Marta - geneza i gatunek utworu
Genezy „Marty” Elizy Orzeszkowej należy szukać zarówno w doświadczeniach samej autorki, jak i również w jej emancypacyjnych przekonaniach. Osobiście musiała się mierzyć z opinią własnej matki o tym, że dziewczętom potrzebna jest jedynie edukacja związana z bywaniem w towarzystwie i zasadami etykiety. Z uwagi na pobieżność ówczesnej edukacji kobiet, Orzeszkowa wspominała swoje lata szkolne, jako czas stracony. Doskonale rozumiała konieczność kształcenia dziewcząt i nowe role, jakie zmuszone są przyjmować w świecie, który nie jest dla nich ani trochę sprawiedliwy. Widziała gigantyczną potrzebę równouprawnienia, czemu dawała wyraz nie tylko w literaturze, ale także w swojej działalności publicystycznej.
„Marta” Elizy Orzeszkowej publikowana była początkowo na kartach „Tygodnika Mód i Powieści”, a następnie została wydana w formie książki jeszcze w tym samym roku, czyli w 1873.
Gatunek: powieść tendencyjna — utwór epicki, w którym główny nacisk kładziony jest na przekazanie określonej idei, nauki moralnej lub poglądu społecznego. Fabuła i bohaterowie są podporządkowani tej tendencji, a wydarzenia często konstruowane są w taki sposób, aby uwydatnić przesłanie autora. W „Marcie” Eliza Orzeszkowa porusza sprawę kobiet, które bez dostępu do edukacji nie są w stanie konkurować z mężczyznami na rynku pracy. Mowa tu także o braku dostępu do większości zawodów oraz niesprawiedliwej nierówności względem płacy, która dla kobiet jest dosłownie głodowa.
Z drugiej strony „Martę” Orzeszkowej można określić także mianem powieści realistycznej, która zgodnie z definicją skupia się przede wszystkim na wiernym i szczegółowym odwzorowaniu rzeczywistości społecznej, obyczajowej i psychologicznej. Bohaterowie są ukazani w sposób pełny, ich postawy i decyzje wynikają z rzeczywistych warunków życia, a opisy środowiska i codziennych sytuacji są możliwie naturalne i prawdopodobne. Sytuacja Marty opisana jest z taką właśnie szczegółowością. Co więcej, czytelnik może obserwować wewnętrzną przemianę bohaterki, dzięki czemu możemy mówić tu także o elementach powieści psychologicznej, w której główny nacisk kładziony jest na wewnętrzny świat bohaterów – ich uczucia, myśli, motywacje i konflikty wewnętrzne.
