„Pochwała głupoty” (Moriae Encomium), napisana w 1509 roku, to jedno z najbardziej znanych dzieł napisanych przez holenderskiego humanistę Erazma z Rotterdamu. To satyryczny monolog, w którym alegoryczna postać Głupoty wygłasza pochwałę samej siebie, wykazując, że to właśnie ona rządzi światem i jest niezbędna do życia społecznego, politycznego i religijnego.
Dzieło ma formę ironicznej mowy upersonifikowanej Głupoty, która chwali swoją rolę w ludzkim życiu. Wskazuje, że to ona jest źródłem radości, miłości i przyjemności, a bez niej świat byłby ponury i nieznośny.
Głupota ma argumenty, że wszystkie instytucje społeczne są od niej zależne:
- rodzina – miłość i prokreacja są możliwe tylko dzięki pewnej dozie nierozwagi i złudzeń.
- polityka – władcy i urzędnicy rządzą dzięki kłamstwom, pochlebstwom i ignorancji ludu.
- Kościół – duchowni i teologowie często wikłają się w skomplikowane i absurdalne dogmaty, zapominając o prawdziwym przesłaniu Chrystusa.
- uczeni i filozofowie – wielu z nich skupia się na jałowych spekulacjach, nie mając kontaktu z rzeczywistością.
Głupota twierdzi, że to ona daje ludziom szczęście, ponieważ pozwala im żyć w złudzeniach i nie przejmować się trudami egzystencji. Przeciwstawia się mądrości, która prowadzi do melancholii i cierpienia.
W zakończeniu Głupota nieoczekiwanie przywołuje wartości chrześcijańskie, sugerując, że prawdziwa wiara wymaga pewnej naiwności i prostoty serca. Dzieło kończy się ambiwalentnym przesłaniem – czy pochwała Głupoty była rzeczywiście ironią, czy też zawierała w sobie ziarno prawdy?
Erazma z Rotterdamu Pochwała głupoty to nie tylko satyra na ówczesne społeczeństwo, ale także subtelna refleksja nad ludzką naturą. Erazm krytykuje hipokryzję i fałsz, jednocześnie pokazując, że głupota jest nieodłącznym elementem życia. Dzieło miało ogromny wpływ na myśl renesansową i stanowi jedno z najważniejszych osiągnięć humanizmu.
„Pochwała głupoty” Erazma z Rotterdamu to klasyczne dzieło renesansu, satyryczny monolog, w którym alegoryczna postać Głupoty, chwali się swoją rolą w świecie. Twierdzi, że głupota ludzi uszczęśliwia, pozwala im żyć w złudzeniach i rządzi wszystkimi sferami życia – od rodziny, przez politykę, po Kościół i naukę. W ten sposób Erazm z Rotterdamu ujawnia różnorodne niedoskonałości ludzkiej natury i w sposób błyskotliwy krytykuje społeczeństwo. Krytykuje hipokryzję uczonych i duchowieństwa, ukazując, że mądrość często prowadzi do smutku, podczas gdy głupota zapewnia radość i sukces. W zakończeniu pojawia się paradoksalne przesłanie: prawdziwa wiara wymaga pewnej naiwności, co pozostawia otwarte pytanie, czy Głupota rzeczywiście mówi prawdę, czy jedynie ironizuje.
- Głupota przedstawia się jako mówczyni i chwali swoją rolę w świecie.
- Głupota jako źródło radości – bez niej życie byłoby smutne i trudne.
- Głupota w społeczeństwie:
- rodzina i miłość – bez głupoty nie byłoby relacji międzyludzkich.
- polityka – władcy rządzą dzięki pochlebstwom i oszustwom.
- Kościół – duchowni wikłają się w bezsensowne dogmaty.
- uczeni i filozofowie – ich mądrość często jest oderwana od rzeczywistości.
- Głupota a szczęście – ludzie głupi są szczęśliwsi, bo nie przejmują się losem.
- Paradoks wiary – prawdziwa pobożność wymaga prostoty i pewnej „głupoty”.
Głupota, główna bohaterka „Pochwały głupoty”, to alegoryczna postać, która przedstawia się jako dobroczynna siła rządząca światem. Jest pewna siebie, elokwentna i ironiczna – wychwala samą siebie, ukazując jednocześnie absurd i hipokryzję społeczeństwa. Twierdzi, że to ona zapewnia ludziom szczęście, ponieważ pozwala im żyć w złudzeniach, unikać trosk i odnosić sukcesy. Jej przemowa jest pełna paradoksów, a jej postać balansuje między komizmem a ostrą krytyką rzeczywistości. W finale sugeruje, że nawet prawdziwa wiara wymaga pewnej prostoty, co pozostawia czytelnika z refleksją nad granicą między głupotą a mądrością.
Czas akcji nie jest precyzyjnie określony, ale odnosi się do realiów Europy początku XVI wieku, kiedy Erazm z Rotterdamu pisał swoje dzieło (1509 r.). W Pochwale głupoty filozof krytykuje społeczeństwo, politykę i Kościół renesansu, lecz jej przesłanie ma charakter uniwersalny.
Utwór nie posiada konkretnej, realistycznej scenerii. Przemowa Głupoty jest alegorycznym wykładem, który można uznać za dziejący się w wyimaginowanej przestrzeni intelektualnej – mogłaby być wygłoszona na uniwersytecie, w kościele, na dworze królewskim czy w jakiejkolwiek instytucji publicznej.
Erazm z Rotterdamu w swoim dziele zatytułowanym Pochwała Głupoty przeprowadza, poprzez postać głupoty wielowymiarową krytykę otaczającego go świata. Temat dzieła Erazma stanowi:
- Krytyka społeczeństwa – Erazm demaskuje hipokryzję różnych warstw społecznych, pokazując, że ludzie kierują się iluzją i egoizmem zamiast rozumem i moralnością. To satyra na społeczeństwo epoki renesansu.
- Polityka i władza – Erazm z Rotterdamu ukazuje głupotę polityki; wskazuje, że politycy często osiągają sukces nie dzięki mądrości, lecz manipulacji, pochlebstwu i ignorancji społeczeństwa.
- Religia i Kościół – Dzieło wytyka duchowieństwu powierzchowną pobożność i przywiązanie do rytuałów zamiast prawdziwej wiary. Jednocześnie sugeruje, że szczera religijność wymaga prostoty serca, a nie intelektualnych spekulacji.
- Mądrość a szczęście – Erazm stawia przewrotne pytanie: czy mądrość prowadzi do szczęścia, skoro to głupota daje radość i spokój? Wskazuje, że nadmierna refleksja może być źródłem cierpienia.
- Humanizm i edukacja – Autor podważa wartość jałowych dysput uczonych i nawołuje do praktycznej, etycznej mądrości. Promuje ideę wykształcenia opartego na moralności i zdrowym rozsądku. Erazm satyrycznie wyśmiewał głupotę ludzi, którzy nie doceniają edukacji i zdobywania wiedzy.
- Ironia i paradoks – Całe dzieło opiera się na grze z czytelnikiem – Głupota niby mówi prawdę, ale czyni to w ironiczny sposób, zmuszając odbiorcę do samodzielnej interpretacji i refleksji nad granicą między głupotą a mądrością.
Geneza
Do powstania pierwszego wydania Pochwały Głupoty w 1509 roku doszło, kiedy Erazm z Rotterdamu przebywał w Anglii u swojego przyjaciela Tomasza Morusa. Tytuł dzieła jest grą słów – łacińskie Moria nawiązuje do nazwiska Morus, któremu utwór został dedykowany. Erazm napisał je dla rozrywki, ale szybko stało się jednym z jego najważniejszych tekstów, stanowiąc ostrą satyrę na społeczeństwo, politykę i Kościół.
Dzieło powstało w epoce renesansu, w kręgu humanistycznym, i wpisuje się w nurt krytyczny wobec nadużyć instytucji kościelnych oraz mechanizmów władzy. Mimo że autor Pochwały Głupoty sympatyzował z ideami reformy Kościoła, dystansował się od ruchu reformacyjnego Marcina Lutra.
Gatunek literacki
„Pochwała głupoty” to bardzo ważne dzieło renesansu, rozprawa filozoficzna autorstwa Erazma z Rotterdamu. Jest ona mową pochwalną (enkomionem) – gatunkiem retorycznym, w którym autor w sposób ironiczny wychwala negatywną cechę lub postać. Dzieło ma charakter satyryczny, pełne jest ironii, paradoksów (np. głupota ma sens) i hiperboli, co sprawia, że trudno jednoznacznie określić intencję autora. Można je również uznać za esej filozoficzno-moralistyczny, gdyż Erazm wykorzystuje humor, by skłonić czytelnika do refleksji nad ludzką naturą i kondycją społeczną. Po podobne formy chętnie sięgali także innymi filozofowie epoki renesansu. "Pochwała głupoty" jest niewątpliwie najwybitniejszym dziełem Erazma.
Erazm z Rotterdamu (Desiderius Erasmus Roterodamus, 1466/1469–1536) to jeden z najważniejszych twórców epoki renesansu. Jego działalność obejmowała filozofię, teologię, filologię oraz krytykę społeczną. Był gorącym zwolennikiem edukacji, racjonalizmu i reformy Kościoła, choć sam nigdy nie zerwał z katolicyzmem.
Przyszły pedagog epoki renesansu urodził się w Rotterdamie, prawdopodobnie w 1466 lub 1469 roku, jako nieślubne dziecko księdza Rogera Gerarda i jego gospodyni. Po śmierci rodziców trafił do szkoły prowadzonej przez zakon braci wspólnego życia w Deventer, gdzie zetknął się z ideami Devotio Moderna – ruchem promującym pobożność wewnętrzną i studiowanie Pisma Świętego.
W 1492 roku wstąpił do zakonu augustianów w Stein, lecz wkrótce przyjął święcenia kapłańskie i podjął studia na Uniwersytecie Paryskim. Był to ważny okres jego intelektualnego rozwoju – zetknął się z myślą humanistyczną, zwłaszcza z dziełami Cycerona i św. Hieronima.
Erazm podróżował po Europie, studiując i wykładając na różnych uniwersytetach, m.in. w Oksfordzie, Lowanium i Bazylei. Nawiązał kontakty z wieloma wybitnymi myślicielami epoki, w tym z Tomaszem Morusem i Janem Colet. Dzięki protekcji możnych mecenasów, takich jak Henryk VIII czy Karol V, mógł swobodnie prowadzić działalność naukową.
Jego największym osiągnięciem była nowoczesna edycja Nowego Testamentu w języku greckim (1516), której łaciński przekład różnił się od Wulgaty, co przyczyniło się do dalszych reform w biblistyce. Dzieło to stało się inspiracją dla reformacji, choć sam Erazm dystansował się od ruchu Lutra.
Najważniejsze dzieła Erazma z Rotterdamu:
- „Pochwała głupoty” (1509) – klasyczne dzieło, satyryczna krytyka współczesnego społeczeństwa, kleru i uczonych, pełna ironii i aluzji literackich.
- „Adagia” – zbiór antycznych sentencji i przysłów, który stał się ważniejszym utworem Erazma i jednym z najważniejszych dzieł humanizmu.
- „O wychowaniu chrześcijańskiego księcia” (1516) – traktat poświęcony idei dobrego władcy, napisany dla młodego Karola V.
- „Colloquia” (Rozmowy) – seria dialogów, które ukazywały hipokryzję religijną i społeczną jego czasów.
Choć poglądy Erazma kwestionowały zachowania obecne w Kościele katolickim i domagał się on głośno reform moralnych, nie poparł otwarcie reformacji. Był przeciwnikiem dogmatyzmu zarówno katolickiego, jak i protestanckiego. W polemice z Marcinem Lutrem na temat obrony wolności woli (1524) opowiedział się za możliwością ludzkiego wyboru, co odróżniało go od doktryny predestynacji.
W latach 30. XVI wieku Erazm osiadł w Bazylei, gdzie kontynuował działalność pisarską. Zmarł 12 lipca 1536 roku, nie przyjąwszy ostatnich sakramentów, co wywołało spekulacje na temat jego przekonań religijnych.
Jego myśl, choć często niejednoznaczna, miała ogromny wpływ na rozwój humanizmu, edukacji i reformacji. Uznaje się go za jednego z prekursorów nowoczesnej filologii i racjonalnej teologii.
