Spis treści:

Wprowadzenie i teza

Wprowadzenie: Systemy totalitarne, kojarzone są przede wszystkim z XX wiekiem i do dziś pozostają niezwykle ważnym tematem badań i analiz socjologów oraz historyków. Jak to możliwe, że całe społeczeństwa poddawały się władzy jednej osoby czy grupy? Analizy funkcjonowania reżimów pokazują, że nie jest to wcale tak dziwne, jak nam się wydaje z dzisiejszej perspektywy. Na możliwość rozwoju ustroju autorytarnego albo totalitarnego w państwie ma wpływ kilka kwestii, takich jak: brak tradycji demokratycznych w kraju oraz niski poziom kultury politycznej. Co ciekawe, w „Ucieczce od wolności” Erich Fromm wysnuł teorię, że około 30% każdego społeczeństwa to ludzie z osobowością autorytarną: albo chcą rządzić, albo potrzebują władzy, która będzie zarządzać nimi, gdyż nie odnajdują się w systemie demokratycznym. Władza w reżimie totalitarnym ma również szereg narzędzi, dzięki którym jest w stanie wprowadzić w społeczeństwie ustrój taki, jaki chce. Jednym z nich jest propaganda. To, czym jest i jak jest wykorzystywana, George Orwell doskonale opisał w powieści „Rok 1984”. 

Teza: Propaganda jest jednym z najważniejszych narzędzi władzy w państwie totalitarnym. Dzięki niej rządzący mogą wpływać nie tylko na zachowanie, ale i na myślenie obywateli. 

Rozwinięcie - „Rok 1984” George’a Orwella

Rozwinięcie: Propaganda jest fundamentem funkcjonowania ustroju totalitarnego. W systemach totalitarnych XX wieku stała się niemal arcydziełem pod względem psychologicznego oddziaływania na społeczeństwo. W powieści „Rok 1984” Orwell genialnie pokazał, jak propaganda jest kluczowa  dla poprawnego funkcjonowania państwa totalitarnego.  

Propaganda była w Oceanii potrzebna Partii do utrzymania władzy – dzięki niej łatwo można było manipulować tłumem. Oceania była państwem opartym na kłamstwie – tak zręcznie wpajanym społeczeństwu, że prawie nikt nie potrzebował i nie doszukiwał się prawdy. Główny bohater powieści, Winston Smith pracował w Ministerstwie Prawdy, gdzie „przepisywał” historię w taki sposób, aby była ona zgodna z wizją świata stworzoną przez Partię. Poprawiał artykuły, które nie były zgodne z obecną linią partii.   

Propaganda wspierała także inny, ważny filar ustroju totalitarnego, czyli kreowanie figury wspólnego wroga. U Orwella był to Goldstein – mężczyzna opisywany jako źródło wszelkiego zła. Aby utrwalić w społeczeństwie postawę nienawiści wobec tego człowieka, organizowano codziennie seans „Dwóch Minut Nienawiści”, w czasie którego każdorazowo podkreślano, jakim jest on zagrożeniem.  

W Oceanii pod kontrolą władzy były nawet relacje intymne między ludźmi – ich również propaganda nie oszczędzała. Wszelkie akty seksualne zohydzano, powołano nawet Ligę Antyseksualną. Akty miłosne miały służyć wyłącznie prokreacji, dlatego mówiono o nich jak o czynności koniecznej, ale obrzydliwej. 

Orwell pokazał w swojej powieści, że propaganda (mimo że starannie prowadzona) nie zawsze trzyma się zasad logiki, ale… nikt tego nie zauważa. W „Roku 1984” przykładem były przemówienia władzy, w których wróg stawał się nagle sprzymierzeńcem. Obywatele byli jednak tak sfiksowani na posłuszeństwie wobec Partii, że nie zwracali uwagi na to, że niektóre fakty podawane przez Wielkiego Brata nie mają sensu. Działania propagandowe najlepiej podsumował Joseph Goebbels (będący zresztą Ministrem Propagandy w III Rzeszy), mówiąc, że kłamstwo powtórzone tysiąc razy staje się prawdą.  

Kontekst – „Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego 

Kontekst: Propagandę stosowaną wobec więźniów łagru opisał również Gustaw Herling-Grudziński w powieści „Inny świat”. Techniki propagandowe, takie jak odtwarzanie propagandowych filmów, wieszanie plakatów z komunistycznymi hasłami i wygłaszanie przemówień miało na celu głęboką indoktrynację więźniów. Do tego oczywiście ograniczano im możliwość kontaktu ze światem zewnętrznym. Brak informacji o tym, co dzieje się na świecie, pozwalał władzy kontrolować zamkniętych w łagrze ludzi. Rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji miało na celu przejęcie kontroli nad zachowaniem, ale i myśleniem więźniów. 

Podsumowanie

Podsumowanie:  Można zatem stwierdzić, że system totalitarny mógłby nie istnieć bez propagandy. To ona bowiem pozwala (czy może nakazuje?) społeczeństwu zrozumieć działania władzy. To dzięki propagandzie obywatele mogą zracjonalizować nawet najbardziej nieracjonalne zachowania przywódców. Propaganda to szereg działań, które mają na celu między innymi wyniesienie na piedestał przywódców – to dzięki silnym liderom kraj jest bezpieczny i mocny. Jednym ze sztandarowych dzieł, które należy obejrzeć, aby do końca zrozumieć jak niezwykle dopracowanym narzędziem jest propaganda, jest filmowy dokument Leni Riefenstahl pt. „Triumf woli”. Film ten opowiada o szóstym zjeździe NSDAP w Norymberdze, który miał miejsce w 1934 roku. Hitler, znany ze swego niskiego wzrostu, jest na nim przedstawiony jako wielki, górujący nad wiwatującym tłumem przywódca. Całe nagranie jest tak zmontowane, aby widz miał wrażenie uczestniczenia w czymś wielkim i ważnym, każda jednostka może poczuć, że jej udział wbudowaniu mocarstwa jest kluczowy. A jak wiadomo – sprawiając, że człowiek czuje się ważny i doceniony, można zyskać nad nim ogromną przewagę.

Zobacz pełną listę pytań jawnych na maturę ustną z języka polskiego 2026.