczą z kotem, który nie daje się złapać i podpala mieszkanie. Cała świta Wolanda znika z mieszkania Berlioza.

28. Ostatnie przygody Korowiowa i Behemota

Korowiow i Behemot dokuczają klientom sklepu na Rynku Smoleńskim. Na koniec go podpalają. Potem udają się do restauracji Gribojedowa, gdzie usługuje im sam właściciel. Chce on uniknąć problemów, ale zaraz pojawiają się funkcjonariusze. Behemot i Korowiow podpalają restaurację i uciekają.

29. Przesądzone zostają losy mistrza i Małgorzaty

Woland i Azazello rozmawiają z Mateuszem Lewitą. W imieniu Jeszui prosi on Wolanda, aby zajął się mistrzem i Małgorzatą, którzy nie mogą pozostać na ziemi, zasługują na spokój, ale nie mogą też przebywać w wiecznej światłości. Woland ma ich zabrać ze sobą, na co się zgadza.

30. Czas już! Czas!

Azazello przybywa do domu mistrza i Małgorzaty z winem od Wolanda. Po jego wypiciu para umiera, ale chwilę później demon przywraca ich do życia tą samą trucizną. Cała trójka ucieka z mieszkania, a Azazello je podpala. Mistrz i Małgorzata udają się w ostatnią ziemską podróż. Mistrz chce odwiedzić Iwana Bezdomnego, którego traktuje jako swojego spadkobiercę.

31. Na Worobiowych Wzgórzach

Woland, Korowiow i Behemot są już na Worobiowych Wzgórzach. Dołączają do nich Azazello, mistrz i Małgorzata. Mistrz zdaje sobie sprawę, że opuszcza ziemię na zawsze. Czuje spokój.

32. Przebaczenie i wiekuista przystań

Świta Wolanda galopuje pośród gwiazd. Jego towarzysze i on sam pozbywają się kostiumów i przybierają autentyczne sylwetki. Jeźdźcy zatrzymują się. Woland pokazuje im prokuratora Judei. Mistrz może uwolnić swojego bohatera przez dodanie jednego zdania do swojej powieści. Dzięki temu Piłat od tej pory może spacerować po księżycowej poświacie i rozmawiać z Jeszuą. Woland odprowadza mistrza i Małgorzatę do ich domu, który podarowany został im za wierność, miłość i miłosierdzie.

Epilog

Po opuszczeniu Moskwy przez świtę Wolanda śledztwo jeszcze trwało, ale ostatecznie uznano, że stolicę odwiedziła grupa hipnotyzerów i brzuchomówców. Okazało się jednak, że osoby, które miały bezpośrednią styczność z dziwnymi postaciami, przeszły pozytywną metamorfozę. Warionucha np. przestał kłamać. Iwan Bezdomny zaś zgodnie z zapowiedzią porzucił poezję i stał się pracownikiem naukowym. Jedynie przy pełni budził się i wędrował na Patriarsze Prudy i w okolicę Arbatu. Kiedy wracał i zasypiał, widział we śnie mężczyznę w płaszczu i drugiego ze zmasakrowaną twarzą, którzy ze sobą serdecznie dyskutowali. Profesor Iwan Ponyriow był przekonany, że widzi zakończenie powieści mistrza.

Plan wydarzeń

Część I

1. Do dyskutujących na Patriarszych Prudach Michała Aleksandrowicza Berlioza i Iwana Bezdomnego dołącza nieznajomy, który przedstawia się jako profesor czarnej magii.

2. Profesor przekonuje, że nie można zanegować istnienia Boga. Opowiada historię o spotkaniu Piłata i Jeszui.

3. Nieznajomy przepowiada Berliozowi śmierć. Do tej dochodzi chwilę później, kiedy mężczyzna wpada pod koła tramwaju, a jego głowa zostaje oddzielona od reszty ciała.

4. Iwan chce dogonić profesora, którego uważa za mordercę. Do nieznajomego dołącza ogromny kot oraz mężczyzna z okularami z pękniętym szkłem.

5. Iwan Bezdomny goni ich, aż dociera nad rzekę, a tam traci swoje ubrania. Następnie dociera do Massolitu, gdzie wszyscy czekają na Berlioza, i informuje o jego śmierci.

6. Iwan opowiada przedziwną historię o profesorze czarnej magii, do tego się awanturuje i dziwnie wygląda, zostaje więc odwieziony do kliniki psychiatrycznej. Tam zostają mu podane leki, które sprawiają, że popada w otępienie.

7. Stiopa Lichodiejew, dyrektor teatru „Varietes”, budzi się w mieszkaniu zajmowanym wspólnie z Berliozem. Obok niego siedzi mężczyzna, który informuje go o podpisaniu kontraktu na występy w teatrze i zajęciu tego mieszkania. Stiopa zostaje magicznie przeniesiony do Jałty.

8. Iwan Bezdomny rozmawia z profesorem Strawińskim, który przekonuje go, że nikt mu nie uwierzy w dziwną opowieść i warto, aby zadbał o swoje zdrowie.

9. Nikanor Iwanowicz Bosy w mieszkaniu Berioza zastaje świtę Wolanda. Korowiow informuje go, że Lichodiejew życzy sobie ich tymczasowego zameldowania. Przekazuje Bosemu dokumenty i łapówkę.

10. Korowiow ściąga do domu Bosego funkcjonariuszy, którzy zamiast dokumentów i rubli znajdują obcą walutę. Nikanor zostaje aresztowany.

11. Do teatru docierają depesze z Jałty. Rimski i Warionucha są przekonani, że to żart Lichodiejewa. Kiedy jednak Warionucha ma iść z depeszami na policję, atakuje go kot Behemot, a potem straszy Hella.

12.  Iwan nie jest w stanie spisać swojej historii ani narysować portretu Wolanda. Odwiedza go dziwny gość.

13. W teatrze trwa pokaz Wolanda, podczas którego z sufitu spadają pieniądze, a kobiety mogą za darmo wymienić ubrania na nowe.

14.  Iwan rozmawia z mistrzem, który przebywa na co dzień w drugiej separatce. Mężczyzna opowiada mu historię swojej powieści o Piłacie i związku z Małgorzatą.

15. Po zakończonym pokazie okazuje się, że nowe ubrania znikają, a kobiety zostają w negliżu, zaś spadające z sufitu pieniądze zamieniają się w bezwartościowe papierki. Warionucha znika ze zjawą, a Rimski odjeżdża ekspresem.

16. Nikanor Iwanowicz Bosy zdaniem funkcjonariuszy opowiada brednie, odsyłają go więc do szpitala psychiatrycznego, gdzie dalej śni o przesłuchaniu.

17. Na Nagiej Górze dochodzi do egzekucji więźniów, w tym Jeszui Ha-Nocri. Na wszystko patrzy Mateusz Lewita – uczeń Jeszui, który zabiera ze sobą ciało nauczyciela.

18. Teatr zostaje zamknięty, ponieważ ginie większość obsługi. Do teatru wkraczają funkcjonariusze. Łasoczkin próbuje wpłacić utarg z teatru, ale zamiast rubli w walizce ma dolary. Zostaje więc aresztowany.

19. Maksymilian Andriejewicz Popławski chce przejąć mieszkanie po Berliozie, ale świta Wolanda każe się mu wynosić.

20. Andriej Fokicz chce rozmawiać o sprawie nielegalnych pieniędzy, ale Woland zarzuca mu przekręty i wieszczy śmierć na raka wątroby.

Część II

21. Małgorzata spotyka Azazella, który proponuje jej udział w balu Wolanda. Obiecuje nagrodę. Kobieta się zgadza.

22. Wieczorem Małgorzata smaruje się specjalnym kremem od Azazella, który zmienia ją nie do poznania.

23. Małgorzata leci nad miastem, niszczy mieszkanie krytyka mistrza. W czasie lotu dołącza do niej pokojówka Natasza na wieprzu, w którego zamienił się sąsiad Nikołaj Iwanowicz.

24. Kobieta spotyka się z Azazellem na cmentarzu i razem z nim udaje się na spotkanie do Wolanda.

25. Małgorzata dociera do mieszkania Berlioza, które na czas balu zamienia się w przestronny pałac z salą balową. Kobieta godzi się zostać gospodynią balu.

26. Odbywa się bal, na którym pojawiają się zjawy różnego rodzaju złoczyńców. Ginie szpicel baron Meigel, Woland razem z Małgorzatą piją jego krew. Po pewnym czasie wszystko znika.

27. Woland chce podziękować Małgorzacie, kobieta więc prosi o łaskę dla dzieciobójczyni i o odzyskanie mistrza. Szatan spełnia oba życzenia.

28. Piłat wysłuchuje raportu z egzekucji Jeszui, każe Afraniuszowi pilnować Judy z Kiriatu.

29. Afraniusz wykorzystuje Greczynkę, aby wywabić Judę poza miasto, gdzie ten zostaje zabity.

30. Prokurator otrzymuje informację o śmierci Judy, przekazuje ją także Mateuszowi Lewicie. Jeszua zostaje złożony do zbiorowego grobu z innymi skazanymi.

31. Trwa śledztwo w sprawie działań świty Wolanda, które jednak niewiele wnosi.

32. Po najściu funkcjonariuszy na mieszkanie Berlioza cała świta ucieka z mieszkania, a kot Behemot je podpala.

33. Korowiow i Behemot podpalają sklep na Rynku Smoleńskim, a następnie restaurację Gribojedowa.

34. Do Wolanda przychodzi Mateusz Lewita przekazujący życzenie Jeszui, aby Woland zabrał ze sobą Małgorzatę i mistrza.

35. Azazello odwiedza parę, którą częstuje zatrutym winem, aby następnie ich wskrzesić i zabrać ze sobą.

36.  Na Worobiowych Wzgórzach do świty Wolanda dołącza Azazello z mistrzem i Małgorzatą. Mistrz żegna się z Moskwą.

37. Podczas podróży przez gwiazdy mistrz dostaje możliwość uwolnienia Piłata przez dopisanie zdania do swojej powieści. Od teraz prokurator może rozmawiać z Jeszuą.

38. Mistrzowi i Małgorzacie podarowany zostaje wieczny dom.

39. W Moskwie uznaje się, że stolicę odwiedziła grupa hipnotyzerów i brzuchomówców. Kontakt ze świtą Wolanda zmienia jednak wiele osób.

40. Iwan, który porzucił poezję, w każdą pełnię księżyca spaceruje po Patriarszych Prudach i śni sen o dwóch mężczyznach, który interpretuje jako zakończenie powieści mistrza.

Charakterystyka bohaterów

Postaci realistyczne

Małgorzata – trzydziestokilkuletnia kobieta, żona bogatego człowieka, z którym jednak nie łączy ją prawdziwa miłość. To kobieta wyjątkowo inteligentna, wrażliwa, a jednocześnie mądra i zdeterminowana, aby osiągać to, na czym jej zależy. Walczy o odzyskanie mistrza za wszelką cenę, jest gotowa nawet na pakt z diabłem, byle tylko odzyskać utraconą miłość. To bowiem miłość do mistrza jeszcze raz napędza ją do działania, wyrywa z marazmu. Kobieta nie jest już gotowa wrócić do poprzedniego życia, dlatego nie boi nawet stać się wiedźmą, gospodynią balu u Wolanda – wszystko, aby odnaleźć mistrza i móc z nim dalej wspólnie żyć. Jest bezkompromisowa – podczas lotu niszczy mieszkanie nieprzychylnego mistrzowi krytyka. Jednocześnie nie traci jednak miłości, współczucia i ciepła, co pokazuje moment, kiedy uspokaja ona przerażonego chłopczyka. Jest silną kobietą, kiedy przyjmuje rolę gospodyni szatańskiego balu, pokonuje wstręt oraz obrzydzenie i przyjmuje wszystkich zbrodniarzy tak, jak życzy sobie tego Woland. Nawet w tym gronie znajduje kobietę, dzieciobójczynię Friedę, którą obdarza swoim współczuciem i później wyjednuje jej łaskę u Wolanda. Małgorzata do pewnego stopnia była inspirowana postacią ostatniej żony Bułhakowa.

Mistrz – pisarz, historyk, tłumacz; to artysta pochłonięty przez ideę poszukiwania prawdy. Pisze powieść opisującą losy relacji Chrystusa i Piłata, która jest jednocześnie rodzajem dyskursu filozoficznego nad światem i miejscem człowieka. W pracy tej wspiera go ukochana Małgorzata, która dodaje mu sił i motywuje go do dalszej pracy. Mistrz jednak nie wytrzymuje konfrontacji z nieprzychylnymi mu krytykami. Po kolejnych atakach przeżywa załamanie i pali swoje rękopisy. To także moment początku depresji i choroby psychicznej, na którą zapada. Kiedy rozpoznaje ją w sobie, mistrz sam udaje się do szpitala psychiatrycznego i daje się w nim zamknąć, nie żegnając się z Małgorzatą. Jest przekonany, że tak będzie dla niej lepiej. Jego stan jest w dużej mierze sprowokowany przez powszechnie przyjęte przekonanie, że Chrystus nie istniał i brak gotowości społecznej na ponowne otwarcie się na wiarę. Mistrz nie ma jednak w sobie tyle siły, aby walczyć o swoje przekonania. To cichy i spokojny człowiek, pewny jednak swoich racji, pozbawiony natomiast determinacji, która cechuje Małgorzatę. W szpitalu spotyka Iwana Bezdomnego, którego historia potwierdza istnienie szatana. Jednak nawet i ta rozmowa nie popycha go do działania. Staje się on obiektem działań Małgorzaty – to ona i jej wybory sprawiają, że Woland pozwala mistrzowi nie tylko odzyskać dzieło, ale i je dokończyć. Dzięki temu mistrz dostaje także możliwość uwolnienia od cierpień trwających tysiące lat swojego bohatera – Piłata. Tym samym mistrz odzyskuje optymizm, wiarę w siebie i sens własnej pracy.

Iwan Nikołajewicz Ponyrion (Iwan Bezdomny) – poeta, który reprezentuje nową sztukę wyrastającą z połączenia ateizmu i komunizmu; to autor, który pisze na zamówienie kiepskiej jakości poematy negujące obecność Boga. Towarzyszy mu jednak poczucie niespełnienia i brak sensu. Nie zadowala go własna twórczość, ale nie wie on również, jak mógłby się dalej rozwinąć. Śmierć Berlioza i spotkanie z Wolandem wymuszają na nim całkowitą zmianę poglądów. Najpierw przechodzi załamanie nerwowe, a następnie odzyskuje wiarę w Boga i życie pozagrobowe. Przekonania te wzmacnia w nim spotkanie z mistrzem, który traktuje go jako swojego spadkobiercę.

Michał Aleksandrowicz Berlioz – przewodniczący związku literatów w Moskwie, redaktor naczelny miesięcznika literackiego i jedna z najważniejszych postaci świata moskiewskiej sztuki. Wyznaje przekonania ateistyczne. Jest promotorem literatury socrealistycznej. Mimo że nie ma żadnego związku z mistrzem, można domniemywać, że uosabia tych krytyków, którzy zniszczyli twórczość autora powieści o Piłacie. Spotkanie z Wolandem napawa go niepokojem, szczególnie kiedy ten przepowiada mu niezwykłą śmierć. Odcięta głowa Berlioza pojawia się w czasie balu u Wolanda. W ten sposób zmarły już Berlioz może przekonać się, jak bardzo błędne były głoszone przez niego za życia teorie. Ostatecznie Woland, przyjmując założenia wyznawane za życia przez samego Berlioza, skazuje go na wieczny niezbyt.

Nikanor Iwanowicz Bosy – prezes spółdzielni mieszkaniowej, zarządca mieszkań przy ulicy Sadowej; interesowny człowiek, łapówkarz, który przez działania świty Wolanda zostaje aresztowany za posiadanie nielegalnej waluty.

Stiopa Lichodiejew – dyrektor artystyczny teatru „Varietes”, który dzielił z Berliozem mieszkanie; przeniesiony przez Wolanda do Jałty; w wyniku doświadczeń z szatańską świtą odstawił alkohol i został kierownikiem sklepu spożywczego w Rostowie

Rimski – dyrektor finansowy teatru „Varietes”; początkowo nieprzyjmujący do wiadomości niezwykłych wydarzeń dziejących się wokół niego, po spotkaniu z Warionuchą i wiedźmą Hellą, uciekł do Leningradu, z którego powrócił tylko po to, by zrezygnować z pełnionej funkcji i zostać dyrektorem teatru lalek na Zamoskworieczu.

Warionucha – administrator w teatrze „Varietes”; notoryczny kłamca i oszust, który zostaje przez świtę Wolanda zamieniony w wampira nawigatora; nawrócony przez Wolanda, po przebytych doświadczeniach kierował się w życiu już wyłącznie prawdomównością i uprzejmością dla innych.

Andrzej Fokicz – bufetowy w teatrze „Varietes”; zainteresowany wyłącznie własnymi korzyściami; aby więcej zarobić, podawał gościom nieświeże potrawy; Woland przepowiada mu śmierć na raka wątroby.

Natasza – służąca Małgorzaty, która poznała tajemnicę swojej pani, była świadoma jej związku z mistrzem, ale wiedzę tę zostawiła wyłącznie dla siebie; została wiedźmą i towarzyszyła Małgorzacie podczas przygotowań do balu u Wolanda.

Łatuński – krytyk literacki, który był najbardziej zawziętym przeciwnikiem mistrza; w odwecie Małgorzata zdemolowała jego mieszkanie.

Alojzy Mogarycz – krytyk literacki, który udawał przyjaźń z mistrzem, aby potem donieść na niego władzom i przejąć zajmowane przez niego mieszkanie; świta Wolanda wyrzuciła go z mieszkania, a on ostatecznie zajął stanowisko dyrektora finansowego w teatrze „Varietes”, opuszczonym przez Rimskiego.

Arkadiusz Apołłonowicz – podczas seansu czarnej magii zdemaskowany jako niewierny mąż.

Żorż Bengalski – konferansjer w teatrze „Varietes”, któremu kot Behemot podczas pokazu urwał głowę; ostatecznie trafił do kliniki profesora Strawińskiego.

Strawiński – dyrektor kliniki psychiatrycznej, profesor specjalizujący się w „schizofrenii bezobjawowej”, przyjmował pacjentów występujących przeciwko władzom.

Archibald Archibaldowicz – właściciel restauracji w „Domu Gribojedowa”, brał udział w aresztowaniu Iwana, przyjmował Korowiowa i Behemota.

Sasza Riuchin – przyjaciel Bezdomnego, który obserwując szaleństwo Iwana, stracił wiarę w poezję.

Annuszka – „Gangrena”, która  rozlała olej słonecznikowy, wypełniając w ten sposób przepowiednie Wolanda; próbowała przywłaszczyć sobie podkowę, którą Woland podarował Małgorzacie.

Baron Meigel – urzędnik Komisji Widowisk, donosiciel, tajniak współpracujący z władzą; dostał się na bal do Wolanda, gdzie zginął, jego krwią Woland wznosił toast.

Postaci biblijne

Poncjusz Piłat – prokurator Judei, który jako namiestnik cesarza Tyberiusza sprawował władzę w Jerozolimie; osądził Jeszuę Ha-Nocri, bezbronnego filozofia, którego sam uważał za niewinnego, ale uległ naciskom Sanhedrynu; próbuje co prawda odwołać się do Żydów, aby uwolnili Jeszuę, ale ponosi klęskę; ostatecznie umywa ręce od wyroku; po śmierci dwa tysiące lat czeka na możliwość dokończenia rozmowy ze skazanym Jeszuą, uwalnia go mistrz, który uzyskuje taką moc od Wolanda.

Jeszua Ha-Nocri – Jezus Chrystus, który w ten sposób jest określany w Talmudzie; przez Bułhakowa przedstawiony jako wędrowny filozof, który głosi wiarę w jednego Boga i przepowiada nadejście jego królestwa, w którym wszyscy będą równi, a władza nie będzie potrzebna; widzi w ludziach jedynie dobro, nawet swoich oprawców nie uznaje za złych, pada ofiarą spisku Judy; Jeszua potrafi czytać w myślach, ma moc uzdrawiania; boi się śmierci, prosi Piłata o ułaskawienie, jest przedstawiony bardziej jako człowiek niż jak Bóg, przez co wzbudza litość i współczucie.

Świta szatańska

Woland – szatan, przywódca diabelskiej świty, który w Moskwie pojawia się w kostiumie profesora czarnej magii; mimo że ma kontakt z wieloma postaciami, żadna nie potrafi go opisać, Iwan próbuje go nawet bezskutecznie narysować; czyta w ludzkich myślach, zna rządzące każdym namiętności i pragnienia, historię świata, a także przyszłe wydarzenia; przypomina filozofa i mimo swej szatańskiej proweniencji wybranym okazuje miłosierdzie; jest wyrozumiały dla ludzkich słabości, dlatego też ostatecznie mistrzowi i Małgorzacie pozwala mieszkać w spokoju w pierwszym kręgu dantejskim, a więc miejscu przeznaczonym dla filozofów.

Azazello – demon-morderca, który pojawia się w świcie Wolanda jako niski człowiek z bielmem na oku i charakterystycznym kłem.

Behemot – szatański błazen, który pojawia się jako czarny wielki kot lub człowiek przypominający kota; złośliwy i gotowy do różnego rodzaju awantur.

Korowiow, Fagot –  jego pochodzenie jest do końca jasne, choć przypuszczalnie imię Fagot może pochodzić od Fausta Goethego; pojawia się z Wolandem jako tajemniczy konsultant, nosi rozbite binokle, jest skory do żartów i awantur.

Hella – wiedźma towarzysząca Wolandowi, straszy Warionuchę.

Czas i miejsce akcji

Akcja „Mistrza i Małgorzaty” rozgrywa się na kilku planach. Najszerzej opisany to Moskwa lat 20. i 30. XX wieku. Akcja w tym planie toczy się dosłownie kilka dni – od momentu kiedy na Patriarszych Prudach ginie Berlioz, do czasu odejścia z Moskwy świty Wolanda. Bohaterowie przemieszczają się po różnych częściach miasta, część akcji rozgrywa się w szpitalu dla psychicznie chorych, w teatrze, restauracji literatów, a także w mieszkaniu Berlioza na ulicy Sadowej.

Jednocześnie narrator przytacza historię rozgrywającą się w czasie biblijnym. To lata panowania cezara Tyberiusza, jego namiestnika w Judei – Piłata (lata 26-36 n.e.). Tutaj historia również trwa kilka dni: od momentu sądu Jeszui do jego pochowania w zbiorowym grobie na rozkaz Piłata.

Łącząc te dwa plany Bułhakow, starał się uzyskać efekt jednoczesności rozgrywania się wydarzeń w obu planach, podkreślając płynne przejścia, a także dając niektórym postaciom możliwość przemieszczania się między tymi planami (Woland, Mateusz Lewita).

Warto zaznaczyć, że Bułhakow uruchamia jeszcze jeden porządek czasowy – bezczas, w którym wszystko trwa w nieskończoność. Tak dzieje się między innymi podczas balu u szatana, jak również w momencie, gdy Małgorzata i mistrz trafiają do pierwszego kręgu dantejskiego, gdzie mają mieszkać na wieczność.

Geneza utworu i gatunek

Michaił Bułhakow przyznawał, że na powstanie utworu „Mistrz i Małgorzata” duży wpływ miał jego ojciec, który był teologiem. Powieść napisana przez Bułhakowa stanowi wyraźny ślad lektur i namysłu nad nimi. Oprócz oczywistego w tym kontekście Pisma Świętego Bułhakow korzystał także z tekstów takich jak: „Żywot Jezusa” Renana, „Życie Jezusa Chrystusa” Farrara, dzięki którym możliwe było stworzenie przekonującej postaci Jeszui. W „Mistrzu i Małgorzacie” jest mnóstwo odwołań do Biblii: imiona towarzyszy szatana pochodzą z Księgi Kapłańskiej czy Księgi Hioba, przyniesienie głowy Berlioza na tacy to także przedstawienie wprost inspirowane wydarzeniami opisanymi w Biblii.

Postaci szatańskie kreowane były przez Bułhakowa z wykorzystaniem inspiracji płynących z tekstów takich jak: „Faust” Goethego, „Potępienie Fausta” Berlioza, oper „Mefistofeles” Boito czy „Faust” Gounoda. Ślad fascynacji Bułhakowa światem opery znajduje swoje odzwierciedlenie także w nazwiskach bohaterów (nie tylko Strawiński, ale i Berlioz czy Rimski). Imię Wolanda jest zaczerpniętego z utworu Goethego. Z tego tekstu zapożyczony zostaje również motyw zaprzedania duszy diabłu, scena wróżby Wolanda dla Berlioza, a także wiele drobniejszych szczegółów (opis Azazella, elementy kostiumu Wolanda, postać dzieciobójczyni Friedy).

Michaił Bułhakow pracował nad powieścią „Mistrz i Małgorzata” dwanaście lat. W roku 1930 przeżył kryzys twórczy i załamanie nerwowe, co doprowadziło do spalenia przez niego pierwszych piętnastu rozdziałów powieści (stąd też postać mistrza można do pewnego stopnia utożsamiać z autorem). Szczęśliwie po pokonaniu kryzysu Bułhakow wrócił do pracy. Była to jednak bardzo żmudna i wyczerpująca droga. Tekst autor redagował aż osiem razy, ciągle nie będąc zadowolonym z jego efektu. Ostateczny tytuł pojawił się przy szóstej redakcji (wcześniejszy tytuł to „Kopyto inżyniera”). Bułhakow zmarł jednak w 1940 roku. Do wydania powieści za wszelką cenę dążyła jego ostatnia żona Helena, która stanowiła pierwowzór postaci Małgorzaty.

Pierwsze wydanie „Mistrza i Małgorzaty” miało miejsce (już po śmierci Bułhakowa) w latach 1966-1967, kiedy to kolejne rozdziały powieści były publikowane na łamach miesięcznika „Moskwa”. To pierwsze gazetowe wydanie było okrojone. Dopiero właściwe książkowe (1968) przyniosło pełną wersję tekstu.

Powieść „Mistrz i Małgorzata” składa się z trzydziestu dwóch rozdziałów oraz Epilogu. Cztery z nich: „Poncjusz Piłat”, „Kaźń”, „Jak prokurator usiłował ocalić Judę z Kiriatu”, i „Złożenie do grobu” opisują biblijną historię procesu i egzekucji Jeszui Ha-Nocri. Wszystkie pozostałe rozgrywają się w Rosji lat dwudziestych. Główna część akcji toczy się w Moskwie (kilka obrazów dotyczy także Jałty).

„Mistrz i Małgorzata” to jedna z najwybitniejszych powieści I połowy XX wieku. Charakteryzuje ją prezentowanie różnych porządków czasowych, wielu osobnych historii poszczególnych bohaterów jednak precyzyjnie ze sobą połączonych. To powieść panoramiczna, która ukazuje szeroki obraz społeczeństwa rosyjskiego na początku XX wieku, a jednocześnie prowokuje do istotnej dyskusji eschatologicznej, metafizycznej czy religijnej. Powieść napisana jest w narracji trzecioosobowej (auktorialnej), natomiast wykreowany przez Bułhakowa narrator nie jest jednoznaczny:

• bardzo często prezentuje się jako wszechwiedzący, kiedy nie tylko opowiada o wszystkich wydarzeniach i łączy je ze sobą, ale jednocześnie odsłania, że zna myśli i uczucia bohaterów;
• uprzedza fakty, zapowiada je, a także cofa się w daleką przeszłość,
• potrafi przyjmować perspektywę bohatera i patrzeć na świat jego oczami, ukrywając jednocześnie swoją wszechwiedzę,
• ironizuje, pozwala sobie na ostre komentarze, stosuje wyraźne kontrasty,
• sięga po bardzo plastyczny język, szczególnie kiedy opisuje reakcje bohaterów, używa frazeologizmów, kolokwializmów, gier słownych.

Styl powieści „Mistrz i Małgorzata” to połączenie kilku różnych tradycji. Dwie główne to oczywiście powieść realistyczna (szczególnie w częściach opisujących codzienne życie w Moskwie) oraz narracja biblijna (wprowadzona przez postaci Piłata i Jeszui, a także świtę szatańską). Bułhakow korzysta jednak także z:

• modelu powieści awanturniczej (lekki, potoczysty styl, dynamika prezentowanych zdarzeń, przeskoki między komizmem a grozą),
• elementów gawędy (charakterystyczne inwersje czasowe, bardzo duża plastyczność opisów).

Biografia autora

Michaił Bułhakow to jeden z najważniejszych rosyjskich pisarzy przełomu XIX i XX wieku. Pisarz urodził się 3 maja 1891 roku. Jego ojcem był profesor Akademii Duchownej, co wpłynęło na atmosferę kulturalną, w jakiej wychowywał się przyszły autor „Mistrza i Małgorzaty”. Ojciec był nie tylko teologiem, lecz także religioznawcą, a także poliglotą. Michaił wychowywał się więc w domu, w którym bardzo mocno obecna była sztuka. Chodzono wspólnie do teatru, opery, na różnego rodzaju koncerty, w domu także muzykowano. Sytuacja zmieniła się nieco, kiedy w 1906 roku zmarł ojciec Michaiła. Młody Bułhakow trzy lata później zdał maturę i postanowił rozpocząć studia medyczne. W międzyczasie poślubił swoją pierwszą żonę – była to Tatiana Łappa, w której Michaił zakochał się jeszcze w gimnazjum. Ponieważ rodzice pary byli dość mocno skłóceni, związek przez długi czas nie mógł się sformalizować. Pod koniec studiów Michaiła doszło do wybuchu I wojny światowej. Michaił razem z żoną udzielali pomocy rannym, pracując w szpitalach w Kijowie i okolicach. Jeszcze w trakcie trwania wojny Bułhakow ukończył studia medyczne, a następnie oddelegowano go do Nikolskoje, gdzie razem z żoną miał prowadzić szpital. Rok później przeniesiono ich po raz kolejny, tym razem do Wiaźmy. W tym okresie Bułhakow zaczął podejmować pierwsze próby pisarskie, nie przerwał jednak kariery medycznej. Po zakończeniu I wojny światowej powrócił do Kijowa i otworzył tam gabinet lekarski. Specjalizował się w tym czasie w chorobach wenerycznych.

W roku 1919 zaczął pracować nad „Notatkami młodego lekarza”. Ukazywały się one od 1925 do 1927 roku w różnych czasopismach. Jego doświadczenie rewolucji, której był naocznym świadkiem, znalazło swoje odbicie w innym znanym utworze Bułhakowa, czyli „Białej gwardii”. W 1919 roku ponownie jednak opuścił Kijów. Jako członek Białych miał udać się na Kaukaz. Tam najprawdopodobniej wbrew swojej woli został wcielony do armii Denikina. Pracował jednak jako lekarz w szpitalu polowym. Te wszystkie doświadczenia znalazły odbicie w bardzo zdecydowanym artykule Bułhakowa, w którym potępiał on rewolucję. Z Kaukazu przeniesiony został do Władykaukazu, gdzie chorował na tyfus. Kiedy wreszcie wygrał z chorobą, postanowił porzucić zawód lekarza i poświęcić się karierze pisarskiej. W tym czasie kierował sekcją literatury jednego z oddziałów Ludowego Korpusu Oświaty. Rozpoczął pracę nad „Zapiskami na mankietach” – utworem autobiograficznym. Napisał także kilka sztuk teatralnych, które następnie jednak zniszczył, uznając, że żadna z nich nie zasługuje na druk. W 1921 roku przeniósł się z żoną do zniszczonej przez rewolucję Moskwy. Panowały tam trudne warunki, niełatwo było znaleźć pracę, czego doświadczył również sam Bułhakow. Pracował jako redaktor, reporter, był nawet konferansjerem. W kolejnym roku zmarła jego matka, a on sam zaczął publikować swoje pierwsze teksty. Wydał m.in. „Białą Gwardię”, część „Notatek na mankietach”, a także niektóre opowiadania fantastyczne. Od 1923 roku pracował jako redaktor czasopisma „Gudok”. W tym okresie poznał swoją drugą żonę – Lubow Biełozierską. W roku 1924 rozwiódł się z Tatianą. Przez okres trzech lat (1925-1928) Bułhakow koncentruje się na pisaniu sztuk teatralnych, wystawia wiele z nich i spotykają się one z zainteresowaniem publiczności. Jednocześnie twórczość ta jest negowana przez krytyków teatralnych. Kiedy w 1929 roku Stalin osiąga pełnię władzy i rozpoczyna się terror, Bułhakow wraz z grupą literatów zostaje aresztowany i skazany na zsyłkę. Jego twórczość zostaje ocenzurowana, a sztuki zdjęte z afisza. Nie jest w stanie znaleźć pracy, pisze więc list do Stalina. Ten odpowiada, w wyniku czego Bułhakow dostaje pracę jako asystent reżysera w słynnym Moskiewskim Teatrze Artystycznym. Jego związek z Lubow przechodzi kryzys. Para się rozstaje, a Michaił wiąże się z Heleną Szyłowską, z którą do końca tworzy szczęśliwy związek. W obliczu coraz większego terroru pisarz składa wniosek o wyjazd, natomiast nie uzyskuje zgody. Zapada na depresję. W tym czasie pracuje jednocześnie nad swoim opus magnum, czyli „Mistrzem i Małgorzatą”. W 1939 roku zapada na nerczycę, czyli chorobę, która zabiła również jego ojca. Umiera 10 maca 1940 roku.

Znaczenie tytułu

Powieść „Mistrz i Małgorzata” pierwotnie miała nosić tytuł „Kopyto inżyniera”. Zmiana ta jest wyraźnym sygnałem, że kluczowym tematem utworu jest jednak miłość, w imię której bohaterowie wiele są gotowi poświęcić (dotyczy to przede wszystkim Małgorzaty). Za tę miłość i wierność jej ostatecznie również zostają przez Wolanda wynagrodzeni. W świecie, który opisuje Bułhakow, rozwój miłości jest bardzo trudny, bo relacje między ludźmi są wyjątkowo skomplikowane i pełne wzajemnej nieufności. Jednocześnie pisarz zdaje się mówić, że miłość jest jedyną siłą ocalającą. Z „Mistrza i Małgorzaty” wyłania się obraz silnej, bezkompromisowej miłości, która przynosi „okupienie”.