Spis treści:

Wprowadzenie i teza 

Wprowadzenie: Prawa boskie i prawa ludzkie to zagadnienie, które stanowi jeden z kluczowych i najbardziej dramatycznych konfliktów w literaturze, szczególnie wyraziście przedstawionych w tragedii Sofoklesa „Antygona”. Problematyka tego napięcia wynika z fundamentalnej różnicy pomiędzy dwoma typami porządku: boskim – odwiecznym, niezmiennym, uniwersalnym i zakorzenionym w religii oraz tradycji, a ludzkim – świeckim, tymczasowym, podlegającym ciągłym przemianom, wynikającym często z politycznych czy społecznych uwarunkowań. W „Antygonie” konflikt ten realizuje się przede wszystkim w starciu tytułowej bohaterki, reprezentującej prawa boskie i moralne nakazy religijne, z królem Kreonem, który jako przedstawiciel władzy ziemskiej stara się narzucić swoją interpretację sprawiedliwości, podporządkowaną celom politycznym i społecznym. Wyrazistym przykładem tego napięcia jest zakaz pochówku Polinejkesa, który staje się symbolem arbitralności ludzkiej władzy przeciwstawionej ponadczasowym nakazom boskim. 

Teza: Tragedia Sofoklesa wskazuje, że próba ustanowienia praw ludzkich ponad boskimi zawsze prowadzi do moralnego upadku i cierpienia – co stanowi główną tezę wypowiedzi, która zostanie potwierdzona przez analizę dzieła oraz porównanie go z wybranymi kontekstami literackimi. 

Rozwinięcie – „Antygona” Sofoklesa 

Rozwinięcie: Kreon ustanawia zakaz pochówku, ignorując starożytne i sakralne prawa dotyczące obowiązków wobec zmarłych, co Antygona odczytuje jako obrazę dla bogów i moralnego porządku świata. 

W tragedii Sofoklesa „Antygona” tytułowa bohaterka staje się symbolem wierności wyższym wartościom moralnym i religijnym, świadomie podejmując decyzję o złamaniu rozkazu Kreona, by dokonać pochówku swojego brata, Polinejkesa.  

Antygona nie ma wątpliwości, że obowiązek religijny i moralny jest nadrzędny względem przepisów ustanowionych przez człowieka. Jej wybór jest heroiczny – podejmuje ryzyko śmierci, ponieważ uważa, że obowiązek wobec zmarłego brata jest ważniejszy od praw ustanowionych przez ziemską władzę. Antygona uznaje boskie prawa za absolutne, nienaruszalne, wieczne, przekonując, że prawo stanowione przez Kreona jest jedynie chwilowe, kruche, pozbawione prawdziwej legitymizacji moralnej. Antygona zdaje sobie jednak sprawę, że tym samym sprzeciwia się Kreonowi, popadając tym samym w konflikt tragiczny. 

Kreon natomiast reprezentuje porządek oparty na racjonalności i świeckim prawie, stając się uosobieniem władzy absolutnej i bezkompromisowej. Jego postawa opiera się na przeświadczeniu, że porządek społeczny i stabilność państwa zależą od bezwzględnego respektowania prawa ludzkiego, nawet gdy koliduje ono z odwiecznymi prawami religijnymi. Wydając zakaz pochówku Polinejkesa, Kreon manifestuje nadrzędność swojej władzy, co prowadzi jednak do zguby – za swoją pychę, czyli grecką hybris, zostaje surowo ukarany przez bogów. W rezultacie traci rodzinę oraz autorytet władzy, co pokazuje, że ignorowanie praw boskich ostatecznie prowadzi do tragicznych konsekwencji zarówno osobistych, jak i społecznych.  

Antygona nie jest jednak zwyciężczynią tego pojedynku, ponieważ sama wcześniej ginie, po niej śmierć ponosi jej ukochany, syn Kreona Hajmon, a następnie również jego matka – Eurydyka. Tym samym Sofokles pokazuje, że każdy konflikt na linii prawa boskie i świeckie musi skończyć się tragedią.  

Kontekst –  „Lament świętokrzyski” 

Kontekst: Podobny motyw konfliktu między prawem boskim a ludzkim można odnaleźć również w średniowiecznym utworze „Lament świętokrzyski”. W tym tekście Maryja jako Mater Dolorosa opłakuje śmierć Chrystusa, przeżywając dramat jednocześnie na płaszczyźnie czysto ludzkiej – jako matka, która utraciła ukochane dziecko – oraz duchowej, jako służebnica podporządkowana boskim decyzjom. Jej żal i cierpienie są naturalnym, ludzkim odruchem wobec niezasłużonego bólu, jednak Maryja od początku – zgodnie z ideałem średniowiecznej teodycei – zdaje sobie sprawę z tego, że jej osobisty dramat jest wpisany w odgórnie ustalony boski plan zbawienia człowieka. W „Lamencie świętokrzyskim” ukazana zostaje pełna dramatyzmu rozterka: Maryja wyraża bunt wobec niesprawiedliwości cierpienia syna, jednocześnie rozumiejąc, że to cierpienie ma głębszy, sakralny sens, będący elementem boskiego zamysłu. 

Lament Maryi odzwierciedla dramatyczne napięcie między naturalnym ludzkim odruchem buntu wobec niezrozumiałego i niewinnego cierpienia a wewnętrzną koniecznością pokornej akceptacji boskiego porządku, nawet gdy ten wydaje się z ludzkiego punktu widzenia niezrozumiały czy wręcz okrutny. Postawa Maryi, która przechodzi od bólu i żalu do pogodzenia się z nieuchronnością boskiej woli, stanowi wyraz wiary w istnienie wyższych wartości duchowych, nadrzędnych wobec ludzkich emocji czy pragnień.  

Tym samym, podobnie jak w przypadku Antygony, Maryja musi zmierzyć się z faktem, że prawa boskie często wymagają od człowieka poświęcenia własnych uczuć, osobistego szczęścia, a nawet życia bliskich osób. Różnica polega na formie wyrażenia tego konfliktu – Antygona buntuje się czynnie wobec praw stanowionych przez człowieka w imię boskiego porządku, natomiast Maryja w pokorze i smutku akceptuje wyższy porządek boski, mimo bólu, jaki jej to przynosi. 

W obu tekstach niezwykle mocno zaznaczona jest nadrzędność praw boskich, które – mimo że bolesne – ostatecznie ujawniają się jako fundamentalne, decydujące o prawdziwym, głębokim porządku moralnym świata. 

Kontekst – „Nie-boska komedia” Zygmunta Krasińskiego 

Kontekst: W zagadnienie napięcia między prawem boskim a ludzkim mocno wpisuje się również dramat romantyczny Zygmunta Krasińskiego „Nie-boska komedia”. Konflikt przedstawiony przez Krasińskiego dotyczy przede wszystkim sfery wartości – autor ukazuje konsekwencje odrzucenia boskiego porządku świata i oparcia życia społecznego wyłącznie na ludzkich, świeckich ideologiach. W dramacie tym obserwujemy rozpad społeczeństwa, chaos i tragizm, wynikające właśnie z próby ustanowienia ładu bez Boga. 

Wizja rewolucji ukazana w „Nie-boskiej komedii” jest symbolicznym obrazem porządku, w którym ludzie odrzucili wartości transcendentne, boskie, usiłując stworzyć nową rzeczywistość opartą na własnych, ograniczonych prawach i zasadach. Mimo że Pankracy i Leonard chcą świata bez boga, ostatecznie widać, że próbują budować „nową religię”, co pokazuje fałszywość całego tego projektu. Nie bez winy jednak są także szlachcice i arystokraci, przeciwko którym oni występują, ponieważ mimo szumnych haseł także nie prezentują się oni jako prawdziwi obrońcy wiary, a jedynie ci, którzy zainteresowani są własnymi korzyściami i bezpieczeństwem. 

Ostatecznie rewolucja okazuje się projektem destrukcyjnym i skazanym na klęskę, ponieważ ludzka próba zastąpienia prawa boskiego ludzkim prowadzi jedynie do katastrofy moralnej, duchowej i społecznej, co wyraźnie podkreśla ostatnie zdanie wypowiedziane przez umierającego Pankracego: „Galilae vicisti”, czyli „Galilejczyku, zwyciężyłeś” oznaczające uznanie władzy Chrystusa. Słowa te miał wypowiedzieć cesarz rzymski, Julian Apostata w chwili swojej śmierci. Potem wykorzystał je Kraisński, który w ten sposób podkreślił, podobnie jak Sofokles czy autor „Lamentu świętokrzyskiego”, że boski porządek moralny jest nadrzędny i niezbędny do utrzymania harmonii świata. Odrzucenie go i zastąpienie wyłącznie ludzkimi regułami kończy się w wizji Krasińskiego katastrofą. Tym samym „Nie-boska komedia” przestrzega przed zagrożeniami wynikającymi z zanegowania praw boskich na rzecz wyłącznie świeckiego, stworzonego przez człowieka systemu wartości.

Kontekst – „Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego

Kontekst: Do problematyki napięcia między prawem boskim a ludzkim bardzo wyraziście odnosi się także powieść Fiodora Dostojewskiego „Zbrodnia i kara”. Autor pokazuje, jakie mogą być konsekwencje próby odrzucenia odwiecznego, boskiego porządku moralnego na rzecz praw stworzonych przez człowieka – subiektywnych, relatywnych i podatnych na manipulacje. 

Rodion Raskolnikow, główny bohater powieści, decyduje się na złamanie prawa boskiego, czyli moralnego imperatywu „nie zabijaj”, próbując usprawiedliwić swój czyn za pomocą własnej, inspirowanej nietzscheanizmem filozofii – przekonania, że jednostki wyjątkowe mają prawo decydować o życiu innych ludzi. Raskolnikow uważa, że prawo moralne jest jedynie konwencją stworzoną przez ludzi słabych i przeciętnych, i jako jednostka wybitna sam może tworzyć dla siebie normy moralne oraz ustanawiać własne reguły. W efekcie dokonuje morderstwa, łamiąc tym samym prawo boskie. 

Jednak ostatecznie bohater ponosi porażkę – dręczony poczuciem winy, wewnętrznym konfliktem oraz wyrzutami sumienia, przekonuje się, że boskie prawo moralne nie jest jedynie względną konwencją, ale fundamentalną, nieusuwalną zasadą ludzkiego istnienia. Dostojewski pokazuje, że odrzucenie boskich reguł moralnych skutkuje rozkładem osobowości, duchową destrukcją, a nawet chorobą psychiczną. Dopiero przyznanie się do winy, pokorne zaakceptowanie kary oraz powrót do boskiego porządku etycznego przynoszą Raskolnikowowi wewnętrzne oczyszczenie i nadzieję na odkupienie. Prawo boskie ukazane zostaje jako konieczny punkt odniesienia, bez którego człowiek pogrąża się w chaosie moralnym i duchowym. 

Podsumowanie 

Podsumowanie: W przywołanych utworach literackich – „Antygonie” Sofoklesa, „Lamencie świętokrzyskim”, „Nie-boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego oraz „Zbrodni i karze” Fiodora Dostojewskiego – ukazane zostało dramatyczne napięcie między prawem boskim a ludzkim. Wszystkie dzieła wyraźnie podkreślają nadrzędność praw boskich, ukazując, że próba ich negacji bądź odrzucenia prowadzi do tragicznych konsekwencji moralnych, duchowych oraz społecznych. Podobne przesłanie odnaleźć można także w innych ważnych tekstach kultury, np. w Biblii (historia Kaina, który łamiąc boski zakaz, naznacza swoje życie tragicznym piętnem zbrodni) lub w „Dziadach” cz. III Adama Mickiewicza, gdzie pokazuje się, że władza ludzka, odrzucając sprawiedliwość boską, doprowadza do cierpienia i niesprawiedliwości społecznej. Wszystkie te przykłady świadczą o tym, że harmonia świata możliwa jest wyłącznie dzięki respektowaniu odwiecznego, boskiego ładu moralnego. 

Zobacz pełną listę pytań jawnych na maturę ustną z języka polskiego 2026.