Psychoterapia, z definicji to świadome i metodyczne stosowanie określonych technik psychologicznych w celu doprowadzenia chorego do stanu zdrowia - czyli równowagi emocjonalnej. Zakres działania psychoterapii jest bardzo szeroki - obejmuje nie tylko drobne zaburzenia zachowania czy charakteru ale także i choroby psychosomatyczne oraz psychozy.

Podstawą oddziaływań psychoterapeutycznych jest relacja terapeuta - pacjent, której szczególną cechą jest wzajemne porozumienie, dzięki któremu chory osiągnąć ma pełny rozwój osobowy oraz lepszą integrację społeczną. Ponadto warunkiem niezbędnym jest zaufanie pacjenta do stosowanej względem niego terapii oraz osoby terapeuty. Tylko dzięki temu więź pacjent - lekarz może charakteryzować się wzajemnym zrozumieniem, dzięki czemu pacjent może swobodnie wyrażać siebie i swoje problemy nie obawiając się przy tym negatywnej oceny. Celem tej relacji jest także nauka modyfikowania lub też całkowita zmiana postaw chorego wobec samego siebie oraz wobec świata zewnętrznego, co umożliwi jednocześnie lepsze dopasowanie do rzeczywistości. Choroby psychiczne są z reguły definiowane jako czynnościowe zaburzenia procesów psychicznych lub fizycznych.

Metody używane w psychoterapii są zawsze dopasowane do indywidualnego przypadku, ale równocześnie zależą od kierunku psychoterapeutycznego, jaki reprezentuje lekarz. Dokonanie przejrzystej klasyfikacji teoretycznych nurtów w psychoterapii nie jest zadaniem łatwym. Trudności te wynikają z faktu, że poszczególne koncepcje zaburzeń oraz pracy z nimi powstawały w oparciu o wcześniejsze lub równolegle powstające wraz z nimi koncepcje - a co gorsza - czasem we współpracy z nimi, czasem w ramach polemiki z nimi. Teoretyczny przegląd koncepcji psychoterapeutycznych Haliny Sęk wymienia cztery główne nurty:

  • dynamiczny,
  • fenomenologiczno-antropologiczny,
  • systemowo-interakcyjny,

oraz

  • poznawczo-behawioralny.

Każda z nich dysponuję własną koncepcję teoretyczną dotyczącą całej osobowości człowieka, jej zaburzeń, rozwoju czy wreszcie technik terapeutycznych. Pośród tych najbardziej popularnych środków znajdziemy m.in.: uczenie się, manipulacja otoczeniem zewnętrznym, słowo, budowanie relacji emocjonalnych czy mimika (pantomima).

Na dynamiczne podejście do zaburzeń składa się psychoanaliza oraz wszelkie jej odmiany (np. koncepcja Horney, Sullivana, Fromma czy Williego). Koncepcje psychodynamiczne łączy podobny cel terapii - czyli wzmocnienie ego oraz jego funkcji oraz przeżycie przez pacjenta korekcyjnego i pozytywnego przeżycia emocjonalnego. Terapia koncentruje się głównie na odkryciu nieświadomych przeżyć, następnie odreagowaniu i stopniowo uzyskaniu w nie wglądu.

Z kolei podejście fenomenologiczno-antropologiczne (inaczej zwane humanistycznym) obejmuje takie teorie jak Franka, Rogersa czy Perlsa widzi cele terapii w umożliwieniu ludziom z zaburzeniami warunków sprzyjającym swobodnemu rozwojowi ich osobowości, samorealizacji oraz pełnemu urzeczywistnieniu własnego istnienia. Terapie prowadzone w tym nurcie wykorzystują metody i środki podobne do tych, którymi posługuje się terapia psychoanalityczna - m.in. ćwiczenia psychodramatyczne - lecz ich funkcja jest nieco odmienna. Ponadto terapia ta, w odróżnianiu od innych, prowadzona jest niedyrektywnie. Terapeuta jest tu partnerem, a nie lekarzem. Co istotne wzmianki, osoby z zaburzeniami egzystencjonalnymi nie są tu zwaniu pacjentami lecz klientami.

Jedną ze sztandarowych terapii w ramach tego nurtu jest terapia "skoncentrowana na kliencie" Rogersa. Jednym z głównych jej założeń jest pobudzanie samodzielności pacjenta w kierunku samouleczenia się w miejsce zewnętrznych oddziaływań korekcyjnych. Rogers uznaje, że podstawową cechą człowieka jest dobro. W związku z tym wszelkie negatywne zachowania człowieka są skutkiem negatywnych doświadczeń zbieranych w trakcie życia jednostki. Terapia polega więc na stworzeniu takich warunków, które umożliwiłyby klientowi samodzielną korekcje postaw oraz rozwój prawidłowej samooceny. Takie warunki stworzone mogą być tylko przez terapeutę, który charakteryzuje się troskliwym, przyjaznym oraz - przede wszystkim - rozumiejącym stosunkiem do drugiej osoby. Ponadto terapeuta nie może być osobą, która w jakikolwiek sposób ocenia czy interpretuje tak słowa jak i zachowanie człowieka. Musi być empatyczny, akceptujący oraz autentyczny. Poprzez zapewnienie atmosfery zrozumienia, oferuje więc człowiekowi możliwość poznania siebie oraz dokonywania oceny swojego zachowania.

Orientacja systemowo-interakcyjna jest najmłodszym nurtem psychoterapeutycznym. Koncepcje te zakładają, iż problemy jednostki wynikające z patologii są rezultatem nie zaburzonej osobowości człowieka lecz niewłaściwych i niezdrowych stosunków interpersonalnych. Z takiego podejścia wynika także odmienny cle tej terapii - nie zmiana osobowości - lecz usuwania społecznych i indywidualnych barier w interpersonalnym funkcjonowaniu człowieka. Przykładami tych teorii są np. analiza transakcyjna czy terapia systemowa lub strukturalno-systemowa.

Koncepcje poznawczo-behawioralne opierają się na założeniu, iż wszelkie zachowania człowieka nabywane są w toku uczenia się. Uczenie się z kolei, definiowane jest jako proces, na który składają się doświadczenie indywidualne człowieka nabyte w toku życia dzięki posiadanym przez niego strukturom poznawczym a modyfikowane przez przekonania jednostki oraz pamięć doświadczeń społecznych.

Istnieje szereg metod stosowanych z powodzeniem w ramach tej teorii, wszystkie one nazwane są jednakże tak samo - psychoterapią treningową, gdyż zakładają, iż to właśnie trening oraz powtarzanie odpowiednich zachowań odpowiedzialny jest za uzyskanie pozytywnych rezultatów - czyli zmiany zachowania. Inaczej mówiąc - stosowanie planowych oraz systematycznych ćwiczeń oraz co ważne - stopniowo coraz trudniejszych - pacjent albo oducza się chorobliwych zachowań albo uczy prawidłowych. Wszystkie te metody opierają się na teorii warunkowania Pawłowa oraz na naukach, jakie z niego wyrosły. Objawy chorobowe są tu więc definiowane jako niewłaściwe nawyki zachowania, albo inaczej - jako patologicznie uwarunkowany odruch czy schemat zachowania. Co za tym idzie, terapia polega na wyhamowaniu lub wygaszeniu patologicznego zachowania i/oraz nauce właściwych. Do najbardziej rozpowszechnionych metod propagowanych w ramach tej teorii zaliczamy:

  • systematyczną desensytyzację
  • naśladownictwo
  • trening pozytywny oraz negatywny (metody przesycenia)
  • terapię awersyjną

oraz

  • trening relaksacyjny.

Systematyczna desensytyzacja Wolpe'go jest chyba jedną z najpopularniejszych terapii behawioralnych i stosowana jest ona głównie w stosunku do zaburzeń lękowych - takich jak np. fobie. Istotą tej terapii jest łączenie bodźców lękowych z bodźcami przyjemnymi w celu niwelowania nieprzyjemnych skojarzeń oraz reakcji. Najskuteczniejszym bodźcem niwelującym lęk jest relaksacja, w związku z czym relaksowanie pacjenta w trakcie prezentowania lub wyobrażania bodźca negatywnego ma nauczyć nowych, pozytywnych reakcji. Z reguły terapia ta trwa dłużej, gdyż jednorazowe zachowanie tego typu z reguły nie dostarcza odpowiednich wyników. Na systematyczną desensytyzację składają się trzy elementy: ćwiczenia relaksacyjne mięśni, zhierarchizowanie bodźców oraz sytuacji tworzących lęk oraz właściwa desensytyzacja - czyli łączenie sytuacji oraz bodźców lękotwórczych z relaksacją.

Inną metodą stosowaną w ramach podejścia behawioralnego jest uczenie właściwych reakcji poprzez naśladownictwo. Metoda ta oparta jest na badaniach Bandury - jednego z czołowych psychologów tego nurtu psychologii - które wykazały, iż poprzez obserwowanie zachowania innych ludzi oraz jego skutków można nauczyć się tego samego czego uczą nas nasze własne doświadczenia. Wyuczyć można się również właściwych reakcji emocjonalnych a także zachowań unikowych. Swoje hipotezy Bandura udowodnił przeprowadzając terapię redukowania lęku przed psem u dzieci. Poprzez codzienną obserwację zabaw jednego z dzieci z psem oraz oglądanie filmów wideo poświęconych tej tematyce, a także stopniowe zachęcanie dzieci do prezentowania zachowań podobnych. Dzięki tej terapii dzieci nie tylko przestawały bać się psów, ale stawały się odważniejsze także w innych zachowaniach. Wyniki tych badań pokazały więc, iż obserwacja właściwych - można by to ująć - modelowych reakcji może stać się również skuteczną technika terapeutyczną stosowana do niektórych zaburzeń.

Techniką podobną jest także psychodramatyczne odgrywanie ról. Obserwacja zachowań innych oraz stopniowe wprowadzanie ich we własny repertuar zachowań poszerza możliwość odpowiednich reakcji w różnych sytuacjach, a zwłaszcza w kontaktach społecznych.

Trening pozytywny oraz negatywny stosowany jest najczęściej do terapii fobii oraz natręctw. Z reguły polegają one na tym, iż pacjent stawiany jest w sytuacjach wywołujących u niego lęk - początkowo prostych, potem coraz trudniejszych - aż nauczy się radzić sobie właściwie bez lęku. Potocznie można tą terapię nazwać "metoda małych kroków".

Z kolei trening negatywny oraz metoda przesycenia opierają się na celowym wywoływaniu niepożądanych reakcji, co z czasem uczy kontroli własnych reakcji na te sytuację.

W metodzie przesycenia, z kolei, sytuacje te wywołuje się tak często, aż ośrodki korowe odpowiedzialne za reakcje lękowe będą zbyt przepracowane aby stymulować lęk. W takim momencie reakcję lękowe zwykle wygasają. Metoda ta działa na zasadzie wzmacniania hamowania warunkowego. Bardzo często ta metoda stosowana jest w terapii jąkania czy ssania palców.

Terapia odwykowa stosowana jest głownie w leczeniu alkoholizmu a także fetyszyzmu. Zasadniczo polega ona na łączeniu niewłaściwego zachowania z negatywnym bodźcem - np. uderzeniem prądu, wytwarzaniem odruchów wymiotnych itp. Terapie te mają dość wysoką skuteczność.

Ostatnią z wymienianych tu technik w ramach koncepcji poznawczo-behawioralnej jest trening relaksacyjny, którego głównym założeniem jest twierdzenie o wzajemnych powiązaniach pomiędzy napięciem psychicznym, stanem układu nerwowego oraz napięciem mięśni. Skoro można wpływać na rozluźnienie mięśni toteż poprzez to można wpływać także na rozluźnienie psychiczne oraz układ nerwowy, który z kolei steruje innymi narządami wewnętrznymi. Najbardziej znanymi treningami relaksacyjnymi w psychologii są metoda relaksacji progresywnej autorstwa Jacobsona oraz trening autogenny Schultza. Ta pierwsza metoda opiera się na systematycznych ćwiczeniach rozluźniania stopniowego poszczególnych mięśni ciała. Z kolei trening autogenny to stopniowe osiąganie stanu odprężenia psychicznego w otoczeniu maksymalnie ograniczonych bodźców zewnętrznych. W takim stanie wykorzystuje się autosugestie - od najprostszych po nieco bardziej skomplikowane.

Poza podziałem, jaki powyżej przedstawiono, istnieje także podział na psychoterapię indywidualną oraz zbiorową. Ta ostatnia może być prowadzona przy użyciu metod charakterystycznych dla psychologii indywidualnej lub takich, które do osiągnięcia celu terapeutycznego wykorzystują dynamikę relacji grupowych.

Istnieje także tak zwana psychoterapią pośrednia, której głównym celem jest oddziaływanie na środowisko pacjenta.

Osobną kwestią jest psychoterapia dzieci. Z reguły stosuje się względem nich metody terapii indywidualnej lub zbiorowej ale najczęściej zmieniając ich formułę w zabawę. U dzieci wysoką skutecznością terapii odznacza się trening autogenny, który uspokajając dziecko korzystnie wpływa na psychikę. Równie skuteczne są metody niewerbalne - np. terapia muzyką, rysunkiem czy tez gimnastyką. Zwłaszcza ta ostania stosowana w grupie dzieci powoduje odreagowanie agresji oraz uczy właściwej ekspresji emocjonalnej. W ramach terapii psychoanalitycznej u dzieci stosuje się głównie psychodramę czy też wypowiedzi obrazowe, które pozawalają na ujawnianie stosunków emocjonalnych względem najbliższego otoczenia.

Psychoterapia rozwija się z dnia na dzień. Jej rodzajów z dnia na dzień jest coraz więcej. Ich systematyzacji równie wiele, tak jak i badań prowadzonych w ramach poszczególnych jej nurtów. Wydaje się jednak, iż za Stanisławem Kratochvilem można powiedzieć iż "badanie psychoterapii uważam za niezbędny warunek istnienia i dalszego rozwoju teorii i praktyki psychoterapeutycznej. Badanie wyników psychoterapii wydaje mi się równie ważne jak badanie procesu psychoterapii. Sądzę jednak, że w osobistym życiu psychoterapeuty - praktyka i psychoterapeuty - naukowca proces szerszego pomagania innym i proces intensywnego poszukiwania prawdy są ważniejsze niż ostateczny wynik tych wysiłków".

LITERATURA CYTOWANA:

Gabriela Chojnicka - Szawłowski, Kazimierz Szawłowski, (1994), "Rehabilitacja", Warszawa

Stanislaw Kratochvil, (1984), "Psychoterapia", Warszawa,

Grzesiuk Lidia, (2000) "Psychoterapia", Warszawa