Psychologia społeczna jest dziedziną psychologii zajmującą się badaniem wpływu interakcji między ludźmi na ich postawy, zachowania, motywy i spostrzeżenia. Zachowanie człowieka ujmowane jest więc w kontekście społecznym, podobnie jak w innych dyscyplinach naukowych, np. socjologii. W odróżnieniu od tych dziedzin, psychologia społeczna zajmuje się również konstruowaniem rzeczywistości społecznej, mianowicie subiektywnym odbiorem przez każdego z nas określonych sytuacji społecznych. Psychologia społeczna znajduje zastosowanie w rozwiązywaniu problemów społecznych, takie jej subdyscypliny jak psychologia sądowa, psychologia zdrowia mają na celu poprawienie jakości życia społecznego.
Metodologia badań psychologicznych w zakresie wzajemnych oddziaływań społecznych ma specyficzne właściwości i często napotyka na pewne trudności. Przede wszystkim badana problematyka wymaga często podejścia interdyscyplinarnego, co nie jest zawsze łatwe w realizacji. Innym warunkiem badań, który również czasem trudno jest spełnić jest randomizacja czyli losowy dobór badanych z populacji, nie jest o takie proste szczególnie w sytuacji gdy poszukiwane są osoby spełniające ściśle określone warunki.
W każdym razie głównym źródłem informacji dotyczących interakcji międzyludzkich jest obserwacja. Poza tym psychologia społeczna prowadzi badania wykorzystując techniki ankietowe oraz metodę eksperymentu, której poświęcony jest ten esej. Eksperyment jest taką "metodą badawczą, w której obserwacje określonych zachowań prowadzone są w systematycznie zmienianych warunkach, natomiast osoby badane przydzielane są losowo do poszczególnych grup" (Zimbardo, 1999). Zdecydowaną zaletą prowadzenia badań metodą eksperymentalną jest możliwość ustalenia związków przyczynowo-skutkowych danego zjawiska, co stanowi podstawę wyjaśniania. Eksperyment stanowi swoistą próbę wniknięcia w badane zjawisko, określenia jego natury, mechanizmów nim rządzących przy jednoczesnym kontrolowaniu większości zmiennych.
Stosowanie metod eksperymentalnych spotyka się często z zarzutami natury etycznej. Co prawda większość eksperymentów nie grozi dużym ryzykiem dla badanych, ale niektóre z nich mogą powodować bardziej trwałe skutki psychiczne. Z tego względu początkowo eksperymenty polegały na zwykłym obserwowaniu różnych zjawisk czy sytuacji społecznych. Były to obserwacje naturalne, prowadzone w naturalnym środowisku, w którym badacz nie ingerował w badane zachowanie, nie starał się go w żaden sposób zmienić czy zakłócać, nie manipulował zmiennymi. Takie metody eksperymentalne mają swoje wady i zalety. Pozwalają na analizę rzeczywistych zjawisk następujących w naturalny sposób. Jednak ich wyjaśnianie nie może być do końca wiarygodne, ponieważ badacz nie jest w stanie kontrolować wszystkich zmiennych, z oddziaływania niektórych z nich może w ogóle nie zdawać sobie sprawy. Ta ostrożność w prowadzeniu badań wynikała po pierwsze ze względów metodologicznych, a po drugie, ze wspomnianych już powodów natury etycznej. Badanie nie powinno bowiem w żadnym wypadku naruszać zdrowia fizycznego czy psychicznego osób badanych. Z resztą pytanie, do jakiego stopnia można manipulować w eksperymentach psychologicznych stanami emocjonalnymi badanych pozostaje nadal pytaniem otwartym.
Metody eksperymentalne stosowane są w celu wykrycia związków przyczynowych między zmiennymi. Można wyróżnić kilka rodzajów eksperymentów:
1 . Eksperyment naturalny - polega na wykrywaniu zależności przyczynowo-skutkowych pomiędzy wyodrębnionymi zmiennymi w warunkach eksperymentalnych, które nie zostały wywołane sztucznie przez eksperymentatora. Przykładem mogą być wojny albo klęski żywiołowe. Są to pewne specyficzne sytuacje, które tworzą się w pewnym sensie samoistnie, tzn. badacz nie ma wpływu na ich powstawanie. Kiedy jednak nastąpią odpowiednie okoliczności, eksperymentator może manipulować dostępnymi zmiennymi. Zwykle jednak w takich przypadkach badanie polega wyłącznie na obserwacji danego zjawiska bez ingerowania w jego przebieg. Eksperymenty te pozwalają na obserwacje tego, jak przebiegają reakcje człowieka w obliczu różnych sytuacji, np. nagłych i nieoczekiwanych zmian czy w warunkach ogromnego stresu. Analizie poddawany jest sposób adaptacji i dostosowywania się do nowych warunków a także pewne mechanizmy i strategie poznawcze stosowane przez człowieka w radzeniu sobie w sytuacjach problemowych. Ogromną zaletą tego typu eksperymentów jest fakt, iż są one prowadzone w warunkach naturalnych. Z drugiej jednak strony niemożliwa staje się kontrola wszystkich zmiennych i oszacowanie ich wpływu na określone zachowania. Nie można więc do końca określić przyczyn badanych zjawisk.
2.Eksperyment terenowy- obejmuje badanie pewnych zachowań i interakcji, jakie zachodzą w określonym środowisku - "terenie" - stąd nazwa metody. Eksperyment ten pod wieloma względami przypomina badanie naturalne. Odpowiednie reakcje następują bowiem samoistnie, w środowisku naturalnym i typowym np. dla danej grupy społecznej. Badacz nie ingeruje w przebieg tych reakcji. Jednak, pojawia się tu podobny problem metodologiczny, jak w poprzednim przypadku, mianowicie niemożność kontrolowania wszystkich zmiennych. Prezentowana tu metoda eksperymentalna traktuje dane środowisko społeczne jako pewien zwarty system wzajemnych relacji, tworzący pewną całość. Zadanie badacza polega na wykryciu reguł rządzących funkcjonowaniem jednostek w danej grupie, określeniu dynamiki zbiorowości. Rezultaty badań i niektóre prawidłowości dotyczące funkcjonowania danej grupy społecznej można przenieść także na inne podobne systemy. Należy jednak być ostrożnym w formułowaniu teorii dotyczących wielu różnych środowisk, nie zawsze można generalizować wnioski dotyczące niektórych mechanizmów społecznych. Eksperyment terenowy bywa wykorzystywany w badaniu nie tylko grup społecznych, ale również niektórych instytucji. Powodzenie tej metody uzależnione jest od spełnienia określonych procedur dotyczących np. pozycji badacza w danym środowisku. Eksperymentator nie powinien wyróżniać się za bardzo w obrębie grupy, ale dobrze wtopić się w jej tło. Powinien postarać się, żeby zostać szanowanym i akceptowanym członkiem danej grupy, wzbudzającym pełne zaufanie. Oczywiście wymaga to wiele czasu, ale umożliwia prowadzenie obserwacji przez dłuższy okres czasu, w takich samych lub podobnych warunkach, stwarza okazję do przyjrzenia się bliżej niektórym mechanizmom.
3.Eksperyment laboratoryjny - nazywany też eksperymentem kontrolowanym, polega na obserwacji danego zjawiska w warunkach systematycznie zmienianych. Badacz zwykle manipuluje jakimś bodźcem i analizuje jego wpływ na określone zachowania i reakcje jednostek. Osoby badane przydzielane są do grupy eksperymentalnej czyli takiej, w której badacz manipuluje wartością jakiejś zmiennej, albo do grupy kontrolnej, która nie poddawana jest żadnej manipulacji. W porównaniu do poprzednich eksperymentów, w tym przypadku badacz jest w stanie w większym stopniu wyeliminować wszelkie zmienne zakłócające oraz kontrolować oddziaływanie pozostałych zmiennych. Stosuje się w tym celu wiele zabiegów, m.in. randomizację, o której była już mowa, a także techniki ograniczające wszelką tendencyjność (nastawienie poznawcze mogące wpływać na wyniki badania). W rzeczywistości absolutne wykluczenie wszystkich zmiennych mogących zakłócać przebieg danego zjawiska jest prawie niemożliwy. Nidy nie będziemy do końca pewni, czy wzięliśmy pod uwagę wszystkie zmienne. Poza tym ingerowanie w przebieg eksperymentu, używanie nieraz złożonego laboratoryjnego sprzętu stwarza raczej sztuczne warunki, w których zachowania mogą ulec zniekształceniu i nie być typowe dla danej sytuacji.
Bez względu na metodę eksperymentalną, którą badacz zamierza wykorzystać, powinien on wziąć pod uwagę pewne procedury stosowane we wszystkich badaniach psychologicznych. Należy zatem:
- poddawać obserwacji możliwie największą liczbę osób spełniających określone warunki założone w badaniu, np. należące do jakiejś społeczności,
- w przypadku rozstrzygania ewentualnych wątpliwości odwoływać się zawsze do danych empirycznych,
- skrupulatnie i dokładnie odnotowywać dane wynikające z obserwacji,
- gwarantować osobom badanym anonimowość,
- nie wchodzić w bliższe kontakty z osobami badanymi, może to prowadzić do niektórych form tendencyjności,
- nie prowokować sytuacji stresowych czy zachowań agresywnych mogących wywołać trwałe i negatywne stany emocjonalne u osób badanych.
