Dziady cz. IV

Streszczenie szczegółowe

Późnym wieczorem w Dzień Zaduszny Ksiądz razem z Dziećmi skończyli jeść kolację. 

Do domu Księdza wchodzi niespodziewanie tajemnicza postać w przebraniu. Jest to Pustelnik w dziwacznym ubraniu. Dzieci zaniepokojone wyglądem Pustelnika są przerażone i wystraszone. Ksiądz jest wyjątkowo życzliwy dla przybyłego gościa. Ksiądz ofiaruje swoją gościnność i dobre słowo. Tajemniczy wędrowiec – Pustelnik nie jest na początku otwarty, odwołuje się do swojego cierpienia, spowodowanego nieszczęśliwą miłością. Ksiądz mówi, że przygotowuje dla gościa coś do jedzenia. Ksiądz oznajmia dzieciom, aby się nie bały. W międzyczasie Dzieci, które oswoiły się już z Pustelnikiem, zaczynają komentować dziwaczny strój przybysza. Ksiądz prosi dzieci, żeby te natychmiast przestały się śmiać z Pustelnika, gdyż może za to spotkać je nieszczęście i surowa kara Boża.

Ksiądz zaprasza Pustelnika na późną kolację. Kolejno tajemniczy gość zaczyna się interesować książkami stojącymi na szafce. Wraca wspomnieniami do dzieł Goethego. Przeklina książki, które zainspirowały go do potrzeby romantycznej miłości. Książki, które doprowadziły go do ostatecznej zguby, zrobiły z niego nieszczęśliwego, cierpiącego z miłości, samotnego człowieka. Nazywa je książkami zbójeckimi, gdyż pokazały mu romantyczny i nieosiągalny ideał miłości. Miłości, która doprowadza do tragedii, złamania życia. Ksiądz pyta Pustelnika, jak długo cierpi z miłości. Nagle wędrowiec mówi o swoim przyjacielu, który pozostał na zewnątrz. Postanowił wyjść go poszukać.

Dzieci śmieją się z przedziwnego zachowania Pustelnika, uważają go za osobę obłąkaną. Ksiądz karze Dzieciom przestać się śmiać z przybysza.

„Dzieci, będzie ten płakał, Kto się z płaczu śmieje! Nie śmiejcie się! To człowiek bardzo biedny, chory. (...) Zdrów na twarzy, lecz w sercu głębokie ma rany”.  

Ksiądz wzywa dzieci do porządku. Kolejno wchodzi do domu Pustelnik, niesie ze sobą gałąź drzewa, przedstawiając, że to jego przyjaciel. Pustelnik przypomina sobie o swojej ukochanej. Wspomina swoją miłość i ostatnie spotkanie, na którym oznajmił, że musi wyjechać. Piękna dziewczyna pożegnała się z mężczyzną i szybko zniknęła. Ksiądz współczuje Pustelnikowi, rozumie, że rozstanie kochanków jest dla Pustelnika bolesne.

Pustelnik opowiada Księdzu o swojej miłości, wraca do pocałunków z ukochaną, uczuć, jakie mu towarzyszyły, słów, które ze sobą wymienili. W końcu gość atakuje słownie Księdza, że ten nigdy nie doświadczył prawdziwej i romantycznej miłości. Pustelnik zarzuca Księdzu, że nie przeżył prawdziwej miłości, dlatego też nie rozumie uczuć i emocji, które wyraża. Ksiądz przypomina Pustelnikowi, że w przeszłości miał swoją ukochaną żonę, ale niestety małżonka jego zmarła.

Pustelnik natomiast rozróżnia trzy rodzaje śmierci. Dla zrozumienia streszczenia dramatu należy przywołać i wymienić wszystkie rodzaje śmierci. Pierwsza śmierć to śmierć ciała. Druga śmierć to śmierć następująca przy rozdzieleniu dwojga kochanków, która dotyka obojga kochanków. Trzecia śmierć to śmierć wieczna (samobójstwo), potępienie.

Druga śmierć boleśnie doświadczyła Pustelnika. Kolejno zegar wybija godzinę dziesiątą, wymownie gaśnie jedna ze świec stojących na stole. Ksiądz zdziwił się na tajemnicze zgaśnięcie świecy, Pustelnik odpowiada:

„Każdy cud chcesz tłumaczyć... Biegaj do rozumu!...Lecz natura, jak człowiek, ma swe tajemnice, Które nie tylko chowa przed oczyma tłumu. Ale żadnemu księdzu i mędrcom nie wyzna!”.

W tym momencie jest ważna scena, w której Ksiądz rozpoznaje Pustelnika. Okazuje się, że Pustelnik to Gustaw – dawny uczeń Księdza. Duchowny bardzo ucieszył się na widok byłego wychowanka. Ksiądz wypytuje Gustawa, czemu ten się nie odzywał przez długi czas. Pustelnik mówi do Księdza:

„Ty mnie zabiłeś – ty mnie nauczyłeś czytać, W pięknych księgach i pięknym przyrodzeniu czytać! Ty dla mnie ziemię piekłem zrobiłeś... i rajem! A to jest tylko ziemia!”.

Ksiądz nauczył Gustawa w młodości wielu wartościowych rzeczy. Niemniej jednak Pustelnik pyta Księdza i jednocześnie się skarży, po co mu to wszystko było.

Pustelnik-Gustaw wspomina swoje odwiedziny w domu rodzinnym. Pustelnik opowiada, że jego rodzinny dom był pełen miłości i ciepła, radości. Teraz to wyjątkowo smutne, opustoszałe i zapomniane miejsce. Pustelnik opowiada także o swoim dzieciństwie i wczesnej młodości. Wraca do wspomnień związanych ze swoją ukochaną, do czasu, który razem spędzili. Pustelnik – Gustaw wspomina swoją miłość. Niemniej jednak Gustaw, wróciwszy po latach w rodzinne strony, dowiaduje się, że ukochana Gustawa wyszła za mąż za innego, bardzo zamożnego mężczyznę.

Rozstanie kochanków jest dla Pustelnika – Gustawa ogromnym cierpieniem, gdyż wierzył, że jest to idealna miłość. Gustaw zaczął wtedy nienawidzić ukochaną, niemniej jednak wytłumaczył sobie, że nigdy nie dostał żadnej obietnicy od tej dziewczyny. W tym momencie Pustelnik – Gustaw wpada w szał i opętanie.

Była ukochana Gustawa wyjątkowo go zraniła, mężczyzna cierpi z miłości. Gustaw wspomina swoją miłość i jednocześnie bardzo się męczy na samą myśl. Gustaw w końcu wyjmuje sztylet i z ogromną siłą przebija sobie pierś. Jest to wymowna godzina śmierci, samobójczej śmierci.

Zegar wybija godzinę jedenastą, wymownie gaśnie druga świeca. Ksiądz jest zdruzgotany, niemniej jednak Gustaw zarzuca Księdzu - „Zbrodnia taka nie może popełniać się co dzień. Daj pokój próżnej obawie! Stało się – osądzono. – Tylko dla nauki scenę boleści powtórzył zbrodzień”.

Ksiądz słucha Pustelnika. Kolejno Gustaw pyta Księdza, dlaczego ten zaniechał „święta pamiątek” – Dziady. Ksiądz mówi i przypomina Pustelnikowi, że jest to wyłącznie zabobon pochodzący z pradawnych czasów, sięgający czasów pogańskich, który „pospólstwo (...) w grubej utwierdza ciemnocie”.

Ksiądz nauczył Gustawa w młodości wielu cennych rzeczy, niemniej jednak Obrzęd Dziadów ewidentnie podważa. Ksiądz mówi, że Obrzęd Dziadów jest źródłem zabobonów  „o nocnych duchach, upiorach i czarach”. Gustaw oskarża Księdza o brak wiary w losy duszy po śmierci. Pustelnik zarzuca księdzu brak wiary w życie pozagrobowe.

W końcu Ksiądz poznaje, że Pustelnik – Gustaw to Upiór. Widzenie Księdza jest przerażające, rozpoznaje, że dawny uczeń Księdza jest zjawą. Pustelnik pyta Księdza, czy ten wie, że wiele nieszczęśliwych dusz potrzebuje wybawienia. Gustaw pyta Księdza, czy zdaje sobie sprawę, że wśród cierpiących dusz, znajdują się te, których Ksiądz „wyobraźnią pchnął w górne loty”. Następnie Pustelnik opowiada:

„Kto na ziemi rajskie doznawał pieszczoty,

Kto znalazł drugą swojej połowę istoty,

Kto nad świeckiego życia wylatując krańce

Duszą i sercem gubi się w kochance,

Ten i po śmierci również własną bytność traci

I przyczepiony do lubej postaci

Jej tylko staje się cieniem”.

Gustaw dochodzi do wniosku, że wyłącznie po śmierci swojej ukochanej, jego dusza będzie mogła odejść z tego świata. Na sam koniec, Gustaw oskarża cały świat, mówiąc:

„... według bożego rozkazu,

Kto za życia choć raz był w niebie,

Ten po śmierci nie trafi od razu”.

Następnie po wygłoszeniu tych wymownych słów Upiór-Zjawa znika.

Dalsza część dramatu Dziady opowiada dzieje po śmierci Gustawa – Pustelnika, który kolejno stał się Upiorem. Niewątpliwie ta część dotyczy cierpienia Gustawa.

W tej części można dostrzec nawiązanie do historii samego wieszcza narodowego Adama Mickiewicza. Adam Mickiewicz darzył wielkim uczuciem piękną siostrę swojego najwierniejszego przyjaciela – uroczą Marylę Wereszczakównę. Maryla także darzyła uczuciem młodego, przystojnego, dobrze zapowiadającego się pisarza, niemniej jednak ostatecznie wyszła za mąż, za bogatego hrabiego Wawrzyńca Puttkamera. Tym samym Adam Mickiewicz był nieszczęśliwie zakochany. Znajdziemy także nawiązanie do II części Dziadów. Dysputa dotyczy rozważań filozoficzno – moralnych. Pytania dotyczą, jaką człowiek ma odpowiedzialność za grzechy popełnione w trakcie upływu życia.

Streszczenie krótkie

Część IV Dziadów Adama Mickiewicza powstała w 1821 – 1822 roku w Konwie. Jest to wielki monolog nieszczęśliwego i zrozpaczonego po utracie ukochanej Gustawa, wygłaszany w Dzień Zaduszny, w domu greckokatolickiego Księdza, dawnego nauczyciela Gustawa.

Monolog jest podzielony na godziny. Pierwsza godzina to godzina miłości, druga godzina to godzina rozpaczy, trzecia godzina, to godzina przestrogi.

Miłość została ukazana jako uczucie niszczące głównego bohatera IV części Dziadów Adama Mickiewicza. Gustaw jest bohaterem romantycznym, romantycznym indywidualistą i samotnikiem, w dużej mierze jest wyobcowany ze społeczności, w której przyszło mu żyć. (Podobnie jak Werter z Cierpień Młodego Wertera). Jest zbuntowany wobec otaczającej go rzeczywistości.

Gustaw jako romantyk stoi w opozycji do racjonalnego i rozsądnego Księdza. Gustaw otwiera się przed Księdzem, by pokazać, że świat jest zły, niesprawiedliwy, miłość prowadzi wyłącznie do nieszczęścia i cierpienia. Sensu życia nie można zrozumieć za pomocą rozumu. Gustaw jest buntownikiem, pełnym wewnętrznych niepokojów. Przeciwstawia swoje zdanie, racjom Księdza. Jako Pustelnik, romantyczny indywidualista, szaleniec jest wzorem bohatera romantycznego. 

Plan wydarzeń

1. Pojawienie się tajemniczego gościa Pustelnika w mieszkaniu Księdza w wieczór Zaduszek.
2. Wybija pierwsza godzina (dziesiąta) – MIŁOŚCI.
3. Wspomnienie przez Pustelnika książek zbójeckich, które wówczas czytał.
4. Wspomnienie swojej ukochanej, niespełnionej miłości.
5. Przywołanie tematu śmierci. Rozróżnienie różnych rodzajów śmierci.
6. Opowiedzenie historii o skąpym lichwiarzu.
7. Wybija druga godzina – (jedenasta) - ROZPACZY.
8. Rozpoznanie w Pustelniku ucznia Księdza — Gustawa.
9. Wspomnienie Pustelnika-Gustawa o odwiedzinach swojego rodzinnego domu.
10. Wspomnienie rozstania ze swoją miłością życia.
11. Symboliczne i metaforyczne samobójstwo, w którym ostatecznie nie umiera.
12. Widzenie Księdza — rozpoznanie, że Pustelnik-Gustaw to Upiór.
13. Wybija trzecia godzina – (dwunasta) PRZESTROGI.
14. Zagorzała obrona obrzędu Dziadów przez Gustawa-Upiora.
15. Zniknięcie Gustawa-Upiora. 

Bohaterowie utworu

Gustaw/Pustelnik – główny bohater IV części Dziadów, jednego z najbardziej znanych dzieł wieszcza narodowego Adama Mickiewicza. Dramat Dziady został wydany w 1823 roku. Gustaw w IV części Dziadów pojawia się jako Pustelnik – duch, w miejscu zamieszkania unickiego duchownego, po czym wychodzi na jaw, że pod przebraniem Pustelnika, kryje się były wychowanek Księdza – cenionego i szanowanego nauczyciela młodzieży. Gustaw porusza temat swojej śmierci, niemniej jednak ciężko określić, jaki jest stan faktyczny istnienia Gustawa. Główny bohater Dziadów mówiąc o swojej śmierci, ostatecznie nie precyzuje, czy jest to śmierć symboliczno – metaforyczna, czy jest to śmierć rzeczywista, czy w końcu jest to śmierć z miłości.

Czytelnik Dziadów w początkowych słowach dramatu może się wyłącznie domyślać, jaki jest statut głównego bohatera dzieła literackiego Adama Mickiewicza. Czy Gustaw jest „tylko umarły dla świata” – jak mówi, czy też to upiór przysłany z głębi czeluści przez nieszczęśliwe dusze domagające się przywrócenia obrzędu tytułowych Dziadów? Gustaw popełnia samobójstwo, ale koniec końców nie umiera. Dosadną karą za popełniony grzech jest ponowna egzystencja i odczuwanie wszystkich dotkliwych emocji, w tym dokonanie samobójstwa. Jest to tajemnicza osobowość, wręcz magiczna. Pustelnik to człowiek drogi, wędrowiec, który sam do końca nie potrafi zrozumieć, kim jest, skąd pochodzi, jaka jest jego tożsamość i pochodzenie. Przybywa ubrany w bardzo specyficzne ubranie, wręcz jest przebrany. „Z różnych kawałków sukmany… […] na skroniach trawa i liście… […] Wytarte płótno przy pięknej kitajce”. Co zaskakujące ma na sobie wszelakie paciorki, wisiorki, wstążki. Pustelnikowi jest bardzo trudno odnaleźć się w rzeczywistości, to idealista w czasach, w których przyszło mu żyć i jednocześnie mierzyć się z tym życiem. Gustaw ma ogromny żal do tak zwanych „książek zbójeckich”. Przywołane książki zbójeckie oskarża o to, że zabrały mu zdrowy osąd sytuacji i realne podejście do życia. Książki miały wpłynąć na głównego bohatera dramatu Adama Mickiewicza w wyjątkowo destrukcyjny sposób. Gustaw nie potrafi odnaleźć się w życiu realnym, które ewidentnie nie jest fikcją literacką, zaczerpniętą z przywołanych powyżej „książek zbójeckich”. „Kochanek przez sen tylko widzianych mamideł… […] Nie cierpiąc rzeczy nudnego obrotu!”.

Jednym z najważniejszych wątków, tematów, które wybrzmiewają na pierwszym planie, są to niewątpliwie tematy związane z uczuciami miłości. Gustaw opowiada swojemu byłemu nauczycielowi Księdzu oraz dzieciom historię swojej tragicznej i niespełnionej miłości. Ukochana Gustawa odrzuciła jego miłość. Jest to przejmująca historia miłości do pięknej kobiety, która ostatecznie wyszła za mąż i poślubiła zamożnego bogacza, skazując tym samym Gustawa na złamane serce i dotkliwy ból duszy. Rozstanie kochanków było dla Pustelnika największą życiową tragedią. Gustaw wspomina, że była to idealna miłość. Kolejnym istotnym wątkiem, obok wybrzmiałej już nieszczęśliwej i niespełnionej miłości, jest podjęcie filozoficzno – refleksyjnej rozmowy na trzy istotne tematy. W ciągu trzech godzin podejmuje dyskusję na tematy: MIŁOŚCI, ROZPACZY I PRZESTROGI. Rozmowa Gustawa z Księdzem jest ekspresyjna i porusza tematy zaczerpnięte z życia. W sposób, w jaki wypowiada się Pustelnik, jest dość niezrozumiały dla jego odbiorców. Wypowiedzi są wyjątkowo chaotyczne, zdania są wyrwane z kontekstów, często nielogiczne. Powołuje się na różnorodne cytaty, sentencje zaczerpnięte z literatury, jak i życia.

Dziady to fundamentalne dzieło literackie epoki literackiej ROMANTYZMU. Dlatego też Gustaw jest typowym romantycznym kochankiem. Gustaw jest wrażliwy, sentymentalny i wyjątkowo uczuciowy. Jest to romantyczny indywidualista, oderwany i miejscami oceniany jaki obłąkany. Miłość dla Gustawa to coś więcej niż dwie osoby, to połączenie dusz, komunia dusz. Uczucie miłości, której doświadczył Gustawa, sprawiły, że „za życia był w niebie”.

Bohater Adama Mickiewicza oskarża swoją ukochaną, że przeciwstawiła się wielkiej sile miłości, jaka ich łączyła. W końcu przeciwstawił się samemu Bogu i jego najwyższych wyroków, wołając, jedne z FUNDAMENTALNYCH I ZNAMIENNYCH ZDAŃ W LITERATURZE POLSKIEJ, charakterystycznych dla wszystkich części Dziadów Adama Mickiewicza, mianowicie:  „KOBIETO! PUCHU MARNY! TY WIETRZNA ISTOTO”. Miłość przesłania Gustawowi całe życie, staje się niezdolny do normalnego funkcjonowania. Tragizm głównego bohatera IV części Dziadów polega na tym, że miłość go na tyle zawiodła, że stracił jakikolwiek sens dalszej egzystencji. Gustaw bardzo cierpi, jest wręcz oswojony z bólem, niestety jest to tak silny i dotkliwy ból, że postanawia odebrać sobie życie. Nieszczęśliwa miłość ostatecznie doprowadza do samobójstwa. Śmierci fizycznej, ale także duchowej. Podczas uroczystości Dziadów, Gustaw jest marzycielem, poetą, samotnikiem, romantycznym indywidualistą, wyróżniającym się na tle innych. Gustaw to w dziejach literatury polskiej: WZOROWY MODEL ROMANTYCZNEGO KOCHANKA.

Wielu badaczy literatury łączy historię nieszczęśliwej miłości Gustawa z biografią samego autora Dziadów – Adamem Mickiewiczem. Mówi się, że Mickiewicz darzył wielkim uczuciem siostrę swojego najlepszego przyjaciela – piękną Marylę Wereszczakównę. Urocza Maryla także darzyła młodego, dobrze zapowiadającego się pisarza, niemniej jednak ostatecznie wyszła za mąż, za bogatego hrabiego Wawrzyńca Puttkamera. (W IV części Dziadów pojawia się dwukrotnie jej imię). Warto wspomnieć, że Gustaw w III części Dziadów zamienia się w Konrada. Zapisuje na ścianie datę swojej śmierci, by już nigdy nie powrócić do świata żywych.

Ksiądz – jest to bohater IV części Dziadów, wybitnego dramatu Adama Mickiewicza. Dziady powstały w 1823 roku. Ksiądz to unicki kapłan, duchowny. Starzec, który był dawniej nauczycielem Gustawa. Opiekował się dziećmi i je wychowywał. Główny bohater Gustaw odwiedza Księdza po latach, w przebraniu Pustelnika. Niemniej jednak Ksiądz rozpoznaje Gustawa. Jest to dobroduszny szlachetny i miły człowiek. Los go wyjątkowo doświadczył, w młodości stracił swoją ukochaną żonę i dzieci, które zmarły. Ksiądz darzył miłością także swoich wychowanków. Gustaw swoje wypowiedzi w większości kieruje do Księdza. Duchowny współczuje nieszczęśliwie zakochanemu byłemu uczniowi. Wspiera go, proponując mu gościnę i dobre słowo.

Ksiądz jest przedstawicielem racjonalizmu, to filozof – racjonalista. Jego postawa wobec życia stoi w opozycji do Gustawa, który jest romantycznym indywidualistą, wreszcie wzorcem bohatera romantycznego. Ksiądz jest partnerem w filozoficznej dyskusji z Gustawem, na temat sensu życia, miłości, śmierci, natury ludzkiej osobowości, jak i natury świata. Kiedy Ksiądz poznaje historię Gustawa, nie ocenia, stara się zrozumieć cierpienie swojego byłego wychowanka. Jest empatyczny, cechuje go wyrozumiałość i chęć pomocy. Niemniej jednak Ksiądz racjonalnie podchodzi do życia, w końcu można powiedzieć, że twardo stąpa po ziemi. Świat jego zdaniem jest prosty, uporządkowany logiczny. Kapłan sądzi, że należy brać życie takim, jakim jest, godzić się z wyrokami najwyższego i wszechogarniającego Boga. W  końcu wyroki boskie pochodzą od najwyższego Stwórcy. Doświadczenia życiowe należy przyjmować z pokorą, w końcu należy się godzić na to, co przynosi los, który bywa bardzo różny. Cierpieniu Gustawa tłumaczy z perspektywy religii i wiary w Boga.

W zgodzie z fundamentalnymi zasadami katolicyzmu, Ksiądz, jako stereotypowy duchowny, uważa, że cierpienie Gustawa, zaprowadzi go do odkupienia wszelkich win i grzechów. Wierzy jednak w słowa nieszczęśliwie zakochanego mężczyzny, że dusze są sobie przeznaczone i spotkają się ze sobą, również po śmierci. Kapłan zdroworozsądkowo ocenia, jakie doświadczenia w życiu Gustawa miały na niego pozytywny wpływ i były uskrzydlające, jakie zaś negatywny, destrukcyjny, złe. Cechuje go postawa wysoce wspierająca swojego ówczesnego podopiecznego. Tłumaczy także, że najlepszą postawą jest otwartość na innych. „Człowiek nie jest stworzony na łzy i uśmiech… […] Ale dla dobra bliźnich swoich ludzi…”. Odwołuje się także do wartości ponadczasowych, metafizycznych. „Prócz duszy i Boga… […] Wszystko minie na ziemi: szczęście i niedole”. Wiedza i podejście do życia Księdza jest podyktowane wiarą katolicką.

Niemniej jednak, racjonale i rozumowe argumenty nie trafiają do nieszczęśliwie zakochanego Gustawa.  Mężczyzna jako romantyczny indywidualista odrzuca racjonale podejście do życia swojego dawnego nauczyciela. Pozostaje wręcz zaślepiony wobec „prawd żywych”. Dla Księdza szaleńcza miłość Gustawa jest chorobą, szaleństwem wręcz obłąkaniem. Faktem potwierdzającym, że Ksiądz odrzuca to, co metafizyczne, nadprzyrodzone jest to, że odrzuca obrzęd Dziadów i wszystkich, którzy w nim uczestniczą. „Dziady… […] pełen guślarstwa obrzęd świętokradzki!” Gustaw totalnie nie zgadza się z Księdzem. Ostatecznie Ksiądz uważa Gustawa za szaleńca, obrzęd Dziadów uważa za zabobon, nie rozumie także samobójstwa wychowanka.

Pod koniec utworu, Gustawowi udaje się w jakimś stopniu zburzyć racjonalne podejście duchownego do świata. Ksiądz wypowiada się słowami: „Przeciwko światu i przeciwko sobie, Cięższe Twoje, aniżeli przeciw Bogu, grzechy. […] Jakkolwiek w twardej Bóg doświadcza próbie, […] zważ na ogrom świata”. Księdza w IV części Dziadów, dramatu Mickiewicza należy porównać do Starca z ballady Romantyczność, również Adama Mickiewicza. Jest partnerem w dyskusji, którą w ostatecznym rozrachunku przegrywa, przechodząc w jakimś stopniu na stronę Gustawa.

Dzieci – pojawiają się na plebanii, podczas przybycia Pustelnika.

Charakterystyka głównego bohatera

Głównym bohaterem IV części Dziadów jest GUSTAW, zwany także PUSTELNIKIEM.

Gustaw w IV części Dziadów pojawia się jako Pustelnik. Ukazuje się Księdzu w jego domu w przebraniu Pustelnika. Pod strojem kryje się były wychowanek Księdza. Ksiądz był cenionym i szanowanym nauczycielem młodzieży.

Gustaw porusza temat swojej śmierci i rodzai śmierci. Główny bohater Dziadów mówiąc o swojej śmierci, ostatecznie nie precyzuje, czy jest to śmierć symboliczno – metaforyczna, czy jest to śmierć rzeczywista, czy w końcu jest to śmierć z powodu odrzuconej miłości. Odbiorca Dziadów w początkowych słowach dramatu może się wyłącznie domyślać, jaka jest pozycja głównego bohatera. Gustaw jest „tylko umarły dla świata” –  czy też to upiór przysłany z głębi czeluści przez nieszczęśliwe dusze domagające się przywrócenia obrzędu tytułowych Dziadów. Gustaw popełnia samobójstwo, ale koniec końców nie umiera. Dosadną karą za popełniony grzech jest ponowna egzystencja i odczuwanie wszystkich dotkliwych emocji, w tym dokonanie zabójstwa.

Bohater to wyjątkowo tajemnicza osobowość. Pustelnik to człowiek drogi, wędrowiec, który sam do końca nie potrafi zrozumieć, kim jest, skąd pochodzi, jaka jest jego tożsamość i pochodzenie. Przybywa ubrany w dziwne szaty, wręcz jest przebrany. „Z różnych kawałków sukmany… […] na skroniach trawa i liście… […] Wytarte płótno przy pięknej kitajce”. Co zaskakujące ma na sobie wszelakie paciorki, wisiorki, wstążki. Gustawowi jest bardzo trudno odnaleźć się w rzeczywistości, to idealista w czasach, w których przyszło mu żyć i jednocześnie mierzyć się z tym życiem. W dzieciństwie i wczesnej młodości otoczony miłością chłopak, oddawał się licznym lekturom, które nazywał pięknymi księgami. Czytał między innymi: eposy Homera, poemat T. Tasso Jerozolima wyzwolona, ale co najbardziej ukształtowało młodego wówczas Gustawa to niewątpliwe powieść epistolarna Cierpienia Młodego Wertera Johanna Wolfganga von Goethe oraz listy dwojga kochanków Nową Heloizę – Jeana Jacques Rousseau. Główny bohater Adama Mickiewicza swój wzorzec idealnej, romantycznej miłości odnalazł w niniejszych dziełach literackich.

Jako dorosły już mężczyzna, Gustaw ma żal do ksiąg, które tak lubił w czasach wczesnej młodości. Nazywa je książkami zbójeckimi, przeklętymi. Wreszcie książki oskarża o to, że zabrały mu realne i zdrowe  podejście do życia. Książki miały wpłynąć na Gustawa w wyjątkowo destrukcyjny sposób. Gustaw nie potrafi odnaleźć się w życiu realnym, które ewidentnie nie jest fikcją literacką zaczerpniętą z sentymentalnych powieści. „Kochanek przez sen tylko widzianych mamideł… […] Nie cierpiąc rzeczy nudnego obrotu!”.

Należy wspomnieć o podjęciu przez Gustawa filozoficzno – refleksyjnej rozmowy na trzy istotne tematy dramatu Dziady. W ciągu trzech godzin podejmuje dyskusję na tematy: MIŁOŚCI, ROZPACZY I PRZESTROGI. Pierwsza to HISTORIA LOSÓW ROMANTYCZNEJ HISTORII GUSTAWA. „GODZINA MIŁOŚCI”

Gustaw opowiada swojemu byłemu nauczycielowi Księdzu oraz dzieciom historię swojej tragicznej i niespełnionej miłości. Wspomina, że długo poszukiwał swojej wymarzonej ukochanej wybranki serca. Niemniej, znalazł swoją miłość w pobliżu, kobieta mieszkała w dworku. Młodzi, zauroczeni spędzali ze sobą swój wolny czas. „Każde wzruszenie moje natychmiast ją wzruszy, Tak znaliśmy nawzajem czucia wspólnej duszy”. Dzieje kochanków to przejmująca historia miłości do pięknej kobiety, która ostatecznie wyszła za mąż i poślubiła zamożnego bogacza, skazując tym samym Gustawa na złamane serce. Ostatecznie wielka romantyczna miłość przynosi bohaterowi śmierć.

MOTYW ROZSTANIA  jest charakterystyczny dla ROMANTYCZNEJ MIŁOŚCI. Bohaterowie wyjątkowo przeżywają stratę ukochanej osoby. (Odwołując się do przykładów BOHATERÓW ROMANTYCZNYCH, cierpiących z powodu rozstania, można powołać się na wspomnianego już Wertera,  jest to bohater pochodzący z Cierpień Młodego Wertera, Giaur czy też Konrad Wallenrod). W tym miejscu należy przywołać pojęcie MIŁOŚCI ROMANTYCZNEJ. Bohaterowie romantyczni, romantycy sądzili, iż istnieją na świecie dwie dusze spośród miliardów istnień, które są sobie przeznaczone. W duchu miłości romantycznej dwie idealne dusze, które miały szczęście się spotkać, są dla siebie jak bliźniacy, są wręcz duszami pokrewnymi. Spotkanie przeznaczonych sobie dusz na ziemi to komunia dusz, MIŁOŚĆ IDEALNA. Spotkanie bratniej duszy daje poczucie raju na ziemi. Tym samym romantycy uważali, że miłość ma niewątpliwie boskie pochodzenie. Wreszcie jednym z istotnych filarów miłości romantycznej jest to, że jest to ostatecznie MIŁOŚĆ NIESPEŁNIONA, MIŁOŚĆ NIESZCZĘŚLIWA, a na drodze zakochanych stoją jakieś „przeszkody”, których para nie może pokonać. Między innymi, może to być ustrój społeczny, stosunki rodzinne, społeczne, pochodzenie, pieniądze i tym podobne. Ostatecznie w większości przypadków prowadzi do śmierci, któregoś z kochanków.

Na drodze kochanków w przypadku Gustawa i jego ukochanej stoją także przeszkody, a miłość nie jest tak silna ze strony kobiety, skoro postanawia wyjść za mąż za bogatego magnata. Gustaw po powrocie do domu, w pośpiechu udaje się do swojej wybranki. Niemniej jednak dowiaduje się o tym, iż jego wybranka serca wyjdzie za innego. Główny Bohater doznaje ogromnego szoku, wstrząsu. Miłość jego życia okazuje się wyłącznie „puchem marnym”. Od tej pory rozpoczyna się dla Gustawa druga godzina „GODZINA ROZPACZY”, w której rozpoznany już przez Księdza – Gustaw opowiada o swoim zmarnowanym życiu, braku i utracie miłości oraz śmierci swojej ukochanej matki.

Wraca myślami do pięknego dzieciństwa, lat młodości, poznanie ukochanej, pierwsze wyczekane spotkania, a także rozstanie oraz przenikliwą samotność. Gustaw to BUNTOWNIK buntuje się wobec wszystkiego i wszystkim. Ostatecznie próbuje popełnić samobójstwo, przebija się sztyletem. Pomimo śmiertelnego ciosu, nic mu się nie dzieje i dalej żyje. Jest to śmierć SYMBOLICZNA, METAFORYCZNA. Charakterystyczny zegar wybija godzinę jedenastą, GODZINĘ ŚMIERCI MIŁOŚCI Gustawa, wymownie gaśnie druga świeca.

Kolejno trzecia godzina dla Gustawa to „GODZINA PRZESTROGI”. Ksiądz dostrzega w Gustawie, że jest Upiorem. Gustaw prosi Księdza o przywołanie obrzędu Dziadów. Podczas obrzędu zaprasza się umarłe dusze na ziemie, by mogły się wyzwolić i doznać ukojenia.

Tragizm głównego bohatera IV części Dziadów polega na tym, że miłość go na tyle zawiodła, że stracił sens życia. Gustaw cierpi, niestety jest to silny i dotkliwy ból. Śmierci fizycznej, ale także duchowej. Podczas uroczystości Dziadów, Gustaw jest marzycielem, poetą, samotnikiem, romantycznym indywidualistą, wyróżniającym się na tle innych. Gustaw to w dziejach literatury polskiej: WZOROWY MODEL ROMANTYCZNEGO KOCHANKA. Wielu badaczy literatury łączy historię nieszczęśliwej miłości Gustawa z biografią samego autora Dziadów – Adamem Mickiewiczem. Mówi się, że Mickiewicz darzył wielkim uczuciem siostrę swojego najlepszego przyjaciela – piękną Marylę Wereszczakównę. Urocza Maryla także darzyła młodego, dobrze zapowiadającego się pisarza, niemniej jednak ostatecznie wyszła za mąż, za bogatego hrabiego Wawrzyńca Puttkamera.

Rozmowa Gustawa z Księdzem jest ekspresyjna i porusza tematy zaczerpnięte z życia. Sposób, w jaki wypowiada się Pustelnik, jest dość niezrozumiały dla jego odbiorców. Wypowiedzi są wyjątkowo chaotyczne, zdania są wyrwane z kontekstów, często nielogiczne. Powołuje się na różnorodne cytaty, sentencje zaczerpnięte z literatury, jak i życia. Dziady to fundamentalne dzieło literackie epoki ROMANTYZMU.

Czas i miejsce akcji

Akcja IV części Dziadów Adama Mickiewicza rozgrywa się w ciągu trzech godzin. Akcja toczy się późnym wieczorem, tuż po kolacji: dopiero co po wieczerzy w Zaduszki w domu greckokatolickiego duchownego. Ksiądz to starszy człowiek, wdowiec, były nauczyciel Gustawa. Mieszka z dziećmi. Czas akcji nie jest dokładnie i konkretnie określony, nie ma podanej dokładnej daty czy roku.

Podsumowując, najważniejsze informacje:

- czas i miejsce akcji: czas akcji jest bliżej nieokreślany, wiemy wyłącznie, że jest to późny wieczór w Dzień Zaduszny,

- miejsce akcji to dom Księdza.

Geneza utworu

IV część Dziadów wybitnego wieszcza narodowego Adama Mickiewicza powstała na początku lat dwudziestych dziewiętnastego wieku. Dokładnie dramat powstał w 1821 – 1822 rok w Konwie.

Po raz pierwszy opublikowany w drugim tomie Poezji Adama Mickiewicza w 1823 roku. Tytuł Dziady pochodzi od nazwy obrzędu zwanych również Dziadami, obchodzonych w Dzień Zaduszny przez wyznawców tej tradycji. Celem i fundamentem tego obrzędu było niewątpliwie udzielenie pomocy zmarłym duszom przodków, czyli „Dziadów”. Zmarłe dusze miały się męczyć i pokutować w czyśćcu.

Dla zrozumienia genezy IV części Dziadów wybitnego wieszcza narodowego tworzącego w epoce literackiej — romantyzm, należy odwołać się także do historii miłości samego pisarza. Przypisuje się Mickiewiczowi miłość do pięknej siostry swojego najlepszego przyjaciela – Maryli Wereszczakównej. Młoda i urocza Maryla także darzyła młodego, dobrze zapowiadającego się pisarza. Ostatecznie wyszła za mąż, za bogatego hrabiego Wawrzyńca Puttkamera. (W IV części Dziadów pojawia się jej imię).

Maryla Wereszczakówna jest więc uosobieniem w utworach Mickiewicza romantycznego ideału miłości. Należy odnieść się także do kontaktu pisarza z folklorem. Wieszcz narodowy doskonale znał ludowe pieśni, baśni, obrzędy. W ludowej kulturze, przekazywanej z pokolenia na pokolenie, dostrzegał narodową tradycję oraz źródło wszelkiej inspiracji do tworzenia kolejnych dzieł literackich. Doskonałym owocem tej inspiracji stały się Dziady Adama Mickiewicza, zarówno II, jak i IV część.

Problematyka utworu

IV część Dziadów wieszcza narodowego Adama Mickiewicza powstała na początku lat dwudziestych dziewiętnastego wieku. Dokładnie dramat powstał w 1821 – 1822 roku w Konwie. Po raz pierwszy opublikowana w drugim tomie Poezji Adama Mickiewicza w 1823 roku. W skład niniejszego tomu weszła także II część Dziadów oraz poemat Powieść litewska, ballada Upiór. Akcja rozgrywa się w trzech godzinach: Miłości, Rozpaczy i Przestrogi.

Z całą pewnością zostaje zachowana klasyczna zasada trzech jedności. Akcja rozgrywa się tuż po kolacji w Zaduszki, w domu Księdza greckokatolickiego. Ksiądz to samotny, starszy już człowiek mieszkający wyłącznie z dziećmi. W Dzień Zaduszny do mieszkania Księdza przybywa Pustelnik, jest to Gustaw w tajemniczym przebraniu.

Pustelnik opowiada Księdzu dzieje swojej nieszczęśliwej miłości. Istotne momenty tej historii odmierzone są wymownym biciem zegara, jest to pogranicze godzin. Kolejno pierwsza godzina, to godzina miłości, która jest fundamentalnym tematem opowiadań zranionego i cierpiącego Gustawa. Gustaw wspomina o książkach, które zainspirowały go do romantycznej miłości, między innymi Cierpienia Młodego Wertera – J.W. Goethego. Pustelnik rozprawia się na temat różnych rodzajów śmierci, w tym na temat śmierci ze starości, z miłości i samobójczej śmierci.

Po pierwszej godzinie Ksiądz poznaje w Pustelniku swojego byłego wychowanka Gustawa. Druga godzina to godzina rozpaczy, w której już znajomy Księdza – Gustaw wraca do wspomnień swojej utraconej miłości, zrujnowanego domu, matki, która zmarła, w końcu lat, których już nie można odzyskać. Wraca do lat swojej młodości, romantycznych spotkań z ukochaną i bolesnego rozstania. Jest to buntownik i romantyczny indywidualista. Trzecia godzina to godzina przestrogi. Ksiądz dostrzega w Gustawie, że jest upiorem. Gustaw prosi Księdza o przywołanie obrzędu Dziadów. Podczas obrzędu zaprasza się umarłe dusze na ziemie, by mogły się wyzwolić i doznać ukojenia. Warto wspomnieć słowa Gustawa:

„Bo słuchajcie i zważcie u siebie,

Że według Bożego rozkazu:

Kto za życia choć raz był w niebie

Ten po śmierci nie trafi od razu”.

Podsumowując, IV część Dziadów to wyraz romantycznego światopoglądu samego Adama Mickiewicza. Poeta daje upust swoim odczuciom i emocjom w całym dramacie Dziady. Najważniejsze punkty problemowe, o których warto wspomnieć to niewątpliwie miłość romantyczna i bohater romantyczny. W epoce romantyzmu – romantycy uważali, że istnieją dusze, które są sobie przeznaczone, bliźniacze. Romantycy uważali, że dusze zakochanej w sobie, pary, spotykają się także po śmierci. Miłość w ich przekonaniu miała mieć boskie pochodzenie. Miłość romantyczna to w końcu miłość nieszczęśliwa, na drodze zakochanych w sobie kochanków stoją przeciwności, które nie są do pokonania. Ostatecznie miłość romantyczna prowadzi do śmierci. W końcu miłość romantyczna jest niespełniona i wyjątkowo nieszczęśliwa. Kolejnym hasłem, istotnym dla problematyki IV części Dziadów Adama Mickiewicza jest bohater romantyczny. Jest to bohater indywidualista, jednostka wysoce autonomiczna, często wychodzi z grupy, by funkcjonować samotnie. Dlatego też w epoce romantyzmu propagowano kult indywidualizmu. Bohater romantyczny to nietuzinkowa osobowość, jednocześnie samotnik, który jest skazany na ostateczną klęskę. Często doświadcza wspomnianej romantycznej miłości, która jest nieszczęśliwa i prowadzi do śmierci. Gustaw z IV części Dziadów Adama Mickiewicza jest wzorem romantycznego kochanka. Gustawa cechuje przesadna emocjonalność, uczuciowość. Uczucie i miłość dominują nad rozumem i racjonalnym myśleniem. Bohater romantyczny nie ma oporów, aby wystąpić przeciwko Bogu.

Wyjaśnienie tytułu i tematu

Znaczenie tytułu dramatu Dziady możemy odnaleźć już w przedmowie do II części Dziadów. Podstawowe objaśnienie do cyklu utworów dramatycznych Dziady w pierwotnej wersji przedmowy, brzmią następująco: „Dziady – tak nazywa się uroczysty obrzęd na pamiątkę zmarłych, obchodzony pospolicie w wigilię Wszystkich Świętych w cerkwi na cmentarzu. Całe wymyślenie wzięte jest ze śpiewów wiejskich, a nawet formuły zaklinania…„ Adama Mickiewicz w przywołanej przedmowie do utworu, tłumaczy genezę nadania tego tytułu. Tytuł Dziady pochodzi od nazwy obrzędu zwanych również Dziadami, obchodzonych w Dzień Zaduszny przez wyznawców tej tradycji. W większości byli to ludzie biedni i prości zamieszkujący Wielkie Księstwo Litewskie.

W pierwszej połowie dziewiętnastego wieku więc w czasach współczesnych Adamowi Mickiewiczowi. Obrzęd ten był celebrowany także w licznych powiatach Litwy, Prus i Kurlandii. Zazwyczaj był obchodzony w skromnych kaplicach, z dala od nieprzychylnych osób. Święto zmarłych nazywane w języku białoruskim „Dziadami” to wspomnienie zmarłych. Adam Mickiewicz znał związane ze świętem zmarłym obrzędy, tym samym temat ten uczynił podstawą pomysłu cyklu dzieł literackich, które zatytułował Dziady – czyli święto wszystkich zmarłych przodków. Celem i fundamentem tego obrzędu było niewątpliwie udzielenie pomocy zmarłym duszom przodków, czyli „Dziadów”. Zmarłe dusze miały się męczyć i pokutować w czyśćcu. Osoby zebrane podczas uroczystości miały prosić o odpuszczenie grzechów zmarłym duszom i o wieczne zbawienie. W czasie obrzędu Dziady rozkładano na grobach jedzenie. Częstowano się wzajemnie, ale również symbolicznie karmiono pokarmami dusze, które już odeszły. Rozdawano także jałmużnę, tak zwanym dziadom – żebrakom.

Uroczystość sięga już czasów pogańskich, niemniej jednak nazywała się trochę inaczej, a mianowicie „ucztą kozła”. W takiej uroczystości wówczas dominował tak zwany guślarz, koźlarz czy huslar, który był kimś w rodzaju duchownego, medium, kapłana i poety jednocześnie. Podczas tak zwanej „uczty kozła” przywoływano duszę zmarłych, dawano im jedzenie i picie. Co w ostatecznym rozrachunku miało przynieść duszom ulgę, wybawienie i wyzwolenie. Podczas wykładu w College de France z 4 kwietnia 1843 roku zostały wygłoszone niniejsze słowa: Z historii i mitologii wiemy, że kult duchów stanowi ważną część religii słowiańskiej: po dziś dzień przywołuje się tam duchy zmarłych, a ze wszystkich świąt słowiańskich największym, najbardziej uroczystym było święto Dziadów. Warto wspomnieć, że Dziady wileńsko – kowieńskie Adama Mickiewicza, czyli II i IV część odegrały fundamentalną rolę w formowaniu się romantyzmu w Polsce. Na podstawie dramatu został nagrany ceniony na świecie film Opowieść o Dziadach Adama Mickiewicza. Lawa (1989), który wyreżyserował wybitny polski filmowiec Tadeusz Konwicki.

Biografia autora

Adam Mickiewicz – polski wieszcz narodowy, urodził się 24 grudnia 1798 roku w Zaosiu koło Nowogródka, zmarł 6 listopada 1855 roku. Był to syn prawnika Mikołaja i Barbary z Majewskich. Po skończeniu szkół dominikańskich w Nowogródku wstąpił w 1815 roku na uniwersytet w Wilnie, gdzie uzyskał wykształcenie w zakresie filologii klasycznej, literatury ojczystej i historii. Od września 1819 roku objął posadę nauczyciela szkoły średniej w Kownie. Należał w owych czasach do Towarzystwa Filomatów i Filaretów. Po wykryciu w 1823 roku organizacji filomackich, Adam Mickiewicz został osadzony w więzieniu (w klasztorze ojców Bazylianów w Wilnie, który został zamieniony na więzienie), gdzie przebywał od 1823 roku do 1824 roku. Po procesie w 1824 roku skazano go na osiedlenie w głębi Rosji. Z Wilna wyjechał do Petersburgu, a następnie do Odessy i Moskwy.

W Rosji poznał wielu wybitnych pisarzy, zetknął się z życiem literackim Rosji oraz działalnością spiskową. Bywał w salonach rosyjskich elit intelektualnych. Doświadczenia okresu rosyjskiego zaowocowało Sonetami (1826), Konradem Wallenrodem (1828), następnie III częścią Dziadów oraz wierszem Do przyjaciół Moskali (1832). W Rzymie dowiedział się o wybuchu powstania listopadowego. W 1839 roku objął w Lozannie katedrę profesora literatury rzymskiej, a w latach 1840-1844 piastował urząd profesora w katedrze literatur słowiańskich, utworzonej w College de France. W 1844 roku za swą antyklerykalną postawę i popularyzację idei Andrzeja Towiańskiego został zawieszony w czynnościach  i odwołany ze stanowiska profesora. W lutym 1848 roku przebywał w Rzymie zorganizował ochotniczy Legion Polski. Było to w czasie Wiosny Ludów (1848), pisarz stworzył własne jednostki wojskowe – Legion Polski, który to miał wziąć udział w europejskich walkach ludów. Adam Mickiewicz pragnął, aby Polska odzyskała niepodległość. Napisał także program działania dla Legionu. Niemniej jednak, Adam Mickiewicz nie uzyskał poparcia papieża ani zamożnej emigracji. Następnie poeta powrócił do Paryża. W celu podjęcia kolejnych akcji politycznych. Został zwolniony ze stanowiska profesora College de France. Miał na utrzymaniu już żonę i dzieci, więc zaczęła dokuczać mu bieda.  Po objęciu władzy przez Napoleona III zaczął pracować jako bibliotekarz w paryskiej Bibliotece Arsenału.

Dalej pragnął odzyskania przez Polskę niepodległości. Zmarł 26 listopada 1855 roku. Śmierć Adama Mickiewicza wywołała ogromną żałobę wśród Polaków oraz narodów słowiańskich, widząc w nim swojego duchowego przywódcę. Po upływie kilku miesięcy przewieziono Mickiewicza do Paryża i pochowano na cmentarzu polskim w Montmorency. W 1890 roku sprowadzono ciało pisarza na Wawel. Wszyscy Polacy znają dzieła Mickiewicza, przełożone są na wszystkie języki świata. Warto wspomnieć, że Dziady wileńsko – kowieńskie Adama Mickiewicza, czyli II i IV część odegrały fundamentalną rolę w formowaniu się romantyzmu w Polsce. Na podstawie dramatu został nagrany ceniony na świecie film Opowieść o Dziadach Adama Mickiewicza. Lawa (1989), który wyreżyserował wybitny filmowiec Tadeusz Konwicki.