Andrzejki i katarzynki - magiczny czas wróżb i zabaw

W większości kultur, wróżby i przesądy pełnią bardzo istotną rolę. Scalają społeczność i wyjaśniają niezrozumiałe zjawiska. Nie inaczej było w kulturze Słowian, w której przewidywanie przyszłości ma bardzo długą tradycję. Dniami, w których młodzi gromadzili się, aby wywróżyć sobie przyszłość, były przede wszystkim katarzynki i andrzejki. Co dziś zostało ze słowiańskich obrzędów?

Spis treści:

Wróżby słowiańskie
Andrzejki i tradycje andrzejkowe
Zwyczaje ludowe z okazji katarzynek

Wróżby słowiańskie

Magiczne przesądy pradawnych Słowian zawsze związane były z przyrodą albo obrzędowością rodzinną, czyli rytuałami przejścia. Aby dobrze zrozumieć, w co i dlaczego wierzyli Słowianie, trzeba pamiętać, że dla nich życie nie było liniowe, ale cykliczne. Ziemia na zimę umierała, a na wiosnę odradzała się. Jeden człowiek odchodził, inny przychodził na świat. Porządek świata wyznaczała natura.

Najważniejsze wróżby dotyczyły urodzaju albo nieurodzaju. Łatwo zrozumieć, dlaczego dla Słowian, utrzymujących się z plonów ziemi, było to tak ważne. Drugim rodzajem wróżb, które traktowano bardzo poważnie, były te związane z zamążpójściem. Jednym z najważniejszych dni w roku była Noc Kupały:

młodzi wyruszali na poszukiwanie kwiatu paproci,
palono ogniska,
niezamężne dziewczęta rzucały na wodę wianki z zapalonymi świecami.

Jeśli wianek wyłowił mężczyzna, oznaczało to rychłe zamążpójście, jeśli zaś ugrzązł w sitowiu – dziewczyna miała zostać starą panną.

Szczególne znaczenie w kalendarzu Słowian miała końcówka listopada. Przygotowywano się wówczas do nadchodzącego Adwentu, świętując katarzynki i andrzejki. Jak pogańskie święta połączono z chrześcijańskim Adwentem? Jedna z teorii mówi o tym, że Kościół – nie mogąc wyplenić obchodzenia pogańskich rytuałów przez społeczeństwo – przypisał je do świętych Kościoła.

Przeczytaj również: QUIZ andrzejkowy. Wosk, jabłko i spodnie pod poduszką

Andrzejki i tradycje andrzejkowe

W tradycji chrześcijańskiej andrzejki związane są postacią świętego Andrzeja, którego wspomnienie przypada na 30 listopada. Pogańskie andrzejki nie miały jednak wiele wspólnego ze świętą postacią. Co ciekawe, dawniej okres jesiennego wróżenia nazywano wróżebnicą, a andrzejki były jedynie kulminacyjnym dniem obchodów. Wynikało to ze sposobu obchodzenia świąt przez Słowian – rzadko trwały jeden dzień, w zdecydowanej większości przypadków świętowano kilka dni. O wróżebnicy dzisiaj się już nie słyszy, natomiast kiedyś ta nazwa była popularna na wsiach, szczególnie w województwie lubelskim, świętokrzyskim i podlaskim.

Andrzejki przypadają na noc z 29 na 30 listopada. W tym czasie wróżono niezamężnym kobietom, co czeka je w życiu: zamążpójście, staropanieństwo, a może zakon? Jedną ze sztandarowych wróżb było przelewanie wosku przez klucz. Co ciekawe, klucz był atrybutem Welesa – słowiańskiego boga zaświatów. Wróżenie przy pomocy klucza jest więc kolejnym dowodem na to, że andrzejki obchodzono już w pogańskich czasach. Niemal wszystko brano tego wieczoru za dobrą lub złą wróżbę. Tej nocy o przyszłości mogły zadecydować nawet drwa opałowe. Przynosili je mężczyźni, a panny je liczyły. Jeśli liczba drewienek była parzysta, oznaczało to, że w nadchodzącym roku można spodziewać się wesela.

Do dzisiaj wiele wróżb ewoluowało i zmieniło swój kształt. Obecnie najpopularniejsze zabawy andrzejkowe to:

lanie wosku przez dziurkę od klucza nad garnkiem z wodą – cień wyłowionego kształtu zrobiony na ścianie przy pomocy świeczki interpretuje się na różne sposoby,
rzucanie skórki od jabłka za siebie – litera, w którą się ułoży to pierwsza litera imienia przyszłego męża,
przestawianie butów – panny zgromadzone na andrzejkach zdejmują po jednym bucie, ustawiają je jeden za drugim i przestawiają but z końca na początek w stronę wyjścia; której panny but pierwszy przekroczy próg, ta jako pierwsza z towarzystwa wyjdzie za mąż.

Zwyczaje ludowe z okazji katarzynek

Dzisiaj andrzejki najczęściej obchodzi się wspólnie – zarówno mężczyźni, jak i kobiety wróżą tego wieczoru razem. Kiedyś było to nie do pomyślenia – dziewczyny miały swoje andrzejki, zaś chłopcy – katarzynki. Nazwa ich święta pochodzi od świętej Katarzyny Aleksandryjskiej – patronki cnotliwych kawalerów. W nocy z 24 na 25 listopada młodzi kawalerowie wróżyli (choć ich wróżby były znacznie uboższe niż kobiece), co czeka ich w miłości. Czy wybranka odwzajemni uczucie?

Najpopularniejszą katarzynkową wróżbę dobrze parafrazuje ludowe powiedzenie „Na świętej Katarzyny pod poduszką są dziewczyny”. Chłopcy zapisywali na karteczkach imiona dziewcząt i wkładali je pod poduszkę. Wylosowana rano karteczka przepowiadała imię przyszłej żony. Druga interpretacja powiedzenia mówi, że tej nocy chłopcom mogła przyśnić się ich przyszła żona. Wszystkie sny analizowano więc rano bardzo skrupulatnie. Ucinano również gałązkę wiśni albo czereśni i wkładano do wody. Jeśli do wigilii Bożego Narodzenia zakwitła to znak, że wybranka odwzajemniała uczucie.

Obecnie andrzejki coraz rzadziej związane są z wróżeniem – najczęściej jest to po prostu impreza ostatkowa przed Adwentem. Warto jednak czasem wrócić do słowiańskich obrzędów i symboliki, które są niezwykłym dziedzictwem kulturowym i usiąść z woskiem nad garnkiem wody. Bo czy nie byłoby dobrze wiedzieć, co planuje dla nas los?

Przeczytaj również: Wierzenia i zwyczaje ludowe. Rozwiąż niezwykły QUIZ i sprawdź, czy znasz polskie tradycje

Oprac.: Redakcja