Stosunek społeczny to względnie stały, zorganizowany oraz społecznie utrwalany schemat postępowania. Osadzony jest w szerszej, społecznej strategii działań, obejmuje wzajemne, dwu- albo wielostronne oraz współzależne oddziaływania jednostek, inaczej interakcja społeczna.

Stosunek społeczny w socjologii to rozmaitość oddziaływań, które są niewyłącznie powtarzalne czy systematyczne, ale regulowane, pomiędzy tymi samymi współtowarzyszami. Przykładów stosunków publicznych występujących w codziennych relacjach społecznych jest bardzo wiele, np.: mąż - żona, proboszcz - parafianin, ojciec - dziecko, lekarz - pacjent, szef - pracownik, profesor - student, adwokat - klient.

Przeanalizujmy jeden z wielu przykładów relacji społecznych np. związek małżeński.

Pierwszą cechą tejże relacji pomiędzy dwojgiem partnerów, którymi są mąż i żona, to obecność w jej obrębie różnorodności interakcji. Ten stosunek międzyludzki stwarza pewien układ, w którego obrębie odbywa się bardzo dużo wzajemnie zorientowanych postępowań. Jednak nie są to oddziaływania tego samego pokroju, ale przeciwnie, bardzo różnorakie, wielotematyczne. Odnoszą się one do spraw finansowych, zawodowych, kulinarnych, remontu mieszkania, gospodarstwa domowego, wychowania dzieci i wielu innych spraw. Obejmują także rozmowy oraz kłótnie, rady i zabawy, a także wzajemną pomoc. Toczą się one w różnych pomieszczeniach domowych, a także przez telefon. Zauważyć można tutaj, iż małżeństwo to najbardziej "pojemny" z różnych stosunków społecznych, angażuje on wielostronną aktywność współmałżonków, realizuje się poprzez dużą różnorodność oddziaływań. W takiej relacji społecznej ludzie uczestniczą sobą w całości. Pewnie dlatego o małżeństwie mówi się jako o "współżyciu małżeńskim". Wskazuje się w ten sposób, że polega to na dzieleniu z drugą osobą całego życia, z całej jego okazałości i różnorodności.

Natomiast stosunki międzyludzkie wyspecjalizowane, jednotematyczne, które włączają tylko niewiele typów oddziaływań i angażują partnerów tylko częściami ich osobowości odnajdziemy na zupełnie innym biegunie. Takim modelem może być relacja pacjent - lekarz, w której interakcje obracają się w pobliżu jednego tematu: schorzenia i terapii. Tutaj także występuje ich mnogość i pewna różnorodność, tzw. wywiad lekarski, przeprowadzenie badania, wypisanie lekarstw, terapia. Oddziaływania, które składają się na tą samą relację społeczną odbywają się w prywatnym pokoju lekarskim, w szpitalnej sali, na terenie rentgenowskiej pracowni, na bloku operacyjnym. Wróćmy jednak do małżeństwa.

Trzecią ważną cechą tejże relacji społecznej jest trwałość, ponieważ podczas ślubu przysięgamy :"Oraz, że Cię nie opuszczę aż do śmierci. Amen". Oczywiście nie zawsze realizuje się to, to jednak bez wątpienia istnieje po stronie nowożeńców intencja i nadzieja trwałego i długiego współżycia, która niekiedy również się sprawdza. Jedyną trwalszą relacją społeczną, która jest zawsze bezterminowa i której nie da się pozbyć przez jakikolwiek rozwód czy separację, to rodzicielstwo. Najwyżej można mieć unieważnioną władzę rodzicielską, lecz to tylko niewielka część tej szczególnej relacji. Trwałość, a czasami tylko spodziewana trwałość w małżeństwie, zajmuje ważne miejsce dla kształtu i zabarwienia toczących się oddziaływań, stopnia zaangażowania oraz odpowiedzialności partnerów, rodzaju i atmosfery życia w rodzinie, powagi wspólnych zobowiązań. Wystarczy zestawić małżeństwo i przelotną przygodę wakacyjną.

Czwarta istotna cecha oddziaływań, które realizują współmałżonkowie, to ich przyjęta regulacja. W większej części nie są to oddziaływania dowolne czy spontaniczne, ale wyznaczone przez pewne łączące partnerów wzory. Nie reagujemy jak nam pasuje, ale stosujemy się przynajmniej w jakimś stopniu do tego, jak powinniśmy postępować. Jedne zasady mówią, co my powinniśmy robić, a inne, czego wolno nam żądać od małżonka. Są one połączone w pary reguł, które wskazują to, co muszę oraz to, co mogę, jako dwie strony jednego medalu. W relacji społecznej każdy ma w stosunku do drugiego pewne zadania, którym odpowiadają określone uprawnienia partnera. Ten drugi ma z kolei określone obowiązki wobec pierwszego małżonka, którym odpowiada prawo tamtego. Mówimy tutaj o wzajemności praw oraz obowiązków. W schematycznej rodzinie, która niedawno jeszcze była typowa, zadaniem męża było dostarczenie rodzinie środków pieniężnych, czemu odpowiadał przywilej żony do żądania jego funduszy. Z kolei kobieta miała obowiązek troszczenia się o zacisze domowe, czemu odpowiadał przywilej męża do otrzymania posiłku po pracy. Wynika z tego, że w relacji społecznej każdy z współpartnerów ma wyznaczony określony wzór swojego działania, w skład którego wchodzi to, co on powinien robić dla drugiego oraz to, czego może oczekiwać od drugiego. Mówiąc przenośnie - dźwiga pewien zbiór różnorodnych uprawnień oraz obowiązków. W nowoczesnej rodzinie kobieta na przykład w czasie drogi do pracy odwozi dziecko do szkoły, pracuje zawodowo i dokłada się także do finansów rodziny, urządza uroczystości rodzinne oraz sprząta. Z kolei mężczyzna poza sukcesem zawodowym jest zobowiązany zrobić zakupy, wyprowadzić psa na spacer, pomóc dziecku w odrabianiu lekcji. We współczesnych czasach istnieje mocne oczekiwanie, żeby całkowita pula obowiązków była zbliżona, rozłożona równo między współmałżonkami, tak, by mieli zbliżoną sumę przywilejów. Gdy jedna strona podejmuje się jakiegoś zadania, to usiłujemy robić tak, aby partner robił to samo. Czasami mówi się w takim wypadku o symetrii relacji społecznej lub o stosunkach partnerskich. Ogólnie mówiąc stosunek społeczny zrównoważony to taki, w którym występuje wyżej opisana równowaga praw oraz obowiązków. Natomiast kiedy jedna strona ma na sobie więcej obowiązków albo cieszy się dużo większą ilością przywilejów to jest to wtedy stosunek niezrównoważony.

W skrajnych wypadkach spotykamy sytuację, kiedy po jednej stronie pojawia się monopol praw, zaś po przeciwnej monopol obowiązków. Taka sytuacja, która jest całkowicie asymetryczna występowała np. w relacji pana oraz niewolnika, kiedy to właściciel podejmował decyzję o losie poddanego, mógł wymagać od niego każdej rzeczy, miał nieograniczone przywileje bez żadnych zobowiązań a niewolnik był przymuszony stosować do tego absolutnie, miał więc jedynie obowiązki bez żadnych przywilejów wobec pana. W tejże sytuacji mówi się o stosunkach eksploatatorskich. Zdarza się również czasami odwrotna sytuacja, gdy pracownicy poprzez strajk chcą wymusić od dyrekcji firmy wysokiej pensji, opieki medycznej, a jednocześnie nie czuć obowiązku do efektywnej pracy, zdyscyplinowania itp. W takim przypadku mamy po ich stronie jedynie uprawnienia bez zobowiązań, zaś po stronie szefa jedynie obowiązki bez przywilejów. Taki model asymetrycznego stosunku społecznego nazywamy roszczeniowym.

Piąta cecha relacji społecznej jest bardzo istotna. Otóż zaznaczmy, że kiedy mówi się o powinnościach i oczekiwaniach społecznych, regułach oraz prawach i obowiązkach, jakie wiążą partnerów relacji społecznej, to nie nakłada się ich na konkretne postaci, biorąc pod uwagę jakieś ich cechy prywatne, indywidualne i unikalne, lecz raczej typowe miejsca, które zajmują w większym społeczeństwie. Ojciec ma obowiązek opieki nad dzieckiem bez względu na wzrost, na to czy jest wykształcony czy nie ale tylko, z powodu, że nim jest. Określone zobowiązania oraz przywileje nadaje każdej spośród tych osób zajmowanie konkretnej pozycji społecznej lub inaczej statusu społecznego. Każda pozycja wiąże się z indywidualną pulą przyjętych oczekiwań, reguł odpowiedniego postępowania. Nazywamy to rolą społeczną. Występuje rola doktora, trenera, funkcjonariusza policji, matki oraz wiele innych. Wszystkie są jakby otoczkami powinnościowymi każdego wyróżnionego w społeczeństwie stanowiska. Sławny amerykański socjolog z połowy XX wieku Talcott Parsons zaproponował zbitkę pojęć "pozycjo - rola". Pozycja społeczna jest bardzo ważna, ponieważ jeśli ją znamy możemy z dużym prawdopodobieństwem przewidywać czyjeś zachowanie, bo możemy liczyć na to, iż będzie zachowywał się według reguł własnej roli. Oczywiście, może nas to zawieść, bo np. to, iż ktoś jest policjantem nie jest równoznaczne z tym, że nam udzieli nam pomocy przy łapaniu złodzieja, ponieważ może wzruszyć ramionami oraz1 przejść na drugą stronę.

Typy stosunków społecznych

Niektóre stanowiska społeczne są przypisane i nabywamy je bez względu na naszą wolę, bez żadnej możliwości wyboru, tylko poprzez fakt narodzin. Przez losową listę, poprzez urodzenie okazuje się, jesteśmy mężczyzną, dzieckiem, z biologicznej konieczności zdobywamy status staruszka, a poprzez zabranie nam podmiotowości stajemy się więźniem. Inne pozycje na naszej liście są osiągane i nabywamy je poprzez własne decyzje oraz starania. Np. ojcem można zostać w wyniku świadomego chęci, ale można i przypadkowo wbrew własnym pragnieniom o czym świadczy wiele procesów w celu ustalenia ojcostwa. Łatwo zauważyć, iż razem z rozwojem społeczeństwa zmienia się proporcja stanowisk przypisanych oraz osiąganych.

Pośród tych dominujących w dzisiejszym społeczeństwie pozycji osiąganych należy wprowadzić jeszcze głębsze rozróżnienie. Osiągamy je czasami dzięki kryteriom uniwersalistycznym, tzn. dającym jednakowe szanse każdemu ewentualnemu kandydatowi, jeżeli spełni on tylko określone warunki wprost związane z wykonywaniem tejże pozycji, zatem z realizowaniem połączonej z nią roli. Odpowiednia, a przede wszystkim dobra dykcja oraz aparycja są konieczne w zawodzie spikera telewizyjnego, natomiast doskonała znajomość prawa w zawodzie adwokata. Część spośród tych cech może być wrodzona, a niektóre wymagają długiego kształcenia oraz edukacji i treningu. Jednak ważne jest to, by każda spośród tych cech, zdolności, talentów, umiejętności itp. były faktycznie związane z zajmowaniem danej pozycjo - roli. Jeśli przy rekrutacji do określonej pozycji brane pod uwagę są tylko takie cechy, to mówimy, że ma ona charakter uniwersalistyczny.

Zdarza się jednak czasami tak, że w czasie rekrutacji pod uwagę brane są kryteria partykularystyczne, tzn. takie, które z góry dają większe szanse lub przeciwnie, eliminują część potencjalnych kandydatów przez wzgląd na jakieś okoliczności niezwiązane w prostej roli z pozycją oraz rolą, o które się starają. Ale istnieją sytuacje bardziej problematyczne, kiedy za posłużeniem się kryteriami partykularystycznymi przemawiają jakiekolwiek argumenty ideologiczne. W wyniku takiej polityki zdarzy się tak, że na uniwersytet dostanie się student gorszy, który jest słabiej przygotowany, ma mniejsze umiejętności i niższą inteligencję, a znakomity kandydat odpadnie. Przeciwnicy zwracają uwagę i powołują się na regułę merytokratycznej sprawiedliwości oraz domagają się stosowania kryteriów jedynie uniwersalistycznych. Takie motywy doprowadziły do anulowania preferencji w naszym kraju, a także w części z amerykańskich stanów, np. po referendum wyborców w Kalifornii. Sprzymierzeńcy partykularystycznych preferencji odwołują się do zasady równości szans, wskazują na niesprawiedliwe uprzywilejowanie młodzieży z zamożnych rodzin, która uczy się w wysokiej klasy szkołach i wynoszącej z domu oraz wielkich miast, gdzie mieszka, bardzo duży kapitał kulturowy.

Kolejne, czyli drugie kryterium pozwalające odróżnić rozmaite rodzaje relacji społecznych stosuje się do typowych argumentacji kierujących jednostkami, które wchodzą w trwałe i regulowane normatywnie stosunki pomiędzy sobą. W jakim celu nawiązujemy relacje międzyludzkie? Z jednej strony często spotykamy dziś stosunki instrumentalne, w których uczestnictwo jest traktowane jak sposób uzyskania jakichś dóbr czy pożytku, a samo w sobie nie ma dla partnerów wartości. Taki charakter mają często różne transakcje ekonomiczne, zatrudnienie, najem, kupno- sprzedaż itp. Pojawiają się jednak i inne motywacje. Zdarzają się relacje, które nawiązujemy tylko dla samej satysfakcji z ich realizowania, nie myślimy wtedy o żadnych korzyściach czy zyskach. Przyjaźń i miłość, zabawa i gra są to stosunki autoteliczne, które mają cel już same w sobie. Przykładami mogą być spotkania z przyjaciółmi w klubie czy gra w tenisa po pracy. Robimy to bezinteresownie i tylko dlatego, iż lubimy spędzać czas z przyjaciółmi i znajomymi. Wielu spośród socjologów wskazywało, iż takie autoteliczne relacje społeczne są wyrazem jakiejś głębokiej tendencji ludzkiej natury, pojedynczej istoty jako organizmu stadnego, towarzyskiego, współistniejącego oraz współżyjącego z pozostałymi ludźmi.

Następna klasyfikacja odwołuje się do istoty normatywnej regulacji, która jest obecna w każdej relacji społecznej. Najważniejsze zróżnicowanie dzieli relacje społeczne, w których postępowania partnerów są bardzo drobiazgowo i precyzyjnie zdefiniowane i traktowane jak obligatoryjne, pod karą nieważności tego stosunku. Potocznie mówimy, iż relacje takie muszą przestrzegać określonej formy i dlatego nazwijmy je formalnymi. Np. policjant, który przesłuchuje podejrzanego ma nawet odgórnie ustalony formularz i tylko go wypełnia, wcześniej poucza o prawie do odmowy zeznań. Stwierdzić można zatem, iż najbardziej formalne rodzaje stosunków społecznych występują, kiedy istnieją kodyfikacje i procedury, regulaminy oraz formularze, które określają precyzyjnie, jak zamknięte w zakresie stosunku społecznego działania oraz interakcje muszą się odbywać.

Wiele stosunków społecznych jest jednak nieformalnych, w ich zakresie realizują się działania oraz oddziaływania o różnym kształcie oraz różnym przebiegu w dużym stopniu spontanicznie. W najrozmaitszy sposób realizowana jest władza rodziców. Takie relacje społeczne nazwiemy nieformalnymi. Oczywiście jakieś elementy formalne mogą wystąpić w wielu z tych relacji, kiedy niektóre aspekty relacji poddane są normalizacji prawnej czy statutowej.

Kolejne kryterium dotyczy zasięgu działań oraz oddziaływań mieszczących się w zakresie stosunku społecznego. Relacje pojemne, wielotematyczne nazywane są mianem rozproszonym, np. relacja męża do żony, zaś ograniczone, jednotematyczne - mianem zogniskowanych, np. relacja lekarz - pacjenta.

Piąte kryterium to kryterium czasu. Idea stosunku społecznego określa już pewną trwałość porównując ją z pojedynczym działaniem albo nawet sekwencją oddziaływań. Ale także wśród różnorodnych relacji społecznych pojawia pod tym względem bardzo duże zróżnicowanie. Rzecz nie tkwi tylko w tym, iż de facto przyjaźń albo miłość może być nierozerwalna lub przelotna. Jest to niewątpliwe. Zaś mniej oczywiste oraz dla socjologa bardziej interesujące jest to, iż pewne relacje społeczne mają już ze swego charakteru założoną jakąś większą albo mniejszą trwałość. Relacje społeczne o konstrukcyjnie wbudowanym długim czasie trwania nazwiemy ciągłymi, zaś stosunki społeczne zakładające widoczne ramy czasowe terminowymi.

Następny podział relacji społecznych wiąże się z tym jak partnerzy usytuują się w porównaniu siebie na skali nierówności społecznych oraz innych społecznych zróżnicowań. Mówiąc inaczej, czy z zajmowanymi przez partnerów stanowiskami wiąże się jednakowy czy też nierówny potencjał społecznie cenionych dobrodziejstw takich jak władza, prestiż, majątek itp. Kiedy z pozycjami wiążą się jednakowe lub podobne prerogatywy oraz szanse dostępu do renomowanych dóbr, będziemy mówić o stosunkach egalitarnych. Jako przykład posłużą stosunki między przyjaciółmi, czy robotnikami z jednej brygady. Z zajmowania tych stanowisk nie wynikają żadne wyższości czy przywileje, lecz oczywiście może się tak zdarzyć, że któryś z przyjaciół ma większy status finansowy, jest lepiej wykształcony, lecz te różnice wynikają z różnych zajmowanych przez współtowarzyszy pozycjo - ról, zaś nie ze statusu przyjaciela. Jeden z nich może być np. słynnym muzykiem rockowym zaś inny technikiem od nagłośnienia. W ich konkretnych stosunkach znajdą odbicie te wszystkie relacje, które ich łączą oraz z których niektóre są egalitarne (przyjaźń), zaś inne ustawiają ich nierównorzędnie (np. nierówności majątkowe). Stosunki Relacje nieegalitarne to relacje społeczne, które już ze swojego charakteru stawiają współtowarzyszy w nierównej pozycji, np. ojciec oraz syn, lord oraz lokaj.

Siódmą i istotną sprawą, kiedy patrzymy na stanowiska połączone stosunkiem społecznym, to podobieństwa albo przeciwnie, różnice w innych społecznie istotnych cechach, które nie narzucają hierarchicznych przewag albo przywilejów, a pomimo to odbijają się na charakterze odbywających się w ramach stosunku społecznego oddziaływań. Chodzi tu o takie cechy jak np. wiek partnerów czy ich płeć itp. Przykładem może być związek siedemdziesięcioletniego milionera oraz trzydziestoletniej aktorki, który może budzić sensację, a także może wtedy chodzić nie o miłość a o coś innego. Stosunki homogamiczne to takie, w których partnerzy nie różnią się z natury zajmowanych stanowisk pod względem społecznie ważnych cech. Natomiast stosunki heterogamiczne to takie partnerów dzieli istotna różnica pod jednakowymi względami.

Występuje jeszcze ósme ostatnie kryterium odmienności relacji społecznych. Chodzi tutaj o miejsce motywacji oraz ekspresji emocjonalnej w wspólnych relacjach partnerów. W niektórych rodzajach relacji społecznych motywacja emocjonalna oraz wyrażanie uczuć są nie tylko dopuszczalne, wręcz oczekiwane. Takie stosunki nazwiemy intymnymi. Miłość, przyjaźń, braterstwo czy małżeństwo to niewątpliwe przykłady, ale występują i takie stosunki, w których kierowanie się emocjami lub ich zdradzanie byłoby uznawane jako niewłaściwe. Takie stosunki nazwiemy oficjalnymi, na przykład stosunki zawodowe.