Sąd Ozyrysa - bohaterowie

Psunabudes – główny bohater utworu, zmarły minister starożytnego Egiptu, którego dusza staje przed sądem Ozyrysa. Za życia był człowiekiem ambitnym, dumnym i próżnym, pozbawionym zarówno mądrości, jak i moralności. W młodości głosił hasła wolności, postępu i reform, lecz szybko się ich wyrzekł, gdy tylko zdobył władzę i wpływy. Jako urzędnik i minister był karierowiczem, który dbał wyłącznie o własny interes. Wprowadzał absurdalne reformy, prześladował cudzoziemców, tworzył przepisy pozbawione sensu, a przy tym żądał łapówek, by „uchylić” własne prawa. Łączył w sobie głupotę i niegodziwość: jego złe czyny wynikały z bezmyślności, a głupota z chciwości i pychy. Symbolizuje urzędnika-hipokrytę, człowieka władzy bez rozumu i moralności, który jest jednocześnie śmieszny i groźny. W finale zostaje skazany na wieczne ministrowanie, co jest ironiczną karą i symbolem błędów powtarzających się w historii. 

Ozyrys – bóg sprawiedliwości i sędzia zmarłych w staroegipskiej mitologii. W utworze Sienkiewicza symbolizuje rozum, bezstronność i porządek moralny. Przewodniczy sądowi nad duszą Psunabudesa, ale nawet on nie potrafi rozstrzygnąć, czy zmarły był bardziej głupi, czy niegodziwy. Uosabia bezradność sprawiedliwości wobec ludzkiej głupoty. Nawet boski rozum nie znajduje tu wyraźnej granicy między złem a głupotą. Jego wyrok (wieczne ministrowanie) ma charakter ironii i przestrogi. Ukazuje, że ludzie często sami skazują się na powtarzanie błędów. 

Głupota – alegoryczna postać, uosobienie bezmyślności, ograniczenia i pozornej wiedzy. Uważa, że ma pełne prawo do duszy Psunabudesa, bo ten kierował się jej zasadami przez całe życie. Mówi z dumą, przekonana o swojej sile i wpływie; nie widzi w sobie nic złego. Symbolizuje niewiedzę połączoną z zarozumiałością, ślepą wiarę w pozory, bezrefleksyjne posłuszeństwo władzy. Jest jedną z dwóch dominujących sił w świecie przedstawionym. Współdziała z Niegodziwością, tworząc parodię ludzkiego społeczeństwa. 

Niegodziwość – uosobienie moralnego zepsucia, chciwości, egoizmu i obłudy. Twierdzi, że Psunabudes należał do niej, ponieważ był świadomie złym człowiekiem; łotrem, który posługiwał się kłamstwem i intrygą. Reprezentuje świadome zło; ludzi, którzy wykorzystują władzę dla własnych korzyści, nie z głupoty, lecz z wyrachowania. W sporze z Głupotą nie zyskuje przewagi, bo w Psunabudesie zło i głupota istnieją w idealnej równowadze. Symbolizuje moralny upadek elit i brak etycznych granic w życiu publicznym. 

Mądrość – alegoryczne uosobienie rozumu, prawdy i sprawiedliwości moralnej. Zostaje wezwana przez Ozyrysa, by pomóc rozstrzygnąć spór. Rozpoznaje w Psunabudesie człowieka, który za życia ją wypędził z Egiptu: to on szerzył ignorancję i zakłamanie. Jej świadectwo jest surowe, lecz pełne ironii. Wskazuje, że człowiek pozbawiony rozumu staje się źródłem zła, nawet jeśli nie jest tego świadomy. Symbolizuje światło prawdy, które istnieje ponad ludzkimi błędami, ale nie ma wpływu na społeczeństwo, dopóki ludzie wolą wierzyć w głupotę i pozory. W zakończeniu śmieje się gorzko, widząc, że ludzie nie wyciągają z historii żadnych wniosków. 

Tłum Egipcjan – pojawia się w zakończeniu opowiadania, gdy Psunabudes zostaje wskrzeszony. Wita go entuzjastycznie, wierząc, że jego powrót przyniesie Egiptowi zbawienie. Symbolizuje naiwny lud, który daje się zwieść pustym słowom i zewnętrznym pozorom. Reprezentuje społeczeństwo bezkrytyczne, łatwowierne, niezdolne do samodzielnego myślenia – tłum, który zawsze wita powrót głupoty i niegodziwości jak wybawienie. 

Wszyscy bohaterowie są uosobieniami ludzkich cech i mechanizmów społecznych. 

Sienkiewicz używa ich w formie alegorii, by pokazać, że: 

• głupota i zło wzajemnie się wspierają, 

• mądrość jest bezsilna, jeśli ludzie jej nie słuchają, 

• społeczeństwo powtarza błędy, czcząc tych, którzy najbardziej je niszczą.