Odyseja - geneza i gatunek utworu
„Odyseja” to utwór bardzo mocno zakorzeniony w starożytnej tradycji ustnej. Przez wieki opowiadacze (aojdowie) przekazywali historie i mity o bohaterach takich jak Odyseusz. Domniema się, że Homer był jednym z takich śpiewaków-opowiadaczy i dokonał on po prostu scalenia różnych opowieści dotyczących tak wojny trojańskiej, jak i samego Odyseusza.
Są także koncepcje, które zakładają, że zarówno „Iliada”, jak i „Odyseja” wcale nie muszą być dziełem jednego opowiadacza, a kompilacją różnych historii, których połączenie nastąpiło w momencie spisania. Wielu uczonych jednak twierdzi, że Homer istniał i to on odpowiada za to scalenie i stworzenie utrwalonej do dzisiaj w kulturze wersji. Warto jednak pamiętać, że „Odyseja” także wywodzi się z pieśni i opowieści recytowanych podczas uczt i świąt.
„Odyseja” jest uznawana za swego rodzaju kontynuację „Iliady”, także przypisywanej Homerowi. Podczas gdy „Iliada: skupia się na jednym epizodzie z wojny trojańskiej, „Odyseja” opowiada o losach jednego z jej bohaterów już po zakończeniu wojny. Odyseusz jest ważną, choć nie kluczową postacią w „Iliadzie”, co sugerować może, że jego historia była częścią szerszego cyklu opowieści o wojnie trojańskiej.
Przyjmuje się, że „Odyseja” powstała nieco później niż „Iliada”, ale także i jej powstanie datuje się mniej więcej na VIII wiek p.n.e., na co wskazywać ma również zakorzenienie tej opowieści (w opisach, opisywanej strukturze społecznej, systemie wartości) w okresie archaicznym w dziejach Grecji.
„Odyseja” to także (podobnie jak „Iliada”) epopeja (epos grecki), która jako gatunek charakteryzuje się:
- wielowątkową i bardzo rozbudowaną fabułą,
- uroczystym stylem i tonem,
- wyrafinowaniem językowym (na który składają się między innymi tzw. porównania homeryckie, stałe epitety przypisane bohaterom),
- formą heksametru (czyli tzw. sześciostopowca),
- postacią głównego bohatera o nadzwyczajnych cechach (nie tylko fizycznej, ale i psychicznych czy moralnych); to często postać legendarna, której działania są ważne dla danej społeczności,
- fabułą często rozgrywającą się w momencie kluczowym dla danej społeczności (w tym przypadku próbie przejęcia tronu Itaki przez zalotników),
- opisami bohaterskich czynów, wielkich wypraw, bitew i przygód,
- obecnością nadnaturalnych sił: bogów, potworów, proroctw wpływających na losy bohaterów,
- rozbudowanymi opisami otoczenia,
- silnym przekazem moralnym, dowartościowaniem honoru, lojalności, odwagi, sprawiedliwości czy poszanowanie bóstw.
Eposy homeryckie stały się kluczowym punktem odniesienia dla kolejnych powstających epopei.
